1, 2. (a) Le Polo ne balunda nandi bātenwe mu kyaka’ka mu Efisesa? (b) Lelo i bika byotusa kwisambila’po mu uno shapita?

 MONSO mu bipito bya Efisesa mudi’nka mabila, ñanji, ne mitūtulo ya bibumbo byenda lubilo. Kavutakanya kabashilula, kadi kibumbo kitomboke kibaanza kungwila pamo! Balunda na Polo babidi abakwatwa ne kubululwa. Kipito kikatampe kya bikomo kidi’mo mamangajini kibashala masala mwanda bantu bonso abaenda kipukwi ku njibo mikatampe ya kikailo, ibwanya kutwela’mo bantu 25 000. Bavule bene mu bano bantu kebayukilepo ne kine kyalengeja kavutakanya, ino badi’tu na lupupuluji amba tempelo ne Alatemise, leza-mukaji obaswele, bidi mu kyaka. Penepa batulula kyungwe ke banena’nka kunena’mba: “Alatemise wa bene Efisesa ye Mukatampe!”—Bil. 19:34.

² Pano tubamone monka amba Satana waingidija bibumbo bikalabale mwanda wa kwimika myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza. Na bubine, kyaka kya bupolapola ke manwapo amo’tu kete a Satana. Mu uno shapita, tusa kwisambila’mo pa nkuku mivule yāingidije Satana mwanda wa kōna mwingilo ne bumo bwa kipwilo kya bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji. Kutabukidila, tusa kumona amba manwa onso a Satana akankelwe, ke-pantu “mwanda wa Yehova wadi wenda utama ne kunekenya na bukomo bonso.” (Bil. 19:20) Mwanda waka bano bene Kidishitu bānekenye? Bānekenye monka motunekenenya ne batwe dyalelo. Eyo, kunekenya ke kwetupo, i kwa Yehova. Ino pamo bwa bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji, netu tuvuijanga kiselwa kyetu. Na bukwashi bwa mushipiditu wa Yehova, tutamijanga ngikadila itukwasha tuvuije senene mwingilo wetu. Tutalei bidi kimfwa kya Apolosa.

3, 4. Le i bika bibudilwe Apolosa byajingulula ba Akwila ne Pishila, ne abalonga’po bika?

³ Pāendele Polo mu Efisesa mu lwendo lwandi lwa busatu lwa bumishonele, Muyuda utelwa bu Apolosa wāfika mu kino kibundi. I mwine Alekezandala, kibundi kitumbe mu Edipito. Apolosa udi na ngikadila itendelwa.  Upotolwele kunena. Kutentekela pa kunena biyampe, “ujingulwile Bisonekwa senene.” Ne kadi, i “mwake mushipiditu.” Apolosa byadi mupyasakane, wisambanga pampikwa moyo na Bayuda bamuteja mu shinankonka.—Bil. 18:24, 25.

⁴ Ba Akwila ne Pishila abateje pesamba Apolosa. Ne kutatana kwine mpika abasangala pa kumwivwana ufundija “myanda ya Yesu mobyolokele.” Byanena padi Yesu i bya bine. Ino, ne kwija mpika, bano ba mulume ne mukaji abajingulula kintu kapanda kya mvubu kyadi kibudilwe mu buyuki bwa Apolosa. “Wadi uyukile’nka lubatyijo lwa Yoano kete.” Bano mulume ne mukaji betyepeje, basendwe ba mapema, kebazakajibwepo na bwino bwa kunena nansha na masomo a Apolosa. Ino abo, “bamusela baenda nandi pamo kebamushintulwila dishinda dya Leza mobyolokele kutabuka.” (Bil. 18:25, 26) Le uno muntu upotolwele kunena kadi mufunde walonga’po namani? I kimweke patōka amba walombola ngikadila ya mvubu inenwe kutamija mwine Kidishitu—kwityepeja.

5, 6. Le i bika byākweshe Apolosa ekale wa mvubu ku meso a Yehova, ne i ñeni’ka yotuboila ku kimfwa kyandi?

⁵ Apolosa pa kwitabija bukwashi bwa ba Akwila ne Pishila, waikala mwingidi wa Yehova mufike’po. Waenda ku Akaya, kwine’kwa “wakwasha bininge” boba baitabije. Busapudi bwandi i bufike’po ku Bayuda ba kwine’kwa badi bapela amba Yesu ke Meshiasapo wālailwe. Luka usekununa amba: “Wadi uleta bubinga ne pa mfulo ku meso a bantu ne na bukomo bukatampe amba Bayuda i betupe, wibalombola na Bisonekwa amba Yesu ye Kidishitu.” (Bil. 18:27, 28) Bine, Apolosa wākweshe bipwilo! Na bubine, aye nandi wālungile kuboko ku ‘kutama ne kunekenya kwa mwanda wa Yehova.’ Le i ñeni’ka yotuboila ku kimfwa kya Apolosa?

⁶ I biyampe bene Kidishitu bonso batamije kwityepeja. Umo ne umo udi na byabuntu palapala—ekale bwino bwa kibutwila, bunwa, nansha buyuki botutambwile. Inoko, kwityepeja kwetu kufwaninwe kupita bino byabuntu. Shi bitupu, byonso kebikendekapo. Pakwabo bikalamuna nshi yetu ya bumeni keimena’nka biyombo bya sumu, ke kwizunzula kadi. (1 Ko. 4:7; Yak. 4:6) Shi twi betyepeje binebine, tukalonga buninge bwa kumona bakwetu bu betupite bukatampe. (Fid. 2:3) Ketukashikwepo kulemununwa nansha kupela kufundijibwa na bakwetu. Ketuketatwilapo milangwe yetu shi tubayuka amba keikwatañenepo na buludiki bwa mushipiditu ujila. Shi twikale betyepeje nabya tukekala na mvubu ku meso a Yehova ne a wandi Mwana.—Luka 1:51, 52.

7. Le ba Polo ne Apolosa i betushile kimfwa’ka kiyampe kya kwityepeja?

⁷ Kadi kwityepeja kufundulanga kwitāka. Ubulwepo kumona mwādi musakila Satana kutūla nkalañani mu bene Kidishitu babajinji? Bine, wādi wa kuloelelwa shi bano bana-balume bankanka, pamo bwa ba Apolosa ne mutumibwa Polo, bāikele kwitāka na mukao abo bene na bene na kufwila kwikala umbajinji mu bipwilo! Kebyādipo bikomo kobadi kulonga uno  muswelo. Mu Kodinda, bene Kidishitu bamo bādi kala banena amba, “Ami ne wa Polo,” bakwabo nabo amba, “Ami ne wa Apolosa.” Lelo ba Polo ne Apolosa bākankamikile uno mutyima wa nkalañani? Aa! Polo wāitabije na kwityepeja amba Apolosa i mukwashe ku mwingilo, wāmupa ne madyese mavule a mingilo. Apolosa nandi wālondele bwendeji bwa Polo. (1 Ko. 1:10-12; 3:6, 9; Tet. 3:12, 13) Bine, kino i kimfwa kiyampe kotudi dyalelo kya kwingidila pamo na kwityepeja!

8. Lelo Polo wāendele dishinda’ka pa kujokela ku Efisesa, ne mwanda waka?

⁸ Polo wālaile amba usa kujokela mu Efisesa, bine, wājokele’mo. a (Bil. 18:20, 21) Ino tala mwaājokēle. Twamwene amba wāfikile mu Antyioka, mu Shidea. Pa kwenda ku Efisesa, wadi ubwanya kwenda dishinda dīpi dya ku Seleususa, wakanda kyombo, ne kwenda lwa mema. Ino aye wāenda “upita ku matanda a ku ntala.” Mungya kupikula, lwendo lwa Polo lusonekelwe mu Bilongwa 18:23 ne 19:1 i lwendo lwa kintu kya makilometele 1 600! Mwanda waka Polo wātongele kwenda luno lwendo lulalula namino? Mwanda kitungo kyandi kyādi kya ‘kukankamika bana ba bwanga bonso.’ (Bil. 18:23) Luno lwendo lwandi lwa busatu lwa bumishonele lumulomba bivule pamo’nka bwa ñendo yandi ibidi ibadikile, inoko ludi na kamweno. Dyalelo batadi ba bipindi ne bakaji babo nabo badi na uno mushipiditu umo onka. Le twibafwijanga’ko pa buswe bwabo bwa kwipāna?

9. Mwanda waka kisumpi kya bana ba bwanga kibabatyijibwa monka, ne i ñeni’ka yotuboila ku byobālongele?

⁹ Polo pa kufika mu Efisesa, watana’mo kisumpi kya bana ba bwanga ba Yoano Umbatyiji kintu kya dikumi ne musubu. I babatyijibwe mungya mpangiko ke mipite kala. Kadi, bamweka bu kebayukilepo bivule pa mwanda utala mushipiditu ujila. Polo webasapwila myanda ya panopano, nabo pamo bwa Apolosa, abetyepeja ne kwikala na kipyupyu kya kuyukila’ko bivule. Abo bapwa’tu kubatyijibwa mu dijina dya Yesu, abatambula mushipiditu ujila ne byabuntu bimo bya bingelengele. Na bubine, kwendela pamo na bulongolodi bwa Yehova bwenda kumeso kuletanga madyese mavule.—Bil. 19:1-7.

10. Mwanda waka Polo wātambile ku shinankonka ne kuvilukila ku kalasa, ne kino i kitushile kimfwa’ka mu mwingilo wetu wa busapudi?

¹⁰ Kepejije kutama kukwabo kwa mwingilo kubalongeka. Polo wāsapula pampikwa moyo mu shinankonka myeji isatu mituntulu. Nansha byālanguluka “nabo mu muswelo unekenya pa mwanda wa Bulopwe bwa Leza,” bamo abaūmija mityima ne kwikala balwana basumininwe. Pa kyaba kya kujimija kitatyi na bantu “banenena Dyodya Dishinda bibi,” Polo wākwata mpangiko ya kwisamba mīsambo mu kalasa ka masomo. (Bil. 19:8, 9) Boba bādi basaka kwendelela ku mushipiditu bādi banenwe kutamba ku shinankonka  bende ku kalasa. Netu pamo bwa Polo, tubwanya kuketa mīsambo shi tumona amba mwinē njibo kasakilepo kuteja pa kyaba kya kukimba’nka kwipatanya. Bine, kukidi bantu bavule badi bwa mikōko basaka kuteja musapu wetu ukankamika!

11, 12. (a) Lelo Polo wāshile namani kimfwa kya bu nkanka ne kya bu muntu ushinta mungya ngikadilo? (b) I muswelo’ka uloñanga Batumoni ba Yehova bukomo bwa kwikala bankanka kadi bantu bashinta mungya ngikadilo ya bantu bobasapwila?

¹¹ Padi Polo wādi wisamba mu kalasa ka ku masomo difuku ne difuku tamba 11:00 ya lubanga kufika ne ku 4:00 ya kyolwa. (Tala bilembwa bya kwifunda bya Bilongwa 19:9, nwtsty-E) Ino imweka bu nsá yādi ikala’ko kyanga, ino ayo’ko ya kutūja mu difuku, mwanda bantu bādi badya ne kukōkolokwa pa kupwa kwimika kaji kabo. Langa’po, shi Polo wālondele ino mpangiko mikomo mu bula bwa myaka ibidi, nabya wāpityije nsá 3 000 mu kufundija. b Buno nabo i bubinga bukwabo bwālengeje mwanda wa Yehova utame ne kunekenya. Polo wādi nkanka kadi wādi ushinta mungya ngikadilo. Wājadikile mpangiko yandi amba mwingilo wandi ukwatañane na bisakibwa bya bantu ba mu kibundi’kya. Byāfula namani? “Boba bonso bekalanga mu ntanda ya bubikavu ya Azia baivwana mwanda wa Mfumwetu, Bayuda ne Bangidiki bene kumo.” (Bil. 19:10) Buno shabo bo bukamoni bwaāsapwile ne pa mfulo!

¹² Batumoni ba Yehova ba mu ano etu mafuku nabo i bankanka kadi bashintanga mungya ngikadilo ya bantu. Tuloñanga bukomo bwa kufikila bantu ko-konso ne kitatyi kyo-kyonso kyobatanwa. Tusapulanga bukamoni mu bipito, mu mansoko, ne mushīkwanga byendwa nabyo. Twisambanga na bantu ku telefone nansha kupityila ku mikanda. Ne mu busapudi bwa ku njibo ne  njibo namo, tuloñanga bukomo bwa kufikila bantu kitatyi kyobatanwa ku mobo abo.

13, 14. (a) Le Yehova wākweshe Polo alonge bika? (b) Le i kilubo’ka kyālongele bana ba Seva, ne bavule mu bipwilo bya kine Kidishitu baloñanga kino kilubo muswelo’ka?

¹³ Luka witusapwila amba bitatyi bya kutendelwa byalondele’po, mu bine bitatyi’byo Yehova wakwasha Polo alonge “bilongwa bya bukomo bya nkuo.” Enka ne bipēta ne bisandi bya Polo bya kaji byādi biselelwa babela, nabo bakoma. Mishipiditu mibi yādi ipangwa mu bantu enka uno muswelo. c (Bil. 19:11, 12) Kunekenya bukomo bwa Satana uno muswelo, kwākokele milangwe ya bantu, ino ke enkapo mu muswelo muyampe.

¹⁴ “Kwadi Bayuda bamo bādi benda koku ne koku bapanga bandemona,” bakimba kwiula bingelengele bilonga Polo. Bamo mu bano Bayuda batompa kupanga bandemona mu dijina dya Yesu ne dya Polo. Luka utela kimfwa kya bana basamba-babidi ba Seva—ba mu kisaka kya kitobo—bāsakile kulonga namino. Penepa ndemona webanena amba: “Ndyukile Yesu kadi Polo nandi mupotolwele; ino le banwe mwi bāni le?” Muntu mukwatwe na ndemona watamba’dyo bano bañanga, kwibakidila pamo bwa nyema, kwibasasamuna, batapika bilonda ne kushala mutaka. (Bil. 19:13-16) Buno bwādi bushindañani bukatampe bwa “mwanda wa Yehova,” ke-pantu byāmwekele patōkelela kwishila kwishidile bukomo budi na Polo ne kubulwa bukomo kwa boba ba mu bipwilo bya bubela. Ne didi kūlu dino kudi bavule bene beta dijina dya Yesu nansha kwitela bu “bene Kidishitu,” ino kino kekibwenepo. Monka mwānenene’kyo Yesu, enka boba balonga kiswa-mutyima kya Shandi bo badi na lukulupilo lwa bine lwa kumeso.—Mat. 7:21-23.

15. Mu mwanda utala majende ne bintu byonso bikwatañene na majende, i muswelo’ka otukeula kimfwa kya bene Efisesa?

¹⁵ Bumvu bwafwa bana ba Seva bubazambalaja moyo wa kutyina Leza, ne pa kino betabije bavule abaleka bilongwa byabo bya majende. Bibidiji bya bene Efisesa byādi bilemenene mu bya majende. Bantu bādi bavwala  tukūya ne tubijolongo konsokonso, kadi bādi bela nsanzo, divule myandikwe. Mutyima wa bene Efisesa bavule ubebatonona balete mabuku a majende ne kusoka’o ku meso a bonso—nansha ano mabuku byoadi na bulēme bwa tununu makumi a dolala mu bulēme bwa lupeto lwa dyalelo. d Luka witusapwila amba: “Penepa mwanda wa Yehova wadi wenda utama ne kunekenya na bukomo bonso.” (Bil. 19:17-20) Bine, kuno i kunekenya kusangaja kwānekenye bubine pa bubela ne pa bandemona! Bano bantu ba kikōkeji i betushidile kimfwa kiyampe dyalelo. Batwe netu tudi mu ntanda ilēmenene ku bya majende. Padi tubamone amba tudi na kintu kikwatañene na majende, shi i amo, bine, tulongei byālongele bene Efisesa—kusumbula’byo lubilo lonka! Tusumbwilei kulampe bino bilongwa bya munyanji, nansha shi bidi na lupeto’ka.

16, 17. (a) Sekununa mwāletēle Demeteusa kavutakanya mu Efisesa. (b) Le bene Efisesa bālombwele namani amba bafwilanga mutōtelo wabo?

¹⁶ Pano tujokelei ku manwa a Satana atelelwe na Luka paāsonekele amba “kwaikala kavutakanya kakatampe pa mwanda wa Dyodya Dishinda.” Kādipo upityija’byo kipimo, aa. e (Bil. 19:23) Sendwe wa ndalama, witwa bu Demeteusa ye kalenga-byanzwe wa kavutakanya. Wasomenye bengidi nandi basendwe na kwibavuluja amba bupeta bwabo butambanga mu kupoteja bankishi. Waleta mulangwe amba musapu wa Polo i mubi pa busunga bwabo, mwanda bene Kidishitu kebatōtangapo bankishi. Ebiya wakuna mu bevwaniki bandi fyedi ya muzo, na kwibalombola’mba Alatemise, leza mukaji wabo ne tempelo yabo ya ntumbo idi mu kyaka kya “kumonwa bu ya bitupu.”—Bil. 19:24-27.

¹⁷ Binenwa bya Demeteusa, bibalongeka’nka mwaādi usakila. Basendwe ba ndalama abaanza kwimba amba “Alatemise wa bene Efisesa ye Mukatampe!” ne kibundi kyonso kyayula kavutakanya, ne kufikija kibumbo ku kulonga byanenwanga ku ntwelelo ya uno shapita. f Polo, byadi muntu wipānina bakwabo, wakimbe kukatwela mu njibo ya kikailo amba esambe na kibumbo, ino bana ba bwanga bamupeleja epuke kyaka. Muntu umo utelwa bu Alekizandele waimana ku meso a kibumbo kakimbe kwisamba.  Byadi Muyuda, padi wādi usaka kushintulula kwishila kwishidile Bayuda na bano bene Kidishitu. Buno bushintuludi kebwādipo na kyobulonga. Abo pa kujingulula amba i Muyuda, baela mabila, ne kupituluka kintu kya nsá ibidi mu lwimbo lwabo’lwa amba “Alatemise wa bene Efisesa ye Mukatampe!” Kulwila bipwilo kekushintyilepo ne dyalelo dine. Kufikijanga bantu ku kulonga bya bulembakane.—Bil. 19:28-34.

18, 19. (a) Le musoneki wa kibundi wātaleje namani kibumbo kya mu Efisesa? (b) Lelo bantu ba Yehova ba mu kino kitatyi bebalwilanga namani kudi balupusa ba ino ntanda, ne netu tuloñanga bika pa kusaka betulwile?

¹⁸ Ku mfulo, musoneki wa kibundi watalaja kibumbo. Uno mwana-mulume wa ñeni mijalale, wakulupija kibumbo amba yabo tempelo ne leza mukaji kebidipo mu kyaka kya bano bene Kidishitu, ne amba Polo ne balunda nandi kebalongele kibi ku tempelo ya Alatemise, ne amba kudi muswelo wa kupwija myanda ya uno muswelo. Padi kya mvubu kutabuka i kuvuluja kwaāvulwije kibumbo amba kidi mu kyaka kya kwiletela bukalabale bwa Loma pa kwibunga kobebunga mu muswelo keulēmekelepo bijila. Penepa wanena kitango kisansane. Na binenwa biluji kadi byendele’mo bukalabale bwatūka lubilo enka mobwashilwidile bukidi.—Bil. 19:35-41.

¹⁹ Uno ke musunsapo umbajinji wa bantu ba lupusa ba mutyima muyampe kulwila balondi ba Yesu, kadi ke wa mfulopo. Mwanda mutumibwa Yoano wāmwene mu kimonwa mu mafuku a mfulo, bitango bya ntanda, byelekijibwe na nshi, bimina malobe a mema a kupangwapangwa apungulwila Satana pa balondi ba Yesu. (Kus. 12:15, 16) Kino i kimweke ne dyalelo. Mu myanda mivule, batyibi ba ñeni mipūtuke balwilanga byepelo bidi na Batumoni ba Yehova bya bwanapabo bwa kupwila mwanda wa kutōta ne bya kusapwila bantu myanda miyampe. Na bubine, mwiendelejo wetu nao utuntwilanga ku kuno kunekenya. Bimweka bu mwiendelejo wa Polo wālengeje ba lupusa ba ntanda bamulēmeke bya bulunda mu Efisesa, o mwanda kebasakilepo atanwe na kibi. (Bil. 19:31) Netu mwiendelejo wetu wakubulwa budimbidimbi ne wa bulēme uteñanga boba botwitana nabo. Ketuyukilepo bipa byoubwanya kulupula mwenda mafuku.

20. (a) Le wiivwananga namani pomona mwātamine ne kunekenya mwanda wa Yehova mu myaka katwa kabajinji ne mu ano etu mafuku? (b) Le nobe usumininwe kulonga bika pa mwanda utala kunekenya kunekenya Yehova dyalelo?

²⁰ Mwene i kisangaja’po kashā kuyuka amba “mwanda wa Yehova wadi wenda utama ne kunekenya na bukomo bonso” mu myaka katwa kabajinji? Kadi i kya nsangaji pa kumona Yehova mwaetupela kunekenya mu ano etu mafuku. Le nobe ubulwepo kwikala na dyese dya kutuntwila nansha bityetye ku buno bushindañani? Nanshi boila ñeni ku bimfwa byotwabandaula. Ikala mwityepeje, endela pamo na bulongolodi bwa Yehova bwendelela kumeso, ingila na kininga, sumbula bya majende, kadi wielele’ko kusapula bukamoni na mwiendelejo obe wampikwa budimbidimbi kadi wa bulēme.