1-3. Lelo i kika kine kyāila mutumibwa Polo mu Kodinda, ne i bikoleja’ka byalwa nabyo?

 KETWENDA ku mfulo ya mwaka wa 50 Y.M. Mutumibwa Polo udi mu Kodinda, kité kya busunga buloe kishiketwe na Bangidiki, bene Loma, ne Bayuda bavule bene. a Polo kailepo muno kupota nansha kupoteja bintu nansha kukimba kaji. I mwiye mu Kodinda pa mwanda wa kamweno kakatampe—kusapula bukamoni bwa Bulopwe bwa Leza. Ino Polo usakilwa kwa kushikata, kadi i musumininwe kuleka kwikala kiselwa ku bakwabo mu myanda itala lupeto. Kasakilepo kupa muntu ye-yense mulangwe wa amba mwanda wa Leza ko kandi kadīlo. Penepo usa kulonga bika?

² Polo uyukile mwingilo—wa kupunga mapema. Uno ke mwingilopo munekene, ino aye udi na mutyima wa kwiwingila na makasa andi mwa kwikwatakenya mu būmi. Le usa kumona kwa kwingila mu kino kibundi kiyule dintu bā? Lelo ukamona kifuko kiyampe kwa kushikata? Nansha byalwa na bino bikoleja, Polo kedilwepo kine kyaidile, ke busapudi kadi.

³ Myanda pa kumwendekela, Polo waikala mu Kodinda kitatyi kampanda, kadi mwingilo wandi ubape bipa bivule. Lelo i ñeni’ka yotuboila ku mingilo yāingile Polo mu Kodinda, ne iketukwasha netu namani tusapule ne pa mfulo bukamoni bwa Bulopwe bwa Leza mu mwaba wetu?

4, 5. (a) Le Polo wāshikete kwepi mu Kodinda, ne i kaji’ka ka ngitu kawāingile? (b) Polo wāfundile namani kaji ka kupunga mapema?

⁴ Kyaba kimo Polo pa kupwa kufika mu Kodinda wetana na ba mulume ne mukaji ba kizaji—Muyuda wa dijina dya bu Akwila ne mukajandi Pishila, nansha Piseka. Bano ba mulume ne mukaji i bāye kushikata mu Kodinda mwanda lubila lwa Mbikavu Kodusa lwasoñenye “Bayuda bonso bataluke mu Loma.” (Bil. 18:1, 2) Akwila ne Pishila abatambula Polo ku yabo njibo ne kwingila nandi mu kabo kaji. Tutanga amba: “Byobadi na kaji kamo, [Polo] washikata mu yabo njibo kaingila nabo, mwanda badi bengilanga kaji ka kupunga mapema.” (Bil. 18:3) Njibo ya bano ba mulume  ne mukaji ba kyanga kyo kyāikele kīkalo kya Polo mu bula bwa mwingilo wandi mu Kodinda. Polo paādi ushikete na ba Akwila ne Pishila, wādi padi wandika mikanda ibadilwa mu mikanda mitabijibwe mu Bible. b

⁵ Le bibwanika namani Polo, muntu wādi mufundijibwe “ku maulu a Ngamadyela,” engile kaji ka kupunga mapema? (Bil. 22:3) Bimweka amba Bayuda ba mu myaka katwa kabajinji kebādipo bemvwana bumvu bwa kufundija babo bana kaji kabo, nansha shi bana bādi ba kutambwila’ko bufundiji bukwabo. Byadi mwine Tasusa mu Shidisha, kifuko kitumbīle kisandi kitelwa bu cilicium kyobapunga nakyo mapema, Polo wāfundile padi kano kaji ukidi nkasampe. I bika byādi bilombwa pa kupunga pema? Kano kaji kādi kalomba kusuka pema nansha kuketa ne kwibisonena pamo mwanda wa kupunga mapema. Nansha nabya wādi mwingilo mukomo.

6, 7. (a) Le Polo wādi umwene namani kaji ka kupunga mapema, ne i bika bilombola amba ba Akwila ne Pishila nabo bādi bamwene’o muswelo umo onka? (b) Lelo bene Kidishitu ba mu ano mafuku nabo balondanga muswelo’ka kimfwa kya ba Polo, Akwila, ne Pishila?

⁶ Polo kādipo umona kaji ka kupunga mapema bu mwingilo wandi wa mu būmi. Wāingile kano kaji mwanda wa kwikwatakanya mu mwingilo wa busapudi, amba asapule myanda miyampe “ku bitupu.” (2 Ko. 11:7) Le ba Akwila ne Pishila nabo bādi bamwene namani kano kaji? Byobādi bene Kidishitu, na bubine bādi bāmwene kaji ka ngitu enka mwādi mwikamwenine Polo. Mwanda Polo pa kutaluka mu Kodinda mu mwaka wa 52 Y.M., ba Akwila ne Pishila bāvilukile, bamulonda mu Efisesa, mwāikele yabo njibo ke kifuko kya kupwidila’mo kipwilo. (1 Ko. 16:19) Ebiya bājokela ku Loma, kupwa baenda monka ku Efisesa. Bano ba mulume ne mukaji  bapyasakane bātūdile tumweno twa Bulopwe kumeso ne kwipānina bakwabo na mutyima umo, o mwanda bādi bebafwija’ko mu “bipwilo byonso bya mu mizo.”—Loma 16:3-5; 2 Tm. 4:19.

⁷ Bene Kidishitu ba mu ano etu mafuku nabo balondanga kimfwa kya Polo, Akwila ne Pishila. Bengidi bapyasakane baputuminanga dyalelo mu mwingilo pampikwa kwikala “kiselwa kya kulēmenena muntu kampanda” mu bukata mwa banababo. (1 Ts. 2:9) Tutendelanga basapudi bavule ba Bulopwe ba kitatyi kyonso mwanda bengilanga twaji twa nsá mityetye nansha twa kitatyi kampanda mwa kwikwatakenya mu mwingilo wa mu būmi bwabo, ke mwingilo wa bwine Kidishitu kadi. Pamo bwa ba Akwila ne Pishila, bengidi ba Yehova ba kyanga batundailanga mu mobo abo batadi ba bipindi. I amo, boba badi “na kibidiji kya kutundaila beni” bayukile kino mokikadile kikankamika ne kyūbaka.—Loma 12:13.

8, 9. Lelo Polo wālongele namani pālwile Bayuda mwingilo wandi mukatampe wa busapudi, ne penepa wāendele kukasapula kwepi?

⁸ Polo walombola amba bine umwene kaji ka ngitu bu ka kumukwasha’tu kitatyi kyafika ba Shilasa ne Temote na byabuntu, batamba nabyo ku Masedonya. (2 Ko. 11:9) Ponka na ponka, Polo “wepāna bininge na kufundija mwanda [“walemenena enka ku mingilo ya kufundisya,” Bisonekwa Bitokele].” (Bil. 18:5) Inoko, uno mwingilo mukatampe wa busapudi ubaleta lwana lukata mu Bayuda. Pa kwibalombola amba kakidipo na kiselwa pobadi mwanda i abo bene bapela kwitabija musapu wa Kidishitu upāna būmi, Polo wakūkula bivwalwa byandi kanena bano Bayuda balwana amba: “Mashi enu ekale pa mitwe yenu banwe bene. Ami natōka. Tamba pano nsa kwenda ku bantu ba mizo.”—Bil. 18:6; Ezk. 3:18, 19.

⁹ Pano Polo usa kukasapula kwepi? Muntu utelwa bu Tetusa Yusutusa, padi i Muyuda wa kwalamuka udi na njibo ilondakene na shinankonka, washitwila Polo njibo. Polo wataluka ku shinankonka ne waenda ku njibo ya Yusutusa. (Bil. 18:7) Njibo ya Akwila ne Pishila ko kwadi kushikata Polo paādi mu Kodinda, ino njibo ya Yusutusa yaikala bu kité kya mwingilo wa busapudi wa mutumibwa.

10. Le i bika bilombola amba Polo kādipo usumininwe kusapwila enka bantu ba mizo?

¹⁰ Polo pa kunena amba pano naenda ku bantu ba mizo, le wadi usaka kulombola amba kakitelepo Bayuda ne Bayuda ba kwalamuka bonso mutyima ne boba betabija musapu bene? Aa, kebyādipo nabya. Kimfwa, “Kipusa, mwendeji wa shinankonka, waitabija mudi Mfumwetu, ne ba mu njibo yandi bonso kumo.” Mobimwekela, bavule badi mu shinankonka belungile na Kipusa, mwanda Bible unena amba: “Bene Kodinda baivwene bavule baanza kwitabija ne kubatyijibwa.” (Bil. 18:8) Njibo ya Tetusa yaikala ke kifuko kya kupwidila’mo kipwilo kipya kya bwine Kidishitu kya mu Kodinda kyashilula. Shi nsekununi ya Bilongwa ikwatañene na mulembelo wa Luka—wa kulonda myanda mungya kitatyi—nankyo kwitabija kwa Bayuda ne ba kwalamuka kwālongekele kupwa kwa Polo kukūkula bivwalwa byandi. Kintu kilombola mutyima unekena wa mutumibwa Polo.

11. Le i muswelo’ka Batumoni ba Yehova obeulanga Polo pobafikila boba badi mu bipwilo bya kine Kidishitu?

¹¹ Mu matanda mavule dyalelo, bipwilo bya kine Kidishitu i byāle miji ne kwikala na lupusa lukatampe pa bantu babo. Mu matanda ne bisanga bya pa majiba, bamishonele ba bipwilo bya kine Kidishitu i balamwine balondi bavule ku mitōtelo yabo. Bantu betela bu bene Kidishitu i bamunwe na bisela monka mwādi mumuninwe Bayuda ba mu Kodinda mu myaka katwa kabajinji. Ino Batumoni ba Yehova nabo, pamo bwa Polo, bafikilanga bantu na bupyasakane ne kutuntwila pa buyuki bwa mu Bisonekwa budi na bano bantu. Nansha shi betulwa, nansha shi bendeji babo betupangapanga, ketupungilangapo. Mu bantu “badi na bupyasakane kudi Leza; ino ke  mungyapo buyuki bwa binebine,” mubadilwa ne bavule ba kwityepeja botufwaninwe kukimba ne kutana.—Loma 10:2.

12. Lelo i kikulupiji’ka kyatambula Polo mu kimonwa?

¹² Shi Polo wadi na malangalanga pa kwendelela na kusapula mu Kodinda, nabya abapu pamumwekele Mfumwetu Yesu bufuku mu kimonwa kamunena amba: “Kokakwatwa moyo, abe wisambe’tu kadi kokekala talala, mwanda ami ngidi nobe kadi i kutupu usa kukutamba kukulonga kibi; mwanda ngidi na bantu bangi mu kino kibundi.” (Bil. 18:9, 10) Kino bine i kimonwa kikankamika’po kashā! Mfumwetu aye mwine wakulupija Polo amba usa kumukinga ku bibi ne kadi kukidi bantu bavule bafwaninwe mu kino kibundi. Polo walonga bika pa kino kimonwa? Tutanga amba: “Washikata’mo mwaka umo ne myeji isamba, ufundija mwanda wa Leza umbukata mwabo.”—Bil. 18:11.

13. Le Polo waela milafwe ku mwanda’ka kitatyi kyafwena ku kityibilo kya mambo, ino mwanda waka kebisapo kumufikila na mwalangila?

¹³ Polo pa kupwa kulāla kintu kya mwaka mu Kodinda, wamone bukamoni bukwabo bwa bukwashi bwa Mfumwetu. “Bayuda batamba Polo abo bonso pamo bakamutwala pa kityibilo kya mambo,” kitwa ne bu bema. (Bil. 18:12) Bamo balanga amba bema lwādi lukala lutunduke lwa mimfinye ifituluka ne itōka lusongwe bya dyangi, kadi padi lwādi kubwipi na dya pa bukata bwa nsoko ya mu Kodinda. Kumeso kwa bema kwādi kyaba kikata kibwanya kwibungila’po kibumbo kikatampe. Byobya bisokwelwe mu bintu bikolwa panshi bileta mulangwe wa kityi kya kityibilo kya mambo kekyādipo kulampe na shinankonka, ko kunena amba kubwipi na njibo ya Yusutusa. Polo pa kufwena ku bema, padi wāelele milafwe ku mabwe aāshilwe Shitevani, utelwa bu mwine Kidishitu mubajinji wāfwidile lwitabijo. Polo, wadi uyukene bu Solo mafuku’a, “waitabije Shitevani epaibwe.” (Bil. 8:1) Le kino kisa kumufikila Polo? Aa, mwanda i bamulaye amba: “Kekudi nansha umo usa kukukolomona akumweshe malwa.”—Bil. 18:10, Mukanda Ukola.

14, 15. (a) Le i myanda’ka yobasambila Polo kudi Bayuda, ne mwanda waka Ngadeo katele’kopo mutyima? (b) Le i bika byafikila Sosefene, ne padi byāmufikije ku bika?

 ¹⁴ I bika byalongeka pafika Polo ku kityibilo kya mambo? Mutyibi udi’ko i mbikavu wa Akaya, wa dijina dya bu Ngadeo—tutu wa Seneka filozofe mwine Loma. Bayuda abamusambila Polo amba: “Uno muntu unekenyanga bantu batōte Leza mu muswelo ujilula bijila.” (Bil. 18:13) Bayuda bakimba kunena amba Polo walamunanga bantu na kujilula bijila. Inoko Ngadeo wamone amba Polo kadipo na “kilubo” nansha “kibi kikatampe kyalongele.” (Bil. 18:14) Ngadeo kasakilepo kwikuja mu lupotopoto lwa myanda ya Bayuda. Yō, kumeso kwa Polo’tu kupūtula mu kanwa amba ebingije, Ngadeo webapanga pa kityibilo kya mambo! Boba bamusambila Polo abalobe. Abakapwila Sosefene mpumpu, yewa padi wapingakenine Kipusa pa bu mwimaniji wa shinankonka. Abakwata Sosefene “kebamukupila kumeso kwa kityibilo kya mambo.”—Bil. 18:17.

¹⁵ Mwanda waka Ngadeo waleka kukanda kibumbo kikupila Sosefene? Padi Ngadeo walanga amba Sosefene ye mwendeji wa kibumbo kilwa na Polo; pano bibamwalamukila. Shi byādi uno muswelo nansha aa, bimweka bu mwanda’wa wāfudile biyampe. Mu mukanda wandi mubajinji ku kipwilo kya mu Kodinda, mukanda waālembele mwenda myaka, Polo utela’mo Sosefene bu mwanetu. (1 Ko. 1:1, 2) Lelo uno i enka Sosefene wākupilwe bikupilwa’wa mu Kodinda? Shi i aye, nabya bikupilwa bisansa’bya byafikije Sosefene ku kwitabija bwine Kidishitu.

16. Mu mwingilo wetu, i kika kyotufwaninwe kulamina mu ñeni binenwa bya Mfumwetu bya amba, “wisambe’tu kadi kokekala talala, mwanda ami ngidi nobe”?

¹⁶ Vuluka amba i pāpwile Bayuda kupela busapudi bwa Polo pāmukulupije Mfumwetu Yesu amba: “Kokakwatwa moyo, abe wisambe’tu kadi kokekala talala, mwanda ami ngidi nobe.” (Bil. 18:9, 10) I Biyampe tulame bino binenwa mu ñeni, nakampata kitatyi kyobapela musapu wetu. Ketwakilwai’ko amba Yehova utañanga mu mutyima ne kukokela ba mityima miyampe kwadi. (1 Sa. 16:7; Yoa. 6:44) Bine kino kitukankamika twendelele na kuputumina mu mwingilo! Mwaka ne mwaka bantu bavule babatyijibwanga—tutwa na tutwa ku difuku. Ku boba balama musoñanya wa kulonga “bana ba bwanga mu bantu ba ku mizo yonso,” Yesu wibakulupija amba: “Ngidi nenu mafuku onso kufika ne ku mvuyo ya ngikadilo ya bintu.”—Mat. 28:19, 20.

17, 18. Lelo Polo ye uno wādi ulangulukila pa bika paadi wenda ku Efisesa lwa mema?

¹⁷ Ketuyukilepo shi byālongele Ngadeo ku badi basambila Polo byāletēle ndoe kipwilo kya bwine Kidishitu kyadi kikishilula mu Kodinda. Inoko, Polo wāshikete’mo “mafuku matyetye” kumeso kwa kushadika banabetu ba mu Kodinda. Ku muketeko wa mwaka wa 52 Y.M., wakanda mu kyabu kya Senkelea, ku makilometele 11 kutunduka kwa Kodinda, kaenda lwa  mema ku Shidea. Kumeso kwa kutaluka mu Senkelea, Polo “watendeje nywene ya ku mutwe wandi . . . , mwanda wadi mupike mpiko.” c (Bil. 18:18) Kupwa papo, wasela ba Akwila ne Pishila ne kwabuka dijiba dya Ejé kebenda ku Efisesa mu Azia Minele.

¹⁸ Polo pa kukanda mu kyombo mu Senkelea ye uno padi wādi ulangulukila pa kitatyi kyaāpityije mu Kodinda. Udi na myanda mivule ya kulanga ne ya isangaja bininge. Myeji 18 ya mwingilo yalupwile bipa biyampe. Kipwilo kibajinji mu Kodinda kyashilwile, ne njibo ya Yusutusa yo yadi ipwidilwa’mo. Mu bantu baitabije mudi ne Yusutusa, Kipusa ne ba mu njibo yandi, ne bakwabo bavule bene. Polo wādi uswele bano betabije bonso mwanda i aye wēbakweshe bekale bene Kidishitu. Mwenda mafuku webatumine mukanda ne kwibatela bu mikanda ya kumuyukanya myandike pa mutyima wandi. Netu tupwananga bininge na boba botukwashanga kwitabija butōtyi bwa bine. Bitobala’po kashā kumona ino “mikanda ya kwituyukanya”!—2 Ko. 3:1-3.

19, 20. Le i bika byālongele Polo pa kufika mu Efisesa, ne i ñeni’ka yotuboila’ko potulondalonda bitungo bya ku mushipiditu?

¹⁹ Ufika’tu mu Efisesa, Polo wekwata’ko ponka na ponka na mwingilo wandi. “Watwela mu shinankonka kalanguluka na Bayuda.” (Bil. 18:19) Pano’ko Polo washikata mu Efisesa kitatyi’tu kitye. Nansha byobasakile eje’mo, “aye kaitabijepo.” Pa kwishadika nabo, walombola bene Efisesa amba: “Shi Yehova uswile, nkajokelanga monka komudi.” (Bil. 18:20, 21) Na bubine Polo wājingulwile amba mu Efisesa mukidi bivule bya kulonga mu busapudi. Mutumibwa watandika mpangiko ya kujoka, ino washila Yehova myanda mu makasa. Mwene kino i kimfwa kiyampe kyotufwaninwe kulama mu ñeni? Potulondalonda bitungo bya ku mushipiditu, i batwe ba kuboya mulangwe wa kya kulonga. Inoko, tufwaninwe nyeke kukulupila mu bwendeji bwa Yehova ne kulonga bintu mwendele kiswa-mutyima kyandi.—Yak. 4:15.

²⁰ Polo washiye ba Akwila ne Pishila mu Efisesa, watukila lwa mema ku Kesalea. Mobimwekela “wakanda” ku Yelusalema kukemuna’ko kipwilo. (Tala bilembwa ya kwifunda bya Bilongwa 18:22, nwtsty-E.) Ebiya Polo wajokela ku kīkalo kyandi—Antyioka wa Shidea. Lwendo lwandi lwa bubidi lwa bu mishonele lubavuika biyampe. Lelo i bika bimutengele mu lwendo lwandi lwa mfulo lwa bumishonele?