1. Le i kikulupiji’ka kidi na Polo ne balunda nandi, ne mwanda waka?

 KYOMBO kidi na kiyukeno kya “Bana ba Zeuse,” padi i kyombo kikatampe kiselele miseke, kibafika pa kisanga kya Medita mu Meditelanea kyenda ku Itadi. Tudi dya mu mwaka wa 59 Y.M. Mu bantu baikila’mo mubadilwa mutumibwa Polo—mukutwa ulaminwe na basola—pamo ne bene Kidishitu bakwabo ba Luka ne Aditakusa. (Bil. 27:2) Bano basapudi ba myanda miyampe i beshile na benē kyombo bakimba kukingwa na bana ba Zeuse leza wa Bangidiki—bana bamapasa, ba Castor ne Pollux. (Tala bilembwa bya kwifunda bya Bilongwa 28:11, nwtsty-E.) Ke-bantu, ba Polo ne balunda nandi bengidilanga Yehova, mwine wāsapwidile Polo amba ukasapula bukamoni bwa bubine mu Loma ne kwimana ku meso a Kesala.—Bil. 23:11; 27:24.

2, 3. Le kyombo kyādi’mo Polo kyāendele dishinda’ka, ne i ani wākweshe Polo tamba ku ngalwilo?

² Mafuku asatu apita’po’tu tamba na pobāfikile mu Saikuse, kibundi kya dyangi kisenselela Atene ne Loma ku buya, kyombo kyaenda ku Lekyuma ku diná dya Itadi udi bwa kisanga. Ebiya, na bukwashi bwa luvula lwa kunshi, kyombo kyaenda lubilo makilometele 320 kyafika mu kyabu kya Itadi kya Puteodi (kidi kubwipi na Naples dyalelo), mu difuku dya bubidi.—Bil. 28:12, 13.

³ Pano Polo kadi ku mvuyo ya lwendo lwandi ku Loma, kwine kwasa kwimana ku meso a Mbikavu Nelo. Tamba ku ngalwilo kufika ne ku mfulo, “Leza wa kusenga konso” wadi na Polo. (2 Ko. 1:3) Monka motusa kumwena, buno bukwashi kebwātyepelepo; nansha bupyasakane bwa Polo bwa bumishonele kujimina.

4, 5. (a) I kizaji’ka kyobālombwele Polo ne balunda nandi mu Puteodi, ne mwanda waka wāpelwe bwanapabo bukatampe? (b) Le i muswelo’ka umwenanga bene Kidishitu mu mwiendelejo wabo muyampe, enka ne pobadi mu kifungo?

⁴ Ku Puteodi, Polo ne balunda nandi ‘betana na banababo kadi badi bebesāshila bashikate nabo mafuku asamba-abidi.’ (Bil. 28:14) Bine, kino i kimfwa kiyampe kya kizaji kya bwine Kidishitu! Ne kutatana kwine mpika,  bano banabetu ba kizaji nabo bākankamikilwe misunsa mivule ku mushipiditu na Polo ne balunda nandi. Mwanda waka mukutwa ulamibwa wādi na bwanapabo bukatampe namino? Padi i mwanda mutumibwa wākulupilwe ne pa mfulo na balami bandi bene Loma.

⁵ Mo monka ne dyalelo, bengidi ba Yehova, pobakutyilwe mu bifungo ne mu makomponi a masusu, bapelwe divule dine bwanapabo bwa pa bula ne madyese makwabo mwanda wa mwiendelejo wabo wa bwine Kidishitu. Kimfwa, mu Rumani muntu watungīlwe myaka 75 mwanda wa bwivi pa kushilula kwifunda Kinenwa kya Leza washintyile bininge bumuntu bwandi. Pa kino, balupusa ba buloko bamupele bwanapabo bwa kwenda mu kibundi—pambulwa mulami—kupota bintu bisakibwa mu kifungo! Kutabukidila, mwiendelejo wetu muyampe utumbijanga Yehova.—1 Pe. 2:12.

6, 7. Le i muswelo’ka wālombwele banabetu ba mu Loma buswe bukatampe?

⁶ Tamba ku Puteodi, Polo ne balunda nandi abaenda padi kintu kya makilometele 50 tamba ku Kapua kutūla ne ku Dishinda dya Apia, dyenda ku Loma. Balabala mukata mwalwe mabwe mapapalale wadi mutumbe kadi wadi upita mu bibundi bya kunja bya Itadi ne mu nzaba ya mema a Dijiba dya Meditelanea kyaba kimo. Dino dishinda dibafikija bano bañenda ku Bijiba bya Pontine, kinyanjinyanji kidi ku makilometele 60 na Loma ne ku kifuko kulangilwa amba ye kwadi Nsoko ya Apiusa. Luka usoneka amba banabetu mu Loma “pa kwivwana myanda yetu,” bamo baiya’nka ne ku Nsoko, bakwabo nabo betwilaija pa Mobo Asatu a Kifikilo, ku kilometele 50 na Loma. Bine buno shabo bo buswe!—Bil. 28:15.

⁷ Nsoko ya Apiusa ke kyādipo’tu kifuko kiyampe ku bañenda bakimba kukōkolokwa pa kupwa kwenda lwendo lupungija. Horace musāsudi ne musoneki mwine Loma, ushintulula amba Nsoko “yādi miyule dintu dya bangovi ne bene mobo bangivi.” Usoneka kadi amba “mema adi mabi mpata” kadi a  munyanji. Wapelele’nka ne kudīla’mo kwine! Nansha byokemwadipo mulumbuluke, banabetu bāile ku Loma kutundaila Polo ne balunda nandi bēbelaije muno mwanda wa kwenda nabo pamo kipindi kya mfulo kya lwendo lwabo.

8. Mwanda waka Polo wāfwijije’ko Leza ‘pa kumona’ banababo?

⁸ Nsekununi inena amba: “Polo pa kwibamona, wafwija’ko Leza ne kukankamana wakankamana.” (Bil. 28:15) Bine, kwimona’tu na bano baswedibwe, bamo padi mutumibwa wiyukile kala nabo, Polo wakankamikwa ne kusengibwa. Mwanda waka Polo wafwija’ko Leza? Uyukile amba buswe bwakubulwa kwisakila i kipa kya mushipiditu. (Ngt. 5:22) Netu dyalelo mushipiditu ujila utononanga bene Kidishitu bekambakene abo bene na bene ne kwisenga pobatanwa mu bufudile.—1 Ts. 5:11, 14.

9. Lelo tukalombola namani mushipiditu wādi na banabetu pobetene na Polo?

⁹ Kimfwa, mushipiditu ujila ukunkanga banabetu batundaile na kizaji batadi ba bipindi, bamishonele bāya mu bupempudi, ne bengidi bakwabo ba kitatyi kyonso, bepāna ne kwisuminwa bivule mwanda wa kwingidila Yehova ne pa mfulo. Wiipangule amba: ‘Le mbwanya kulonga bivule mu kukwatakanya bupempudi bwa mutadi wa kipindi, padi na kumulombola kizaji, aye ne mukajandi shi i musonge? Tubulwe kutandika mpangiko ya kutambila nabo pamo mu busapudi?’ Netu tukamwena’mo madyese mavule. Kimfwa, langa’po nsangaji yāikele na banabetu mu Loma pobādi bateja Polo ne balunda nandi basekununa myanda yūbaka mivule yēbatene.—Bil. 15:3, 4.

10. Polo wādi mu ngikadilo’ka mu Loma, ne i bika byālongele uno mutumibwa pa kupwa kufika?

¹⁰ Mfulo mfulō, kitango kyonso kya bañenda kibatwela mu Loma, penepa “bapa Polo lupusa lwa kushikata kwa aye mwine ne sola wa kumulama.” (Bil. 28:16) Boba bādi mu njibo ya kifungo, pa kutyina bakanyema pavule pene bādi bebakuta muyololo bakutyila’o ne mulami. Nansha namino, Polo i musapudi wa Bulopwe, muyololo keubwanyapo nansha dimo kumubija. O mwanda kupwa kwa mafuku asatu’tu a kutūja ku lwendo lwandi, waityija balēmantu ba Bayuda mu Loma mwanda wa kwiyukanya ne kusapula bukamoni.

11, 12. Polo pa kwisamba na Bayuda ba mu Itadi, i muswelo’ka waāfundwile mfwatakani yo-yonso yobādi bakokeja kwikala nayo?

¹¹ Polo unena amba: “A bana-balume, banabetu, nansha byonkyalongelepo kibi ku bantu ne ku bibidiji bya bakulutuba betu, ino napēnwe ku Yelusalema bu mukutwa mu makasa a bene Loma. Kadi pa kupwa kunsambija, basakile kundekelela, ke-pantu kekwadipo mwanda wa kungipaila. Ino Bayuda pa kupela, namona’mba mfwaninwe’nka kulomba kukasamba kwa Kesala, ino ke kunenapo amba ngidi na mwanda wa kusambila muzo wetu.”—Bil. 28:17-19.

 ¹² Pa kutela Bayuda bamwivwana bu “banabetu,” Polo usaka kwala kyalwilo kya kwiivwanina’po nabo ne kutalula mfwatakani yobakokeja kwikala nayo. (1 Ko. 9:20) Kadi watōkeja mwanda amba, kyaidile kekusambilapo banababo Bayuda, ino i kusamba ku meso a Kesala. Ino mwanda wa kusamba kwa Polo wadi mupya ku Bayuda ba mu Loma. (Bil. 28:21) Mwanda waka kekwadipo kuno kwisambulwila mawi na Bayuda ba mu Yudea? Dibuku dimo dinena amba: “Kyombo kya ba Polo kyo kyādi kibajinji kufika mu Itadi kupwa’tu kwa kitatyi kya mashika, ne bantunguluji batuminwe na balupusa Bayuda ba mu Yelusalema bādi kebafikile, nansha mukanda nao kufika mpika.”

13, 14. Le i muswelo’ka wātwejeje Polo mutwe wa mwanda wa Bulopwe mu mīsambo, ne tukokeja namani kwiula kimfwa kyandi?

¹³ Pano po pashilula Polo kwisambila pa mutwe wa mwanda wa Bulopwe na kunena bikalangula kusepelela kwa betwa bandi Bayuda. Wanena’mba: “O mwanda mwine nalombele kwimumona ne kwisamba nenu, ke-pantu i pa mwanda wa lukulupilo lwa Isalela lonkutyīlwe uno muyololo.” (Bil. 28:20) Na bubine, luno lukulupilo lwādi lutala padi Meshiasa ne pa Bulopwe bwandi, na mobyādi bisapwilwa na kipwilo kya bwine Kidishitu. Bakulumpe Bayuda nabo bamulondolola amba: “Tubalanga’mba i kyendele’mo tukwivwane milangwe yobe, mwanda na bubine tuyukile amba kano katango kanenenwanga bibi konsokonso.”—Bil. 28:22.

¹⁴ Potumona mukenga wa kusapula myanda miyampe, tukokeja kwiula Polo na kwipangula bipangujo nansha kunena myanda iloba tudi mu kanwa  mwa boba betwivwana. Madingi malumbuluke atanwa mu bitabo pamo bwa Comment raisonner à partir des Écritures ne Mwena Byabuyabuya mu Masomo a Mwingilo wa Kiteokratike, ne Wielele’ko Kutanga ne Kufundija. Lelo wingidijanga senene ano mabuku etukwasha kwifunda Bible?

15. I bintu’ka biná byētushidile Polo bu kimfwa mu musapwilo wandi?

¹⁵ Mu difuku dyobēlaile kwitana, Bayuda ba mu kibundi “baiya mulwi” kwadi kushikata Polo. Polo webashintulwila myanda “tamba lubanga kutūla ne ku kyolwa . . . na kusapula ne pa mfulo bukamoni bwa Bulopwe bwa Leza, kwibanekenya pa myanda itala Yesu idi mu Bijila bya Mosesa ne Bapolofeto.” (Bil. 28:23) Kudi bintu biná bidi mu musapwilo wa Polo. Kibajinji, i mwisambile bininge pa Bulopwe bwa Leza. Kya bubidi, i mukokele bevwaniki kwadi na kwibanekenya. Kya busatu, i mulanguluke nabo mu Bisonekwa. Kya buná, kadipo wisakila kamweno kandi, i musapule “tamba lubanga kutūla ne ku kyolwa.” Bine, kino i kimfwa kiyampe kotudi! Byafula namani? “Bamo baanza kwitabija,” bakwabo nabo bapela. Kukalañana kwaikala mu bukata mwabo, kadi Luka witusapwila amba “bashilula kutaluka.”—Bil. 28:24, 25a.

16-18. Mwanda waka kupela musapu kwa Bayuda ba mu Loma ke kwātulumwijepo Polo, ne netu tukeivwana namani shi bantu bapela musapu otusapula?

¹⁶ Mulondolwelo wabo kewātulumwinepo Polo mwanda ukwatañene na bupolofeto bwa mu Bible kadi ne aye mwine wādi kemwibidile kala kwiumona. (Bil. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) O mwanda, beni ba mityima myūmu pa kutaluka kwenda, Polo wanena amba: “Mushipiditu ujila wānenene bya bine kupityila kudi mupolofeto Isaya ku bakulutuba benu, amba, ‘Enda ku bano bantu ukanene amba: “Kwivwana, mukevwana ino kwivwanija nansha dimo mpika, kadi kutala mukatala, ino kumona nansha dimo mpika. Mwanda mutyima wa bano bantu ulēmanga.”’” (Bil. 28:25b-27) Mu ludimi lubajinjibajinji kishima kyalamwinwe bu “ulēmanga” kifunkila pa “mutyika,” nansha pa “kununa,” o mwanda musapu wa Bulopwe wādi wa kutunya kutwela’mo. (Bil. 28:27) Yo! byadi bya bulanda’po kashā!

¹⁷ Kwishila na Bayuda bāpelele kwitabija lupandilo, Polo uvuya na kunena amba “mizo; na bubine ayo ikelwivwana.” (Bil. 28:28; Ñim. 67:2; Isa. 11:10) Bine ne bine ponka, mutumibwa kētupilepo, mwanda wāmwene Bajentaila bavule betabija musapu wa Bulopwe!—Bil. 13:48; 14:27.

¹⁸ Pamo bwa Polo, ketwakifitwai shi bantu abapele myanda miyampe. Le kadi, tuyukile amba i batyetye kete bakasokola dishinda ditwala ku būmi. (Mat. 7:13, 14) Ne kadi, boba badi na mutyima moloke bakelunga ku butōtyi bwa bine, nanshi twibasangelei ne kwibatundaila na mutyima umo.—Luka 15:7.

19. Lelo Polo wāingidije namani ngikadilo yaādi’mo?

¹⁹ Luka uvuya mānga yandi na binenwa biyampe kadi bisangaja amba: “[Polo] washikata’mo myaka ibidi mituntulu mu njibo yawadi ufutyila’ya, kadi wadi utambula biyampe bonso badi bāya kwadi, wibasapwila Bulopwe bwa Leza ne kufundija myanda ya Mfumwetu Yesu Kidishitu pampikwa kafinda nansha kamo, ne kimukankaja kine mpika.” (Bil. 28:30, 31) Shakyo kino kyo kimfwa kya kizaji, lwitabijo, ne bupyasakane!

20, 21. Tela bimfwa bimo bya boba bāmwenine mu mwingilo wa Polo mu Loma.

²⁰ Umo bidi wātambwilwe biyampe na Polo i muntu utelwa bu Onesemusa, umpika wānyemene kutamba ku Kolose. Polo wamukweshe ekale mwine Kidishitu, kadi Onesemusa, nandi waikala “mwanetu mukōkele kadi muswedibwe” wa Polo. Bine, Polo wāmutelele’nka ne bu “wami mwana, ombutwile.” (Kol. 4:9; Fil. 10-12) Bine, Onesemusa kābudilwepo kukankamika Polo! a

²¹ Bantu bakwabo bāmwenine mu kimfwa kiyampe kya Polo. Aye mwine wasonekele ku bene Fidipai amba: “Nsaka muyuke banwe banabetu amba, myanda yaumfikīle bine ibaalamuka keikwasha kwendeja myanda miyampe kumeso, amba kukutwa kwami mu kifungo pa mwanda wa Kidishitu kubayukana mu Balami ba Mulopwe bonso ne bantu bakwabo bonso. Pano banabetu bavule mudi Mfumwetu abaikala na kikulupiji pa mwanda wa kukutwa konkutyilwe mu kifungo, kadi abalombola bukankamane bukatampe bwa kwisamba mwanda wa Leza pampikwa moyo.”—Fid. 1:12-14.

22. Le i mukenga’ka wākwatakenye Polo paādi mukutwe mu Loma?

²² Polo wākwatakenye mukenga wa kukutwa kwandi mu Loma kalembe mikanda ya mvubu ibadilwa dyalelo mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu. b Ino mikanda yakweshe bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji bene balembēlwe’yo. Batwe netu dyalelo tumwenanga mu mikanda ya Polo, mwanda madingi a ku bukomo bwa mushipiditu alembelwe’mo akidi ne na kamweno dyalelo monka moādi ekadile nao kitatyi kyoālembelwe.—2 Tm. 3:16, 17.

23, 24. Pamo bwa Polo, i muswelo’ka ulombola bene Kidishitu ba mu ano mafuku ngikadila miyampe nansha byobakutwa na mankufi?

²³ Pākutululwilwe Polo, kwine kekusonekelwepo mu mukanda wa Bilongwa, wādi ke mulāle kintu kya myaka iná mu kifungo—ibidi mu Kesalea ne ibidi mikwabo mu Loma. c (Bil. 23:35; 24:27) Ino wādi’nka na mumweno muyampe, ulonga byonso byabwanya mu mwingilo wa Leza. Mo monka ne bengidi ba Yehova dyalelo nabo, bakutwanga na mankufi pangala pa lwitabijo  lwabo, ino balamanga nsangaji yabo ne kwendelela na kusapula. Ivwana kimfwa kya Adolfo, wakutyilwe mu Eshipanye mwanda wapelele kwikuja mu bya ntanda. Komanda umo wanene amba: “Tubakwana’po kashā. Tubakususula mwetu monso ne kuludija būmi bobe, ino abe kasha ulamine mimungomungo yobe ne binenwa biyampe.”

²⁴ Mwenda mafuku, Adolfo wakulupilwa kufika’nka ne pa kumushila kibelo kya buloko pululu. Basola badi bāya bamulomba kwifunda nabo Bible. Mulami umo wafula ne kutwela mu kaso ka Adolfo kutanga Bible, aye papo Adolfo umulama mwanda wa kumukinga. Bine byalamukanga, “mulami” pano kalamibwa na mukutwa! Kino kimfwa kiyampe kya Kamoni mukōkele kitutonone batwe bonso tulombole “bukankamane bukatampe bwa kwisamba mwanda wa Leza pampikwa moyo,” enka ne mu bikoleja mwine.

25, 26. Mu myaka’tu 30, Polo wāmwene bupolofeto’ka bufikidila, ne tubwanya kudingakanya kino namani na ano etu mafuku?

²⁵ Mutumibwa wa Kidishitu “wibasapwila Bulopwe bwa Leza” bonso bamupempula aye mukutwe mu kifungo—bine i mvuyo ikankamika ya mukanda ukunka mutyima wa Bilongwa! Mu shapita umbajinji, twamwene amba Yesu wāpēle balondi bandi mwingilo paānenene amba: “Mukatambula bukomo pakāya mushipiditu ujila pomudi, kadi mukekala bami batumoni mu Yelusalema, mu Yudea ne mu Samadia monso, ne kulakula kwine kwa ntanda.” (Bil. 1:8) Pano, myaka 30 ne musubu pa kupita’po, myanda miyampe ya Bulopwe “yasapwilwe mu bipangwa byonso bidi munshi mwa diulu.” d (Kol. 1:23) Bine, i bukamoni bulombola bukomo bwa mushipiditu ujila wa Leza!—Zek. 4:6.

²⁶ Dyalelo, mushipiditu umo onka upanga basheleshele ku banababo na Kidishitu, ne bapwani nabo “mikōko mikwabo,” bukomo bwa “kusapula ne pa mfulo bukamoni bwa Bulopwe bwa Leza” mu matanda 230 ne kupita! (Yoa. 10:16; Bil. 28:23) Le nobe wingilanga ne pa mfulo uno mwingilo?