1-3. (a) Sekununa myanda yālongekele pa lufu lwa Yutekusa. (b) Le Polo wālongele’po bika, ne uno mwanda ulombola bika padi Polo?

 POLO udi mu Toasa mu kyumba kya peulu muyudile bantu bā. Wesambe kitatyi kilampe na banabetu, mwanda ye kyolwa kya mfulo kyadi nabo. Pano kala, ke pa bukata bwa bufuku. Kudi bimuni bivule bitēma mu kyumba, bine byakabija’mo pakwabo ne kuleta’mo mwishi. Nsongwalume utelwa bu Yutekusa ushikete pa dididisha. Aye Polo wisamba, Yutekusa wapone mu tulo bukū ne kuponzomoka pa dididisha dya pa etaje ya busatu wapona panshi!

² Luka byadi muñanga, padi ubadilwa mu bantu babajinji batamba panja lubilo ne kutala nsongwalume. Kekudipo ne kyalakenwa byamufikila. Ababoya Yutekusa “mufwe kala.” (Bil. 20:9) Ino kingelengele kibalongeka. Polo weela padi nsongwalume’wa ne kulombola kibumbo amba: “Lekai kulenga lunwa, mwanda i mūmi.” Polo wasangula Yutekusa ke mūmi monka!—Bil. 20:10.

³ Uno mwanda ulombola bukomo bwa mushipiditu ujila wa Leza. Polo kakokejapo kulambikwa lufu lwa Yutekusa. Inoko, kasakilepo lufu lwa uno nsongwalume lōne kino kitatyi kya kamweno nansha kukukaja muntu ku mushipiditu. Polo pa kusangula Yutekusa washiye kipwilo kisengwe ne kikankamikwe amba kivuije mwingilo wakyo. I kimweke patōka amba Polo kakwatyilepo ku nsongo ya minwe būmi bwa bakwabo. Bituvuluja binenwa byandi bya amba: “Natōka ku mashi a bantu bonso.” (Bil. 20:26) Tubandaulei mwitukwashisha kimfwa kya Polo mu uno mwanda.

4. Le i makambakano’ka apityile’mo Polo?

⁴ Monka motwesambile’kyo mu shapita ushele kunyuma, Polo wapityile mu makambakano a binebine. Mwingilo wandi mu Efisesa waletele lupotopoto. Basendwe ba ndalama bādi bamwena lupeto mu kutōta Alatemise balupwile kavutakanya! Tutanga mu Bilongwa 20:1 amba, “Lupotopoto  pa kupwa, Polo waityija bana ba bwanga, ebiya webakankamika ne kwibashadika, kupwa kaenda mu Masedonya.”

5, 6. (a) Lelo Polo pakwabo wālēle mafuku anga mu Masedonya, ne wādi ulonga bika ku banababo? (b) Le i mumweno’ka wādi na Polo pa banababo betabije?

⁵ Polo paenda ku Masedonya, waimana bidi mu kyabu kya Toasa ne kulāla’mo mafuku. Polo ukulupile amba Tetusa, watuminwe ku Kodinda, usa kwiya amutane muno. (2 Ko. 2:12, 13) Inoko, pa kumona amba Tetusa kasapo kwiya, Polo waenda ku Masedonya, pakwabo wapityija’ko mwaka “wenda ukankamika boba badi bekele kwine’kwa na binenwa bivule.” a (Bil. 20:2) Ku mfulo Tetusa wetana na Polo mu Masedonya, ne kumuletela misapu ya mwālongele bene Kodinda pa mukanda wandi umbajinji. (2 Ko. 7:5-7) Kino kibatonona Polo ebatumine mukanda mukwabo, otuyukile bu 2 Bene Kodinda.

⁶ Ukamona amba Luka i mwingidije kishima “webakankamika,” ne “ukankamika” pa kwisambila pa bupempudi bwa Polo ku banababo mu Efisesa ne mu Masedonya. Bine, bino bishima bilombola mwādi mumwenine Polo banababo betabije! Kwishila na Bafadiseo, bādi bafutulula bakwabo na kibengo, Polo aye wādi umwene ino mikōko bwa bengidi nandi.  (Yoa. 7:47-49; 1 Ko. 3:9) Polo wādi’nka na uno mumweno ne kitatyi kyaādi unenwe kwibapa madingi malobo.—2 Ko. 2:4.

7. Lelo batadi bene Kidishitu bakokeja kwiula namani kimfwa kya Polo?

⁷ Dyalelo, bakulumpe pa kipwilo ne batadi ba bipindi baloñanga buninge bwa kwiula kimfwa kya Polo. Nansha ke pobadingila ne kulemununa, kitungo kyabo i kukankamika boba basakilwa bukwashi. Batadi betūlanga pa kyaba kyabo mwanda wa kwibakankamika pa kyaba kya kwibatopeka. Mutadi umo wa kipindi wa bwino wanene’byo namino amba: “Batutu ne bakaka bakimbanga kulonga byoloke, ino divule bekondanga na moyo, kukākilwa, ne kwimona bu kebabwanyapo kwikwasha abo bene.” Batadi babwanya kwikala nsulo ya kukomeja banababo betabije.—Bah. 12:12, 13.

8, 9. (a) Le i bika byākalakenye mpango ya Polo ya kwenda ku Shidea lwa mema? (b) Mwanda waka Bayuda bādi padi bashikilwe Polo?

⁸ Polo watambe mu Masedonya waenda ku Kodinda. b Pa kupwa kulāla’mo myeji isatu, waabila kwenda mu Senkelea, mwaādi na mutyima wa kukanda kyombo ne kwenda ku Shidea lwa mema. Tamba kwine’kwa, wadi ubwanya kufika ku Yelusalema ne kufikija byabuntu ku banabetu basakilwa’ko bukwashi. c (Bil. 24:17; Loma 15:25, 26) Inoko, myanda yakubulwa kulaya ibashinta mpango ya Polo. Tutanga mu Bilongwa 20:3 amba: Kwadi “kitumba kyamukutyīle Bayuda”!

⁹ Ke kya kutulumukapo shi Bayuda bādi bashikilwe Polo, mwanda badi bamumwene bu kapondo. Ku ngalwilo kwa mwingilo wandi, wafikije Kipusa ku kwalamuka—muntu wadi mutumbe mu shinankonka ya mu Kodinda. (Bil. 18:7, 8; 1 Ko. 1:14) Kyaba kikwabo, Bayuda ba mu Kodinda bamusambīle Polo ku meso a Ngadeo, mbikavu wa Akaya. Ino Ngadeo wapela myanda yāmusambilwe amba keidipo na mfwetemfwete—kintu kyālobeje balwana na Polo. (Bil. 18:12-17) Bayuda ba mu Kodinda bādi padi bayukile, pakwabo bādi balanga amba Polo usa kukakandila kyombo mu Senkelea, kibundi kidi kubwipi, o mwanda bakutyile kitumba kya kumufyamina bamwipaye. Le Polo wadi wa kulonga’po namani?

10. Lelo i moyo wākwete Polo watyina kwenda ku Senkelea? Shintulula.

¹⁰ Polo pa kukimba kulama būmi bwandi—ne kukinga mukōlo wa lupeto obadi bamulobekele—watonge kutamba mu Senkelea ne kujokela ku Masedonya. Shako, kwenda lwa nshi nako kudi na byaka. Divule batubwalāla bādi bebela ku mashinda a kala. Mobo a bifikilo nao keesumbidilwa. Nansha nabya Polo watonge byaka bya lwa nshi kupita’ko kyaka kimutengele  ku Senkelea. Na bya dyese, kāendelepo bunka. Balunda na Polo pano basa kwenda nandi pamo mu lwendo lwa bu mishonele i ba Aditakusa, Ngaiusa, Sekundusa, Sopate, Temote, Tofimusa, ne Tekikusa.—Bil. 20:3, 4.

11. Le i muswelo’ka wikiñanga bene Kidishitu dyalelo, ne Yesu wāshile kimfwa’ka mu uno mwanda?

¹¹ Pamo bwa Polo, bene Kidishitu ba dyalelo nabo bakwatanga mpango ya kwikinga pobadi mu mwingilo. Mu bifuko bimo, bendanga mu kisumpi—nansha babidi-babidi —pa kyaba kya kwenda bunka. Le shi kudi kupangwapangwa nako le? Bene Kidishitu bayukile amba i bikomo kwepuka’ko. (Yoa. 15:20; 2 Tm. 3:12) Nansha nabya, kebetūlangapo mu byaka bya bitupu. Tala bidi kimfwa kya Yesu. Kyaba kimo, balwana nandi mu Yelusalema bāshilwile kuboya mabwe bamwase, “Yesu wafyama ne kutamba watamba mu tempelo.” (Yoa. 8:59) Pakwabo napo, Bayuda pa kupwa kumukutyila nkuku ya kumwipaya, “Yesu kadipo monka ukinanga patōkelela mu Bayuda, ino watalukile’mo waenda ku ntanda ya kubwipi na mu ntanda mutuputupu.” (Yoa. 11:54) Yesu wākwete’ko mulangwe wa kwikinga ponso pobyādi bikwatañene na kiswa-mutyima kya Leza. Dyalelo bene Kidishitu nabo baloñanga enka uno muswelo.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Le kipwilo kyēivwene namani pāsangwilwe Yutekusa? (b) Le i lukulupilo’ka lwa mu Bible luseñanga boba bafwidilwe bantu bobasenswe?

¹² Polo ne balunda nandi abatyibuluka Masedonya kya pamo, kupwa abesansanya. Mobimwekela, abo bonso abetana monka pamo pa Toasa. d Nsekununi inena amba: “Twalonga mafuku atano twafika mu Toasa.” e (Bil. 20:6) Muno mo mwasangwilwe nsongwalume Yutekusa, otwesambilanga’po ku ntwelelo ya uno shapita. Langa’po mweivwanine banabetu pa kumona mulunda nabo Yutekusa ke mūmi monka! Nsekununi inena amba, “basengwa ku mutyima bya mwiko.”—Bil. 20:12.

¹³ Na bubine, bingelengele bya uno muswelo kebikilongekangapo mu ano etu mafuku. Ino boba bafwilwa bantu bobasenswe ‘baseñwanga ku mutyima bya mwiko’ na lukulupilo lwa mu Bible lwa lusangukilo. (Yoa. 5:28, 29) Langa’po bidi: Yutekusa wāfwile monka mwanda wādi wa kubulwa kubwaninina. (Loma 6:23) Ino boba bakasangulwa mu ntanda impya ya Leza bakekala’ko bōmi nyeke! Ne kadi, boba basangulwa mwanda wa kukabikala na Yesu mūlu bavwalanga kubulwa kufwa. (1 Ko. 15:51-53) Dyalelo bene Kidishitu—bashingwe māni ne “mikōko mikwabo”—badi na bubinga bwa ‘kusengwa ku mutyima bya mwiko.’—Yoa. 10:16.

14. Le i bika byānenene Polo ku bakulumpe ba mu Efisesa pāetene nabo mu Miletusa?

¹⁴ Polo ne kisumpi kyaenda nakyo abatambe mu Toasa abafika mu Asosa, kupwa ke mu Mityilene, Kiose, Samose, ku mfulo ke Miletusa. Kitungo kya Polo kyādi kya kufika ku Yelusalema mu kitatyi kya Masobo a Pentekosa. Byaēpangila kwenda ku Yelusalema pa Pentekosa, o mwanda wajoka lwa kyombo pampikwa kupita ku Efisesa. Ino Polo byasaka kwisamba na bakulumpe ba mu Efisesa, webalombe bāye betane mu Miletusa. (Bil. 20:13-17) Abo pa kufika, Polo webanena amba: “Muyukile senene monaikadile umbukata mwenu tamba difuku dibajinji dyonanyantyile mu ntanda ya bubikavu ya Azia, nadi ñingidila Mfumwetu bu umpika na kwityepeja konso ne na impolo ne matompo auntene mu bitumba byadi binkutyila Bayuda, ne kadi nkyatyininepo kwimusapwila bintu byo-byonso bya kamweno nansha kwimufundija ku meso a bantu bonso ne ku njibo ne njibo. Ino nasapwile bukamoni ne pa mfulo ku Bayuda ne ku Bangidiki myanda ya kwisāsa ku meso a Leza ne ya kwitabija mudi Mfumwetu Yesu.”—Bil. 20:18-21.

15. Le i byabuyabuya’ka bimobimo bidi mu kusapula ku njibo ne njibo?

¹⁵ Kudi miswelo mivule ya kufikila bantu dyalelo na myanda miyampe.  Pamo bwa Polo, tuloñanga bukomo bwa kwenda kudi bantu, ekale mu bishīko bya myotoka, mu bipito muyule bantu, nansha mu mansoko. Inoko, kwenda ku njibo ne njibo o manwa mabajinji engidijanga Batumoni ba Yehova. Mwanda waka? Mwanda bidi, ku njibo ne njibo kupanga bantu bonso mukenga wa kuteja musapu wa Bulopwe kitatyi ne kitatyi, kino kilombola kubulwa mboloji kudi na Leza. Kadi kukwashanga bantu ba mityima myoloke batambule bukwashi kukwatañana na bisakibwa byabo. Kubweja’ko kadi, busapudi bwa ku njibo ne njibo butamijanga lwitabijo ne kūminina kwa boba basapula’bo. Na bubine, kayukeno ka bene Kidishitu ba bine dyalelo i bupyasakane bwabo mu kusapula bukamoni “ku meso a bantu bonso ne ku njibo ne njibo.”

16, 17. Le Polo wālombwele namani amba kadipo na moyo, ne i muswelo’ka wiulanga bene Kidishitu dyalelo kimfwa kyandi?

¹⁶ Polo washintulwila bakulumpe ba mu Efisesa amba kayukilepo byaka bimutengēle pajokela ku Yelusalema. Webasapwila amba: “Inoko nkimwenepo būmi bwami bu kintu kya mvubu kondi, poso’nka mvuye lwendo lwami ne mwingilo onapelwe na Mfumwetu Yesu, wa kusapula ne pa mfulo bukamoni bwa myanda miyampe ya kanye ka ku buntu bitupu ka Leza.” (Bil. 20:24) Ne moyo mpika, Polo wapele kintu nansha kimo—nansha bulanda nansha lwana lwa malwa—bimukankaje kuvuya mwingilo wapelwe.

¹⁷ Dyalelo bene Kidishitu nabo bōmininanga ngikadilo mibi mishileshile. Bamo i kukankajibwa na Leta ne kupangwapangwa. Bakwabo bekondanga na kininga na misongo ne bulema. Bene Kidishitu bankasampe balwanga na kuningilwa na bakwabo ku masomo. Bekale badi mu ngikadilo’ka, Batumoni ba Yehova i bemanije pamo bwa Polo. I basumininwe “kusapula ne pa mfulo bukamoni bwa myanda miyampe.”

18. Le Polo wēlamine namani ku mambo a mashi, ne bakulumpe ba mu Efisesa nabo bādi ba kwilama’ko namani?

¹⁸ Penepa Polo wadyumuna bakulumpe ba mu Efisesa pampikwa kafinda, na kuleta kimfwa kyandi aye mwine. Dibajinji webalombola amba padi uno o musunsa wa mfulo obamumona. Ebiya wanena amba: “Natōka ku mashi a bantu bonso, mwanda nkyalekelepo kwimusapwila madingi onso a Leza.” Le bakulumpe ba mu Efisesa bakeula namani Polo, amba belame ku mambo a mashi? Webasapwila amba: “Mwitei mutyima banwe bene ne kuta’o luombe lonso momwatongelwe na mushipiditu ujila bu batadi, amba mukumbe kipwilo kya Leza, kyaapotele na mashi a wandi Mwana.” (Bil. 20:26-28) Polo wibadyumuna amba “bampumpi ba kasusu” bakekuja mu luombe kadi “bakesamba bintu binyengakane bya kukokela bana ba bwanga kobadi amba bebalonde.” Penepo bakulumpe bafwaninwe kulonga bika? Polo wibadyumuna amba: “Kemwakilālai,  kadi vulukai amba myaka isatu mituntulu bufuku ne dyuba, nkyalekelepo kwimudyumuna banwe bonso ne impolo ponka.”—Bil. 20:29-31.

19. Le i bupondo’ka bwātandabukile ku mfulo ya myaka katwa kabajinji, ne mwenda tutwa twa myaka byāfula kwepi?

¹⁹ “Bampumpi ba kasusu” bāmwekele ku mfulo kwa myaka katwa kabajinji. Kubwipi na mwaka wa 98 Y.M., mutumibwa Yoano wāsonekele amba: “Pano bakinkwa na Kidishitu bavule ke bamweke kala, . . . Batambile motudi, inoko kebadipo bwa batwe; mwanda shi badi bwa batwe, longa badi netu nyeke.” (1 Yo. 2:18, 19) Mu myaka ya katwa ka busatu, bupondo bwāfikije ku kubunda katango ka bendeji ba kine Kidishitu, ne mu myaka ya katwa ka buná, Mbikavu Constatin wapa buno “bwine Kidishitu” bubole lupusa. Pa kusela bisela bya bajentaila ne kwibipa majina a “bwine Kidishitu,” bano bendeji ba bipwilo, na bubine, besambile “bintu binyengakane.” Kino kyalupula bupondo botumwene ne dyalelo mu bufundiji ne bibidiji bilondwa na bipwilo bya kine Kidishitu.

20, 21. Lelo Polo wālombwele namani mushipiditu wa kwipāna, ne i muswelo’ka umo onka uloñanga’kyo bakulumpe bene Kidishitu dyalelo?

²⁰ Būmi bwa Polo i bwishile mpata na bwa boba bētelele mwenda myaka bu bakumbi ba luombe. Polo wāingile kaji pa kwikwatakanya pambulwa kutwika kipwilo kiselwa. Bukomo bwaādi ulonga pangala pa banababo kebwādipo pa mwanda wa kandi kamweno. Polo wāsoñenye bakulumpe ba mu Efisesa amba bekale na mushipiditu wa kwipāna. Wēbalombwele amba: “Mufwaninwe kwingila bininge mwa kukwashisha boba bakōkekōke, ne kuvuluka binenwa bya Mfumwetu Yesu, wanenene aye mwine amba: ‘Nsangaji ya kupāna itabukile ya kupebwa.’”—Bil. 20:35.

²¹ Pamo bwa Polo, bakulumpe bene Kidishitu dyalelo badi na mutyima wa kwipāna. Kwishila na bendeji ba bipwilo bya kine Kidishitu, badīlanga luombe lupeto pa mitwe, boba bapelwe kiselwa kya “kukumba kipwilo kya Leza” bengilanga mingilo yabo pambulwa kwisakila. Mitatulo ne kwisakila kebidipo na kifuko mu kipwilo kya bwine Kidishitu, mwanda boba ‘bakimba ntumbo ya abo bene’ kebendangapo kulampe. (Nki. 25:27) Ditatu ditwalanga’nka ku bumvu.—Nki. 11:2.

22. Le i kika kyālengeje bakulumpe ba mu Efisesa baswe Polo?

²² Buswe bwa bine bwādi busenswe Polo banababo bwālengeje bamuswe. Bine, kitatyi kya kwishadika pa kubwana, “abo bonso badidile bikatampe mpata, penepo bapamba Polo bīpa kebamufifye na kisanso.” (Bil. 20:37, 38) Na bubine bene Kidishitu, basangelanga ne kuswa boba bepānina luombe na mutyima tō pamo bwa Polo. Pa kupwa kwisambila pa kimfwa kya kutendelwa kya Polo, ubulwepo nobe kwitabija amba kādipo wianya nansha kutobaja’byo paānenene amba: “Natōka ku mashi a bantu bonso”?—Bil. 20:26.