1-3. (a) Le i ani watongwa na Polo bu mwendi nandi, ne i muntu wa muswelo’ka? (b) Lelo i bika byotusa kwifunda mu uno shapita?

 POBATYIBULUKA mu dishinda dya mikuna pa bukata bwa bibundi bibidi, mutumibwa Polo watale ne kulangulukila pa nkasampe obenda nandi. Dyandi i Temote. Byadi nkasampe mukankamane, Temote padi kalumba ku myaka 20. Ditabula dyonso dyatabula dimutwala kulampe na kwabo. Dyuba podyenda dipona, ntanda ya Lesetala ne Ikoniuma nayo yenda ishala bityebitye ku nyuma yabo. Le i bika bimutengēle? Polo udi’po na mulangwe, mwanda luno i lwendo lwandi lwa bubidi lwa bu mishonele. Uyukile amba kobenda kudi byaka ne makambakano mavule. Le uno nsongwalume ukemanija?

² Polo ukulupile Temote, padi kutabuka ne mwimwena uno nkasampe mwityepeje aye mwine. Binkumenkume byalongekele panopano byakulupije Polo amba usakilwa mwendi nandi muyampe. Polo uyukile amba mwingilo wibatengēle kumeso, ko kunena’mba, kupempula bipwilo ne kwibikomeja—kwibalomba kusumininwa kwa binebine kadi kulomba bano bengidi bendakana bekale na milangwe imo. Mwanda waka Polo umona’byo uno muswelo? Padi umo bidi, i mwanda wa kubulwa kumvwañana kwēbasansenye aye Polo ne Banabasa.

³ Mu uno shapita, tusa kwifunda muswelo muyampe wa mwa kupwijija kubulwa kumvwañana. Kadi tusa kwifunda mwanda waka Polo wātongele Temote bu mwendi nandi, ne tusa kujingulula mwingilo wa kamweno wingila dyalelo batadi ba bipindi.

4. Polo wādi na mpango’ka mu lwendo lwandi lwa bubidi lwa bumishonele?

⁴ Mu shapita ushele kunyuma, twamwene banabetu baná bātuminwe—Polo, Banabasa, Yudasa, ne Shilasa—mobākomejije kipwilo kya Antyioka na butyibi bwākwetwe na kitango kyendeji mu mwanda utala disao. Le i bika bikwabo byalonga Polo? Walumba Banabasa na mpango impya ya lwendo, amba: “Tujoke bidi tukapempule banabetu mu kibundi ne kibundi motwasapwile mwanda wa Yehova, tuyuke mobekadile.” (Bil. 15:36) Polo kādipo uleta mulangwe wa kukapempula’tu bya bulunda bano bene  Kidishitu bapya. Mukanda wa Bilongwa usokola kitungo kine kyādi kya kwendela Polo lwendo lwa bubidi lwa bu mishonele. Dibajinji, wādi wa kwendelela kufikija mbila yakwete kitango kyendeji. (Bil. 16:4) Wa bubidi, byaādi mutadi wendakana, Polo wādi musumininwe kukomeja bipwilo ku mushipiditu, kwibikwasha bitame mu lwitabijo. (Loma 1:11, 12) Lelo bulongolodi bwa Batumoni ba Yehova dyalelo bulondanga namani kino kimfwa kyāshile batumibwa?

5. Lelo Kitango Kyendeji kya mu ano mafuku kiludikanga ne kukankamika bipwilo namani?

⁵ Dyalelo, Kidishitu wingidijanga Kitango Kyendeji kya Batumoni ba Yehova mwanda wa kuludika kipwilo kyandi. Na mikanda, mabuku a mu bya busendwe ne matampe, kupwila, ne bingidilwa bikwabo bya kwisambulwila mawi, bano bana-balume bashingwe māni baludikanga ne kukankamika bipwilo byonso kujokoloka ntanda yonso. Kitango Kyendeji kikimbanga kadi ne kwisambulwila mawi na kipwilo ne kipwilo. O mwanda kingidijanga batadi bendakana. Kitango Kyendeji i kitonge akyo kine tununu ne tununu twa bakulumpe babwenye bisakibwa ntanda yonso amba bengile bu bengidi bendakana.

6, 7. I biselwa’ka bimobimo bidi na batadi ba bipindi?

⁶ Batadi ba bipindi ba dyalelo bakankamikanga ne kutá muntu ne muntu mutyima ku mushipiditu mu bipwilo byonso byobapempula. Muswelo’ka? Na kulonda kimfwa kyāshile bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji, pamo bwa Polo. Wesāshile mutadi mukwabo amba: “Sapula kinenwa; pyasakena’mo mu bitatyi biyampe ne mu bitatyi bya makambakano; dingila, topeka, kankamika, na kitūkijetyima kyonso ne bwino bwa kufundija. . . . Ingila mwingilo wa bu musapudi.”—2 Tm. 4:2, 5.

⁷ Kukwatañana na bino binenwa, mutadi wa kipindi—shi i musonge, pamo ne mukajandi—usapulanga pamo na basapudi ba mu bipwilo byapempula mu miswelo palapala ya busapudi. Bano basapudi bendakana i bapyasakane mu mwingilo kadi i bafundiji ba bwino—ngikadila idi na lupusa luyampe pa luombe. (Loma 12:11; 2 Tm. 2:15) Boba badi mu mwingilo wa kipindi i bayukane pangala pa buswe bwabo bwa kwipāna. Bengilanga na mutyima tō, benda mu bitatyi bibipile mwikadilo wa kūlu ne mu bifuko bya byaka. (Fid. 2:3, 4) Kadi batadi ba bipindi bakankamikanga, bafundija, ne kudyumuna kipwilo ne kipwilo na mīsambo imanine pa Bible. Bonso mu kipwilo bamwenanga mu kubandila mwiendelejo wa bano bengidi bendakana kadi beulanga lwitabijo lwabo.—Bah. 13:7.

8. Le i muswelo’ka wāitabile Banabasa ku lwito lwa Polo?

⁸ Banabasa waitabija mulangwe wa Polo wa ‘kukapempula banabetu.’ (Bil. 15:36) Abo bubidi badi kebengidile kala pamo bu bengidi bendakana ne kuyuka biyampe matanda ne bantu bene bobakapempula.  (Bil. 13:2–14:28) Nanshi mulangwe wa kwenda monka pamo wādi umweka bu mufwaninwe kadi mwendele’mo. Ino kubalupuka makambakano. Tutanga mu Bilongwa 15:37 amba: “Aye Banabasa wadi musumininwe kusela Yoano, wadi witwa ne bu Mako.” Banabasa kadipo uleta mulangwe, aa. “Wadi musumininwe” kwenda pamo na mwanabo Mako mu luno lwendo lwa bu mishonele.

9. Mwanda waka ba Polo ne Banabasa kēbeivwenepo?

⁹ Polo wapela’byo. Mwanda? Nsekununi inena amba: “Polo kaitabijepo kumusela [Mako] bende nandi, mwanda webashile mu Pamfidya kadi kaendelepo nabo mu mwingilo.” (Bil. 15:38) Mako waendele pamo na ba Polo ne Banabasa mu lwendo lwabo lubajinji lwa bu mishonele, ino kafikilepo nabo ne ku mfulo. (Bil. 12:25; 13:13) Ku ñanjilo ya lwendo, bakidi’tu mu Pamfidya, Mako washiya mwingilo wandi ne kwenda ku Yelusalema. Bible kanenepo’po kyaānyemene, ino mutumibwa Polo wamwene patōka amba Mako wanyema biselwa. Polo wādi wiipangula shi Mako i muntu ukokeja kukulupilwa.

10. Le lupata lwa ba Polo ne Banabasa lwāfudile namani, ne byāikala namani?

¹⁰ Ino Banabasa aye udi’nka na mutyima wa kusela Mako. Polo nandi kādipo na mutyima wa kwenda nandi. Bilongwa 15:39 unena amba: “Penepo belobela bya malwa, bafula ku kukalañana.” Banabasa wasela Mako waenda nandi lwa mema kwabo ku kisanga kya Saipusa. Polo waendelela na mpango yandi. Nsekununi itangwa amba: “Polo aye watonga Shilasa, waenda pa kupwa kupānwa na banabetu ku kanye ka ku buntu bitupu ka Yehova.” (Bil. 15:40) Pamo nandi, baenda “mu Shidea ne mu Shidisha, ukomeja bipwilo.”—Bil. 15:41.

11. Le i ngikadila’ka ya kamweno ikankajanga kutamija lwana lwa endaenda umbukata mwetu nansha shi muntu kampanda wetusanshije?

¹¹ Ino nsekununi ibwanya kwituvuluja kubulwa kubwaninina kotudi nako. Ba Polo ne Banabasa bātongelwebu bantunguluji ba kitango kyendeji. Kadi padi Polo wāikele ke umo wa mu kino kitango. Ino pano’ko tuto twa bu muntu wa kubulwa kubwaninina twāmwekele mudi ba Polo ne Banabasa. Le bālekele luno lupata lwikale ke lwa endaenda? Ba Polo ne Banabasa nansha byobādi bakubulwa kubwaninina, ino bādi bantu betyepeje badi na ñeni ya Kidishitu. Na bubine, bālombwele mwenda mafuku mushipiditu wa bu bana na bana bene Kidishitu ne kwilekela. (Ef. 4:1-3) Polo ne Mako bāingidile pamo mwenda mafuku mu mingilo mikwabo ya kiteokratike. a—Kol. 4:10.

12. Le i ngikadila ifwaninwe kulombola batadi ba mu ano mafuku na kwiula ba Polo ne Banabasa?

¹² Kwilobela bya malwa kewādipo mwikadila wa Banabasa nansha wa Polo. Banabasa uyukene bu muntu wa kyanga ne buntu—kintu kyāfikije  ne batumibwa kuleka kumwita pa dijina dya bu Yosefa, bamupa dya bu Banabasa, dishintulula’mba “Mwana wa Busengi.” (Bil. 4:36) Polo nandi wādi uyukene bu muntu wa kisanso ne mutūkanye. (1 Tes. 2:7, 8) Batadi bene Kidishitu dyalelo, pamo ne bengidi bendakana, bafwaninwe kwiula ba Polo ne Banabasa na kulonga bukomo bwa kulombola kwityepeja ne kwikala na kisanso kya ku mutyima mu kipwano kyabo na bakulumpe bakwabo ne na luombe lonso.—1 Pe. 5:2, 3.

13, 14. (a) Le Temote wādi i ani, ne Polo wētene nandi mu ngikadilo’ka? (b) Le i bika byāfikije Polo ate Temote mutyima bininge? (c) I mwingilo’ka wāpelwe Temote?

¹³ Lwendo lwa bubidi lwa Polo lwa bu mishonele lubamutwala mu polovenshi ya Loma ya Ngalatea, mwādi kemushimikwe bipwilo bityetye. Na pano “wafika ku Debe kadi ne ku Lesetala.” Nsekununi ibweja’ko amba: “Kwadi mwanā bwanga umo wa dijina dya bu Temote, mwana wa mwana-mukaji umo Muyuda mwitabije inoko shandi Mungidiki.”—Bil. 16:1. b

¹⁴ Mobimwekela, Polo wetene na kisaka kya ba Temote mu lwendo lwandi lubajinji mu uno mwaba kubwipi na mwaka wa 47 Y.M. Mu luno lwendo lwa bubidi pano kepadi myaka ibidi nansha isatu, Polo wate nkasampe Temote mutyima wa pa bula. Mwanda waka? Mwanda Temote “wadi unenenwa biyampe na banabetu.” Ke’nkapo na banababo ba mu kibundi bādi bamusenswe, ino ntumbo yandi yafikile ne kulampe na kyabo kipwilo. Nsekununi ishintulula amba banabetu ba mu Lesetala ne mu Ikoniuma, ku makilometele 30 na kuno, badi bamunenena mayampe. (Bil. 16:2) Bakulumpe, pa kuludikwa na mushipiditu ujila, batwika uno nsongwalume Temote kiselwa kilēma—kya kukwasha ba Polo ne Shilasa bu mwingidi wendakana.—Bil. 16:3.

15, 16. Lelo i ngikadila’ka yālengeje Temote anenenwe mayampe?

¹⁵ Le i bika byālengeje Temote anenenwe biyampe aye ukidi’tu na myaka mityetye namino? Lelo i pa mwanda wa ñeni yandi’ni, buya bwa mpala’ni, nansha i pa mwanda wa bwino bwandi bwa kibutwila? Divule bantu batulumunwanga na ino myanda. Enka ne mupolofeto Samwele nandi wāimanine kyaba kimo pa mumwekelo wa panja. Inoko, Yehova wāmuvulwije amba: “Muswelo umona muntu i mwishile na muswelo umona Leza, mwanda muntu bitupu umonanga byobya bimweka na meso, ino Yehova aye umonanga mu mutyima.” (1 Sam. 16:7) Pa kyaba kya bwino bwandi bwa kibutwila, Temote aye wādi na ngikadila ya munda yāmulengeje anenenwe mayampe na banababo bene Kidishitu.

¹⁶ Mwenda myaka, mutumibwa Polo wēsambila pa ngikadila imoimo ya ku mushipiditu yādi na Temote. Polo ulombola mutyima muyampe wa  Temote, buswe bwa kwipānina bakwabo, ne bukankamane mu kuvuija mingilo ya kiteokratike. (Fid. 2:20-22) Kadi Temote wādi uyukene bu muntu wa lwitabijo “lwampikwa buzazangi.”—2 Tm. 1:5.

17. Le i muswelo’ka wiulanga bankasampe kimfwa kya Temote?

¹⁷ Dyalelo nadyo bankasampe bavule beulanga Temote na kutamija ngikadila ya bwine Leza. Mu uno muswelo belongelanga dijina diyampe ku meso a Yehova ne a bantu bandi, nansha byobakidi bankasampe. (Nki. 22:1; 1 Tm. 4:15) Balombolanga lwitabijo lwampikwa buzazangi ne kupela kwikala na būmi bwa mapala abidi. (Ñim. 26:4) Pa kino, bankasampe bavule, pamo bwa Temote, bengilanga mwingilo wa mvubu mu kipwilo. Bine, bakankamikanga bonso baswele Yehova pobebamona babwanya bisakibwa bya kwikala basapudi ba myanda miyampe ne mwenda mafuku kitatyi kyobepāna kudi Yehova ne kubatyijibwa!

18. (a) Lelo i madyese’ka ādi na ba Polo ne Temote byobādi bengidi bendakana? (b) Le i muswelo’ka wāeselwe bipwilo?

¹⁸ Ba Polo ne Temote bāingidile pamo mu bula bwa myaka. Byobadi bengidi bendakana, bavuije mingilo mishileshile yebapele kitango kyendeji. Bible ulombola amba: “Pobadi benda bapita mu bibundi, badi bebafikijija mbila yakwete batumibwa ne bakulumpe ba mu Yelusalema amba balame’yo.” (Bil. 16:4) I kimweke amba bipwilo byāeselwe pa kulonda bwendeji bwa batumibwa ne bakulumpe ba mu Yelusalema. Pa mwanda wa kuno kukōkela, “bipwilo byadi bininga mu lwitabijo ne kwivudija difuku ne difuku.”—Bil. 16:5.

19, 20. Mwanda waka bene Kidishitu bakōkelanga na mutyima umo ‘boba bebatangidile kumeso’?

¹⁹ Ne Batumoni ba Yehova nabo dyalelo mo monka, beselwanga mwanda bakōkelanga bya binebine ku bwendeji bwibapa ‘boba bebatangidile kumeso.’ (Bah. 13:17) Bishinta mwikadila wa ino ntanda kitatyi ne kitatyi, i kya kamweno bene Kidishitu bendele pamo na bidibwa bya ku mushipiditu biletwa na “umpika mukōkele ne mudyumuke.” (Mat. 24:45; 1 Ko. 7:29-31) Namino bakelama ku byaka bya ku mushipiditu ne kwikala bampikwa dikeme mu ino ntanda.—Yak. 1:27.

²⁰ Kunena na bubine, batadi bene Kidishitu ba dyalelo, enka ne ba mu Kitango Kyendeji bene, i bantu ba kubulwa kubwaninina mwādi mwikadile ba Polo, Banabasa, Mako, ne bakulumpe bakwabo bashingwe māni ba mu myaka katwa kabajinji. (Loma 5:12; Yak. 3:2) Kitango Kyendeji byokilonda Kinenwa kya Leza na kusumininwa ne kulonda kimfwa kyāshile batumibwa, bine kifwaninwe kukulupilwa. (2 Tm. 1:13, 14) Bipa bilupuka’ko i kukomejibwa kwa bipwilo ne kwimanija’byo mu lwitabijo.