1-3. (a) Le i muswelo’ka wāludikilwe ba Polo ne balunda nandi na mushipiditu ujila? (b) Ne i binkumenkume’ka byotusa kubandaula?

 KISUMPI kya bana-bakaji abatambe mu kibundi kya Fidipai mu Masedonya. Ne kwija mpika, abafika ku munonga wa Gangites. Mungya kyabo kibidiji, abashikata ku lubungo lwa munonga kebalombela kudi Leza wa Isalela. Yehova wibamwene.—2 Bi. 16:9; Ñim. 65:2.

² Mu kine kitatyi’kya, ku makilometele 800 dya kutunduka kwa Fidipai, kisumpi kya bana-balume kibatambe mu kibundi kya Lesetala kunshi mu Ngalatea. Mafuku pa kupita’po, abafika mu dishinda dikatampe dya bene Loma ditwala dya kushika kwine kudi kibundi kya bantu bavule kya mu ntanda ya Azia. Bano bana-balume—Polo, Shilasa, ne Temote—badi na kipyupyu kya kwenda mu dino dishinda dikata ne mwanda wa kufika mu Efisesa ne mu bibundi bikwabo bidi na bantu bavule basakilwa kuteja myanda ya Kidishitu. Ino, kumeso’tu kwa kushilula lwendo lwabo, mushipiditu ujila ubebemika mu muswelo keulombwelwepo. Abebapeleja kusapula mu Azia. Mwanda waka? Yesu—kupityila ku mushipiditu wa Leza—usaka Polo ne baenda nabo bende pityipityi mu Azia Minele, bābuke dijiba dya Ejé, ne kwenda ku lubungo lwa kamunonga katelwa bu Gangites.

³ Muswelo Yesu waāludikile Polo ne balunda nandi pobādi benda ku Masedonya udi na ñeni mivule ya kamweno yotukokeja kuboila’ko dyalelo. O mwanda nanshi tubandaulei binkumenkume bimobimo byālongekele mu lwendo lwa bubidi lwa Polo lwa bumishonele, lwāshilwile kubwipi na mwaka wa 49 Y.M.

4, 5. (a) Lelo i bika byātene kisumpi kya ba Polo kubwipi na Bityinia? (b) Le bano bana ba bwanga bātyibile mbila’ka, ne byafula namani?

⁴ Polo ne balunda nandi pa kukankajibwa kusapula mu Azia, abatadidila dya kungala kukasapula mu bibundi bya Bityinia. Pa kufika’ko, padi abatyibuluka mafuku mavule mu mashinda a luvumbi mu matanda a Fidya ne Ngalatea kemudipo bantu bavule. Inoko, abo pa kufwena ku Bityinia, Yesu waingidija monka mushipiditu ujila mwanda wa kwibakankaja. (Bil. 16:6, 7) Bano bana-balume ye bano abavutakanibwa ñeni. Bādi bayukile bya kusapula, ne mwa kwibisapwila, ino kebādipo bayukile  i kwepi kwa kusapula. Bādi bwa bakokola ku kibelo kya ku Azia—kutupu. Abakakokola ku kibelo kya ku Bityinia—nako bikole. Polo aye shandi usumininwe’nka kukokola kufika ne bisa kushituka kibelo nansha kimo. Ebiya bana-balume’ba abatyibe mbila imweka bu abeluba’byo. Abaalamukila kushika ne kwenda makilometele 550, badi mu kyoki kibundi ke mu kyokya enka ne byobafika mu kyabu kya Toasa, kibelo kitwala ku Masedonya. (Bil. 16:8) Kuno Polo wakokola ku kibelo musunsa wa busatu, ponka’pa—na bya dyese!—akya kishituka pululu.

⁵ Luka mulembi wa Evanjile, pa kwilunga na kisumpi kyenda na Polo mu Toasa, usekununa amba: “Ebiya bufuku, Polo wamona kimonwa—mwine Masedonya umo wimene kwine’kwa umuzenza’mba: ‘Abukila mu Masedonya witukwashe’ko.’ Aye upwa’tu kumona kimonwa’kya, twakimba kwenda mu Masedonya, twajingulula’mba i Leza wetwita tukebasapwile myanda miyampe.” a (Bil. 16:9, 10) Mfulo mfulō, Polo wayuka i kwepi kwa kusapula. Bine, Polo kabudilwepo kusangala mwanda kapungilepo mwishinda ne kwaluka! Ponka na ponka, bana-balume baná’ba baenda ku Masedonya lwa mema.

6, 7. (a) Lelo i ñeni’ka yotukaboila ku byālongekele mu lwendo lwa Polo? (b) I kikulupiji’ka kyotubwanya kumwena ku byātene Polo?

⁶ Le i ñeni’ka yotuboila ku ino nsekununi? I ino: Enka Polo pa kupwa kutaluka mu Azia ebiya mushipiditu wa Leza keumukankaja, kadi i enka pa kupwa kufwena ku Bityinia pebāpeleje Yesu, kadi i enka Polo pa kupwa kufika mu Toasa pāmuludikile Yesu ende ku Masedonya. Yesu, Mutwe wa  kipwilo, ubwanya kwitulongela bintu enka namino ne mu ano etu mafuku. (Kol. 1:18) Kimfwa, tubwanya kulanga kyaba kimo kwingila bu pania nansha kuvilukila kokwa kusakilwa basapudi ba Bulopwe bavule. Inoko, i enka pa kupwa kutabula matabula mapotoloke etutwala ku kitungo kyetu ebiya Yesu, kupityila ku mushipiditu wa Leza, kaetuludika. Mwanda waka? Langa’po bidi kino kimfwa: Shofele ukatontela motoka ku lundyo nansha ku lunkuso shi enka motoka wendanga. Yesu nandi mo monka, uketwendeja mu kutandabula mwingilo wetu enka shi twenda—shi tulonga bukomo bwa bine bwa kwiutandabula.

⁷ Le bikekala namani shi bukomo botulonga kebulupwilepo bipa ponka na ponka? Le tukakōka amba mushipiditu wa Leza kewituludikangapo? Aa. Vuluka Polo nandi wātene bijika. Ino, wāendelele kukimba kufika ne byaātene kyokya kishituka. Netu tukulupilei amba kwendelela kukimba “kibelo kikatampe kitwala ku mingilo” kukapalwa mpalo na ino.—1 Ko. 16:9.

8. (a) Lombola mwikadile kibundi kya Fidipai. (b) Le i mwanda’ka wa nsangaji wālongeka pasapula Polo ku “kifuko kya milombelo”?

⁸ Pa kufika mu ntanda ya Masedonya, Polo ne baenda nabo abatwela lubilo lonka mu Fidipai—kibundi kya bekadi befyelela bwabo bu bana ba kibundi ba Loma. Basola batambwile pasho bashikatanga muno, o mwanda kantanda ka Fidipai kadi’bwa Itadi—ka Loma katyetye mu Masedonya. Panja pa mpembwe ya kibundi, dya ku kamunonga, bano bamishonele abatana’ko kifuko kyobamona’mba i “kifuko kya milombelo.” b Mu dya Sabato, abatūkila’ko ne kutana bana-bakaji bavule bongwidile’ko batōta Leza. Bana ba bwanga bashikata kebesambe nabo. Mwana-mukaji umo witwa bu Didya “wadi uteja, Yehova nandi wamushitula mutyima wandi bikatampe.” Didya watengwa na byaafunda ku bano bamishonele aye ne njibo yandi yonso babatyijibwa. Ebiya wanena Polo ne bendi nandi amba bashikate kwandi ku njibo. c—Bil. 16:13-15.

9. Le bantu bavule ibeule kimfwa kya Polo muswelo’ka dyalelo, ne i madyese’ka alupukile’ko?

⁹ Langa’po nsangaji yaikala’ko Didya pa kubatyijibwa! Bine, Polo wāsepelele pa kwitabija lwito lwa amba “abukila mu Masedonya” ne pa kumona amba Yehova wēbengidije, aye ne balunda nandi, pa kulondolola ku milombelo ya boba bana-bakaji bakaminwe Leza! Dyalelo, batutu ne bakaka bavule—bankasampe ne bakulumpe, bankunga ne basonge—bavilukilanga mu bifuko musakilwa basapudi ba Bulopwe bavule. Bine, balwanga na bikoleja, ino shi wibidingakanye, kebidipo nansha kubwipi kwine na nsangaji yobamona pa kusokola bantu badi bwa Didya, basangela bubine bwa mu Bible. Le ubulwe’po nobe kujadika mpangiko yobe amba “utabule matabula” akutwala mu mwaba musakilwa bengidi  bavule? Madyese akutengele’mo. Kimfwa, tala Aaron, tutu wa myaka 20 ne musubu wavilukīle mu Amerika wa pa bukata. Ulombola mwiivwaninanga bavule pa kunena amba: “Kwingidila kulampe i kunkwashe ntame ku mushipiditu ne kumfwenya pabwipi na Yehova. Mwingilo wa budimi nao o mwine—pano ñendejanga bifundwa bya Bible mwānda!”

10. Le mwingilo wa ndemona wēkujije namani mu binkumenkume byāfikīle Polo ne balunda nandi?

¹⁰ Satana na bubine wālobele mwanda myanda miyampe yāfikile ne mu kipindi kya ntanda mwaādi wadile miji, aye ne bandemona bandi, kupuakanibwa mpika. Ke kya kutulumukapo shi mwingilo wa bandemona wēkujije mu binkumenkume byāfikīle Polo ne balunda nandi! Pobadi benda kukapempula kifuko kya milombelo, nsongwakaji mukwatwe na ndemona, wapeteje bamfumwandi na lupeto luvule na kubuka, wadi ulonda kisumpi kya Polo koku wela mabila amba: “Bano bantu i bapika ba Leza Mwine wa Peulu Mwine, kadi bemusapwilanga dishinda dya lupandilo.” Padi ndemona wādi usaka uno nsongwakaji ele mabila bimweke amba lubuko lwandi ne bufundiji bwa Polo bitambanga kuntu kumo. Mu uno muswelo, mutyima wa boba batala usa kupuakanibwa ne kuleka kulonda balondi ba bine ba Kidishitu. Ino Polo wāubija uno nsongwakaji na kupanga ndemona’wa.—Bil. 16:16-18.

11. Lelo i bika byātene ba Polo ne Shilasa pa kupwa kupanga ndemona mu mwana-mukaji?

¹¹ Ebiya benē uno umpika mwana-mukaji, pa kumona amba nsulo ya kamweno kabo keikidi’kopo, baloba. Bakokela ba Polo ne Shilasa pa kifuko kya nsoko, kwadi bandela-bantu—balupusa bemanine Loma—batyibe mambo. Bamfumu benē wabo balangula mboloji ya batyibi ne fyedi ya ntanda yabo yobaswele, kebanena amba: ‘I Bayuda, kadi basapulanga bibidiji bitujidikilwe kwitabija nansha kulonga batwe bene Loma.’ Ne kwija mpika, binenwa byabo byakolomona myanda. “Kibumbo kyonso pamo [mu nsoko] kyebatombokela [ba Polo ne Shilasa],” bandela-bantu nabo basoñanya “bebakupile nsonde.” Kupwa babulwila Polo ne Shilasa mu kifungo. Mulami wa kifungo nandi waela bano bana-balume munda mwa kifungo ne kwibakuta maulu mu bikulo. (Bil. 16:19-24) Mulami pa kushita kibelo, mu kifungo mwafīta fututu enka ne ba Polo ne Shilasa batunya kwimona. Ino, Yehova aye wadi wibamwene.—Ñim. 139:12.

12. (a) Le i muswelo’ka wādi umwene bana ba bwanga ba Kidishitu kupangwapangwa, ne mwanda waka? (b) Lelo i manwa’ka amoamo a kwitulwa engidijanga Satana ne bengidi bandi?

¹² Myaka kunyuma, Yesu wālombwele balondi bandi amba: “Nenu bakemupangapanga.” (Yoa. 15:20) Nanshi, ba Polo pa kwabukila mu Masedonya bādi bayukile amba basa kupangwapangwa. Ako pa kufika, kebekumwenepo bu kiyukeno kya kupelwa na Yehova, ino bu kilomboji kya  bukalabale bwa Satana. Dyalelo, bengidi ba Satana bengidijanga ano manwa amo onka na a mu Fidipai. Balwana ba kyongo betumwekejanga bingi ku masomo ne ku kaji, mwanda wa kusonshila lwana. Mu matanda amo, balwana netu ba bipwilo betutwalanga mu bidye, banena ne kunena amba: ‘Bano Batumoni baletanga tuvutakanya na kufundija bibidiji kebitabijibwepo na batwe “betabije ba kala.”’ Mu bifuko bimo, batōtyi netu bakupilwanga ne kwelwa mu buloko. Ino Yehova aye umwene.—1 Pe. 3:12.

13. Le i bika byālengeje mulami wa kifungo epangule amba: “Le nonge namani mpande?”

¹³ Ba Polo ne Shilasa pa kusaka belwe binkumbulu bya mu difuku’dya byadi bilomba kitatyi. Pa bukata bwa bufuku, bikupilwa bibatalala’ko bidi, penepa ‘kebalombela ne kutendela Leza na lwimbo.’ Na mu kitulumukila, kintenshi kibatenkanya kifungo! Mulami wabuka, wamone bibelo pululu, moyo ubamukwata amba bakutwa bonso abanyema. Pa kuyuka amba kino kisa kumupelwa mfuto, “wasomona kipete kyandi kasake kwiipaya.” Ino Polo wamwela lubila amba: “Kokelonga kibi, mwanda batwe bonso tudi’mo!” Mulami ñeni ibamufule, waipangula amba: “A bakelenge, le nonge namani mpande?” Ba Polo ne Shilasa kebabwanyapo kumupandija; enka Yesu ye ubwanya. O mwanda abalondolola amba: “Itabija mudi Mfumwetu Yesu, nabya usa kupanda.”—Bil. 16:25-31.

14. (a) Lelo ba Polo ne Shilasa abape mulami wa kifungo bukwashi’ka? (b) Ne i dyese’ka dyapebwa ba Polo ne Shilasa mwanda abaūminina na nsangaji kupangwapangwa?

¹⁴ Le kipangujo kya mulami kibatambe ku mutyima? Polo katatenepo bubinebine bwa uno muntu. Mulami i Mujentaila, kajingulwilepo Bisonekwa. Kumeso kwa kwikala mwine Kidishitu, ufwaninwe kwifunda ne kwitabija bubine bwa kyalwilo bwa mu Bisonekwa. Penepa ba Polo ne Shilasa abetūdila’ko kitatyi kya kumusapwila “mwanda wa Yehova.” Padi pobeelelela mu kufundija Bisonekwa, bano bana-balume abailwa’ko misanshi ya bikupilwa byobakupilwanga. Mulami pa kumona bilonda ne bivimvilwa pa miongo yabo, webakende’byo. Penepo aye ne ba mu njibo yandi “babatyijibwa bukidi bonka.” Bine, ba Polo ne Shilasa abapebwa dyese mwanda abaūminina na nsangaji kupangwapangwa!—Bil. 16:32-34.

15. (a) Dyalelo Batumoni bavule balondanga namani kimfwa kya ba Polo ne Shilasa? (b) Mwanda waka tupempule misunsa ne misunsa mobo a bantu bekalanga mu mwaba wetu?

¹⁵ Pamo bwa Polo ne Shilasa, dyalelo Batumoni bavule basapulanga myanda miyampe pobakutyilwe pa mwanda wa lwitabijo lwabo, ne kino kilupulanga bipa biyampe. Kimfwa, mu ntanda imo mukankajibwe mwingilo wetu, kyaba kimo Batumoni 40 pa katwa befundile bubine butala padi Yehova pobadi mu buloko! (Isa. 54:17) Kadi tala, mulami wālombele bukwashi pa kupwa kwa nshi kutenkana. Mo monka, bavule dyalelo nabo  kebadipo betaba ku musapu wa Bulopwe, ino i bāye kwitaba pa kupwa kwimwena kyamalwa kitenkanya ntanda yabo. Shi tupempula misunsa ne misunsa mobo a bantu bekalanga mu mwaba wetu, tukalombola amba tudi na mutyima wa kwibakwasha.

16. Lelo byaālamukile namani mu difuku dilondakana na kukupilwa nsonde kwa ba Polo ne Shilasa?

¹⁶ Lubanga, abo ke bapwe kwibakupija nsonde, bandela-bantu abasoñanya balekelele ba Polo ne Shilasa. Ino Polo wanena amba: “Betukupile ku meso a bantu, kwampikwa kuponejibwa, nansha byotudi bene Loma, kupwa betwela mu kifungo. Le pano kebasake kwitutambija mu bufyafya? Aa, kebibwanikapo! Bāye abo bene betutambije’mo.” Bandela-bantu pa kuyuka amba bano bantu babidi i bana ba kibundi bene Loma, “bakwatwa moyo,” mwanda abajilula byepelo bya bano bana-balume. d Pano bibaalamuka. Bana ba bwanga bakupilwe ku meso a bantu; pano ke bandela-bantu bakwibalomba lusa ku meso a bantu. Bine, abazenze ba Polo ne Shilasa bataluke mu Fidipai. Bana ba bwanga babidi’ba abaitabija, ino dibajinji bidi basakilwa kitatyi kya kukankamika kisumpi kya bana ba bwanga bapya kyenda kitanta. Kupwa kebeendela shabo.

17. Lelo i ñeni’ka ya kamweno yēfundile bana ba bwanga bapya ku kūminina kwa ba Polo ne Shilasa?

¹⁷ Shi byepelo bya bwine Loma bya ba Polo ne Shilasa byālēmekelwe dibajinji, longa kēbakupilwepo nsonde. (Bil. 22:25, 26) Inoko, kino kyadi kya kulangija bana ba bwanga ba mu Fidipai amba, bano bana-balume abaingidija kitenta kyabo pa kwepuka kususukila Kidishitu. Penepa kino kyadi kya kwikala na lupusa’ka pa lwitabijo lwa bana ba bwanga ke bana ba kibundipo ba Loma? Abo kebadipo na kijila kibwanya kwibepukija kukupilwa nsonde. Nanshi Polo ne balunda nandi pa kūminina ino mfuto, bālombwele betabije bapya na kimfwa amba mulondi wa Kidishitu ukokeja kwimanija mu kupangwapangwa. Ne kadi, pa kulomba bu mwanā kibundi bwabo buyukane, ba Polo ne Shilasa baningila bandela-bantu bayukanye patōkelela ku meso a bonso amba abetupe mungya bijila. Ne kino nakyo, kyādi kya kwibakankaja kususula banababo na Polo mu lwitabijo ne kukingwa mungya bijila shi abatambwe monka uno muswelo.

18. (a) Le i muswelo’ka wiulanga batadi bene Kidishitu kimfwa kya Polo? (b) Le i muswelo’ka otulwilanga “myanda miyampe ne kuningija’yo” mu ano etu mafuku?

¹⁸ Ne dyalelo nadyo, batadi mu kipwilo kya bwine Kidishitu nabo batangidilanga na kuleta kimfwa. Byonso byobasaka banababo mu lwitabijo balonge, bakumbi bene Kidishitu badi na mutyima wa kulonga’byo bidi abo bene. Pamo na bwa Polo, tujingululanga muswelo ne kitatyi kya kwingidija  byepelo byetu mwa kwikingila. Shi bilomba nabya, tunyemenanga ku bidye bya kwetu, bya ntanda yetu, nansha bya mizo, mwanda wa kukingwa mungya bijila’mba twendelele kuvuija butōtyi bwetu. Kitungo kyetu kekushintapo bintu, ino i ‘kulwila myanda miyampe ne kuningija’yo ku meso a balupusa,” na mwālembele’byo Polo ku kipwilo kya Fidipai kintu kya myaka dikumi na paākutyilwe mu kino kibundi. (Fid. 1:7) Nansha betutyibile mambo namani ku bino bidye, pamo bwa Polo ne balunda nandi, tusumininwe nyeke ‘kusapula myanda miyampe’ ko-konso kwituludika mushipiditu wa Leza.—Bil. 16:10.