1, 2. Mwanda waka Polo katulumukilepo kupangwapangwa kwamutana mu Yelusalema?

 UPWA’TU kupanda ku kibumbo kilobe mu Yelusalema, Polo wakutwe monka mu kifungo. Uno mutumibwa mupyasakane katulumukilepo kupangwapangwa kwamutana muno mu Yelusalema. Wādi kala utengele “buloko ne byamalwa” mu kino kibundi. (Bil. 20:22, 23) Nansha bya kayukilepo byobya bisa kumutana kumeso, Polo uyukile amba ukendelela kususukila dijina dya Yesu.—Bil. 9:16.

² Enka ne bapolofeto bene Kidishitu bādyumwine Polo amba usa kukakutwa ne kupānwa “mu makasa a bantu ba mizo.” (Bil. 21:4, 10, 11) Kepaijije kibumbo kya Bayuda kyāsakile kumwipaya, kadi kepejije, byamweka amba “basa kusasamuna Polo” kudi ba mu Sanedini pobādi bekokanya pa mwanda wandi. Panenwa pano mutumibwa i mukutwe mu kifungo kya basola bene Loma ne kutanwa na byamalwa bikwabo ne kusambilwa ponka. (Bil. 21:31; 23:10) Na bubine, mutumibwa Polo usakilwa kukankamikwa!

3. Le i kwepi le kotutambulanga kukankamikwa amba twendelele na kusapula?

³ Mu kino kitatyi kya ku mfulo, tuyukile amba “boba bonso basaka kwikala na būmi bwa bwine Leza mu bumo na Kidishitu Yesu nabo bakapangwapangwa.” (2 Tm. 3:12) Kyaba ne kyaba, netu tusakilwa kukankamikwa mwanda wa twendelele na mwingilo wetu wa busapudi. Bine, tufwijanga’ko potutambula binenwa bisenga pa kitatyi kifwaninwe mu mabuku ne ku kupwila biteakanibwe na “umpika mukōkele ne mudyumuke”! (Mat. 24:45) Yehova witukulupija amba i kutupu walwana na myanda miyampe ukanekenya. Kebakonakanyapo bengidi bandi bonso mu kikonge nansha kwimika mwingilo wa busapudi. (Isa. 54:17; Yel. 1:19) Lelo mutumibwa Polo nandi le? Lelo wākankamikilwe endelele kusapula ne pa mfulo bukamoni nansha byokwādi lwana? Shi i amo, le i kukankamikwa’ka, ne wālongele’po namani?

4, 5. Le i kukankamikwa’ka kwākankamikilwe Polo, ne mwanda waka kubafika pa kitatyi kifwaninwe?

⁴ Mutumibwa Polo wātambula kukankamikwa kwine kwaādi usakilwa mu bufuku bulondakana na kupanda kwandi ku makasa a Sanedini.  Nsekununi ya ku bukomo bwa mushipiditu itulombola amba: “Mfumwetu waimana pabwipi nandi kamunena’mba: ‘Kankamana’tu! Mwanda monka mowasapwila bukamoni ne pa mfulo mu Yelusalema pa mwanda wami, e monka mofwaninwe kusapwila bukamoni ne mu Loma mwine.’” (Bil. 23:11) Na bino binenwa bikankamika bya Yesu, Polo wakulupila amba usa kunyongololwa. Wayuka amba usa kupanda enka ne byafika ku Loma ne kumona dyese dya kusapula’mo bukamoni butala Yesu.

⁵ Kukankamikwa kwa Polo kwāfikile pa kitatyi kifwaninwe. Difuku dilonda’po, Bayuda 40 ne kupita “bakuta kitumba, batyipa koku befinga mafingo amba kebakadipo ne kutoma kwine poso bepaye bidi Polo.” Kino ‘kitumba ne mutyipo ponka’ kilombola amba bano Bayuda bādi basumininwe kwipaya mutumibwa. Shi batunye kuvuija nkuku yabo, nabya i betabije mafingo, nansha kibi kibafikile. (Bil. 23:12-15) Mpango yabo, mitabijibwe kala na babitobo bakulu ne bakulumpe, i ya kwityila monka Polo mu Sanedini mwanda wa kumusambija, bwa abo bakimba kuyukila’ko bikwabo. Ino mu dishinda, bakutyile kitumba’ba bafyamīne Polo amba bamubotokele ne kumwipaya.

6. Le i muswelo’ka wāsokwelwe kitumba kyākutyilwe Polo, ne i kimfwa’ka kiyampe kimwena bankasampe dyalelo mu ino nsekununi?

⁶ Inoko mwipwa wa Polo wāivwana kino kitumba, wāenda kukasapwila’mo Polo. Polo nandi wanena nkasampe akasapwile’mo Kodusa Laisesa, mukulu wa basola mwine Loma. (Bil. 23:16-22) Na bubine Yehova usenswe bankasampe, badi pamo bwa mwipwa wa Polo, batūla na bukankamane būmi bwa bantu ba Leza kumeso kwa bwabo ne kulonga byonso byobabwanya mwanda wa kwendeleja tumweno twa Bulopwe kumeso na kikōkeji.

7, 8. Le i mpangiko’ka yākwete Kodusa Laisesa mwanda wa kulama būmi bwa Polo?

⁷ Kodusa Laisesa, mwine wendeja bantu 1 000 pakusapwilwa nkuku ikwatyīlwe Polo, ponka na ponka wasoñanya basola balami 470—basola, belanga mikobe, ne bakandanga pa tubalwe—batambe mu Yelusalema bufuku bakatwale Polo ku Kesalea. Amba kwine’kwa, atūlwe mu makasa a Mbikavu Fidiki. a Nansha mu Kesalea, mwipata mwa buludiki bwa bene Loma pa Yudea, byomwikele Bayuda bavule, ino bekadi bangi’mo bininge i Bajentaila. Ndudi idi’mo yadi mishile kulampe na ngikadilo ya mu Yelusalema, mwādi bantu bangi batādilwe na ntondo ya bipwilo kadi bādi bakolomona tuvutakanya. Mu Kesalea mo mwādi mukenza wa basola bene Loma batala Yudea.

⁸ Pa kulonda kijila kya Loma, Laisesa watumina Fidiki mukanda ushintulula myanda. Laisesa unena amba aye pa kwivwana amba Polo i mwanā kibundi wa Loma, wamupandija ku boba “badi kebasake kumwipaya,” ke Bayuda kadi. Laisesa unena kadi amba kātenepo mudi Polo mambo “nansha amo afwaninwe kufwila nansha kukutyilwa mu kifungo,” ino pa  mwanda wa kitumba kyobākutyīle Polo, wāmutume kudi Fidiki aye byadi mbikavu ateje bamusambila ne kutyiba mambo.—Bil. 23:25-30.

9. (a) Le i muswelo’ka wājilwilwe byepelo bya Polo bya bu mwanā kibundi wa Loma? (b) I muswelo’ka otumwenanga netu mu byepelo byotupelwe bya bu bana ba kibundi mu yetu ntanda?

⁹ Lelo Laisesa wālembele myanda ya bine mu mukanda? Aa, ke yonsopo. Umweka bu wādi ukimba kwimwekeja biyampe. Na bubine kāpandijepo Polo, ino i mwanda wāivwene amba mutumibwa i mwanā kibundi mwine Loma. Ne kadi, Laisesa kālembele’mopo amba nanenene “bamukute miyololo ibidi” ne kusoñanya’mba Polo “ufwaninwe kusambijibwa na bikupilwa.” (Bil. 21:30-34; 22:24-29) Mu uno muswelo, Laisesa wājilwile byepelo bya Polo bya bu mwanā kibundi wa Loma. Dyalelo, Satana wingidijanga balwana betobelwe bipwilo byabo bākije mudilo wa kupangwapangwa, amba batyimpile panshi byepelo byetu bya bwanapabo. Ino pamo bwa Polo, bantu ba Leza bamwenanga mu byepelo bibapelwe bya bu bana ba kibundi mu abo matanda ne kukimba kwilama mungya bijila.

10. Lelo i mambo’ka makatampe ālambikilwe Polo?

¹⁰ Mu Kesalea, Polo bādi ‘bamulamine mu njibo mikatakata ya Heloda’ belaija kwiya kwa boba bamusambila batamba ku Yelusalema. (Bil. 23:35) Kupwa kwa mafuku atano,—Ananaisa Kitobo Mukatampe, ntenda-mambo witwa bu Teletulusa, ne kisumpi kya bakulumpe bafika. Teletulusa washilula na kutendela Fidiki pa bintu byālongēle Bayuda, mobimwekela wādi’tu umushinga māni mwanda wa ebanenene. b Ebiya, pa kutwela mu mwanda, Teletulusa watela Polo bu “kipupo, uleñanga butomboki mu Bayuda bonsololo badi mu ntanda yonso ikelwe na bantu kadi amba i kalombwe wa katango ka bene Nazala. Ne amba wadi “kasake kusubija tempelo, penepo netu twamukwata.” Bayuda bakwabo “nabo belunga nandi mu luno lonji, betabija’mba bino bintu i bya bine.” (Bil. 24:5, 6, 9) Kulenga butomboki, kwikala kalombwe wa katango kaleta kyaka, ne kusubija tempelo—na bubine, ano i mambo makatampe afwaninwe lufu.

11, 12. Le Polo wāpelele namani byonso byobadi bamusambila?

¹¹ Pano Polo wapebwa kishima kya kwisamba. Ushilula amba: “Naitabija kwinenena ami mwine.” Wapele pelē byonso byobamusambila. Mutumibwa wanena amba kasubijepo tempelo, nansha kulenga butomboki. Kadi walombola amba kādipo mu Yelusalema “kupwa kwa myaka mingi,” shi waile’mo  i mwanda wa kutūla “byabuntu bya ku lusa”—bya kupa bene Kidishitu balandapēle pangala pa kipupo kya nzala ne kupangwapangwa. Polo ukoma amba kumeso kwa kutwela mu tempelo, bauntene “mwisubule mungya bijila mu tempelo” ne amba mungya mutyima wandi wa mundamunda kalongelepo kibi “ku meso a Leza ne a bantu.”—Bil. 24:10-13, 16-18.

¹² Inoko Polo witabija amba wingidilanga Leza wa bakulutuba bandi mingilo ikola “mungya dishinda dyobeta abo bu katango.” Ino ukoma amba ukulupile “bintu byonso bidi mu Bijila ne bilembelwe mu bilembwa bya Bapolofeto.” Monka mukulupidile ne boba bamusambila, nandi ukulupile mu “lusangukilo lwa boloke ne bakondame.” Ebiya Polo watuluja bamusambila amba: “Leka bantu badi pano banene abo bene i kibi’ka kyobatene ponaimene ku meso a Sanedini, poso i pa mwanda wa kino kintu kimo kete kyonanenene na diwi ditunduke ponadi ñimene mu bukata mwabo amba: ‘Dyalelo ntyibilwanga mambo ku meso enu pa mwanda wa lusangukilo lwa bafwe!’”—Bil. 24:14, 15, 20, 21.

13-15. Mwanda waka twiule kimfwa kiyampe kya Polo potusapula na bukankamane bukamoni ku meso a balupusa ba ino ntanda?

¹³ Polo i mwitushile kimfwa kiyampe kya kulonda shi abetuselela ku meso a balupusa ba ino ntanda pangala pa butōtyi bwetu ne kwitusambila bya bubela amba tuletanga tuvutakanya, tubombola bantu, nansha amba tudi mu “katango kaleta kyaka.” Polo kāsakilepo kubembeka mbikavu na ku mushinga māni na mwālongele Teletulusa. Polo aye wātūkije mutyima ne kwikala na bulēme. Na bunwa, wāleta bukamoni bwa bubine pambulwa kafinda. Kadi Polo wātelele “Bayuda bamo batambile mu ntanda ya bubikavu ya Azia” bādi bamusambila amba wasubija tempelo  kebādi’kopo kadi mungya bijila bādi bafwaninwe kutanwa’po bamujingulule ne nandi ateje byobamusambila.—Bil. 24:18, 19.

¹⁴ Kya mvubu kutabuka, Polo kēkakilepo kuleta bukamoni bwa nkulupilo yandi. Pakubulwa moyo, mutumibwa wēsambīle monka pa lukulupilo lwa lusangukilo, lwine lwāletele kapotopoto paādi usamba ku meso a Sanedini. (Bil. 23:6-10) Mu kwinenena kwandi, Polo wanena ukoma lukulupilo lwa lusangukilo. Mwanda waka? Mwanda Polo usapulanga bukamoni bwa Yesu ne bwa kusanguka Kwandi mu bafwe—kintu kipela kwitabija boba bamulwa. (Bil. 26:6-8, 22, 23) Eyo, uno mwanda wa lusangukilo—kukulupila mudi Yesu ne mu lusangukilo lwandi—o mwine obādi bafwila.

¹⁵ Pamo bwa Polo, tukokeja kusapula bukamoni pampikwa moyo ne kumwena bukomo mu binenwa byānene Yesu ku bandi bana ba bwanga amba: “Mukashikibwa na bantu bonso pa mwanda wa dijina dyami. Ino yewa wa kūminina kufika ne ku mfulo kwine ukapandanga.” Le tufwaninwe kuzumbija mutyima pa byotukanena? Aa, mwanda Yesu witukulupija amba: “Shi abemusela kukemufikija’ko, kemwakizumbijai kala mityima pa byomukanena; inoko kyonso kimupebwa pa mine nsá’ya, nenai’kyo, mwanda ke banwepo banena, ino i mushipiditu ujila.”—Mako 13:9-13.

16, 17. (a) Lelo i muswelo’ka wāendeje Fidiki kisambo kya Polo? (b) Mwanda waka Fidiki wākwetwe moyo, ino i kika kyaādi wisambila misunsa mivule na Polo?

¹⁶ Uno ke musunsapo umbajinji wa Mbikavu Fidiki kwivwana nkulupilo ya bene Kidishitu. Nsekununi inena amba: “Fidiki, byaadi uyukile senene myanda itala dino Dishinda [ye mwādi mutelelwa bwine Kidishitu pa kala], webalupula kanena’mba: ‘Nkaketa ino yenu myanda enka shi Laisesa mukulu wa basola watūkila kuno.’ Kadi wasoñanya mudyavita amba uno muntu ashale mukutwe, inoko ekale na kabwanapabo, ne amba ukaleka bantu bandi bāye bamukwashe.”—Bil. 24:22, 23.

¹⁷ Mafuku pa kupita’po, Fidiki, pamo ne mukajandi Dushila, Muyuda, baityija Polo “kamuteje panena myanda ya kwitabija mudi Kidishitu Yesu.” (Bil. 24:24) Inoko, “pesamba Polo myanda ya boloke, ne kwīfula, ne butyibi bukāya’ko, Fidiki waivwana moyo,” pakwabo i mwanda wa bintu bivutakanya mutyima wandi wa mundamunda byakadi mulonge mu būmi bwandi. Penepa wafundula Polo kanena amba: “Pano enda bidi, ino shi namone mukenga nsa kukwityija monka.” Fidiki wēsambile na Polo misunsa mivule, ke pa mwandapo wa kuyuka bubine, ino wādi ulanga’mba Polo usa kumutyiba milomo.—Bil. 24:25, 26.

18. Mwanda waka Polo wēsambile na Fidiki ne wandi mukaji pa “myanda ya boloke, ne kwīfula, ne butyibi bukāya’ko”?

¹⁸ Mwanda waka Polo wēsambile na Fidiki ne wandi mukaji pa “myanda ya boloke, ne kwīfula, ne butyibi bukāya’ko”? Vuluka, bādi basaka kuyuka bilombwa pa “kwitabija mudi Kidishitu Yesu.” Polo pa kujingulula mwiendelejo  wabo wa busekese, butapani, ne bukondame, o mwanda wēbalombwele senene byobya bilombwa pa kwikala mulondi wa Yesu. Byānene Polo byālombwele kwishila kudi pa bukata bwa misoñanya myoloke ya Leza ne būmi bufwe bwa Fidiki ne mukajandi. Kino kyādi kifwaninwe kwibakwasha bamone amba bantu bonso bakeshintulwilanga ku meso a Leza pa byobalanga, byobanena, ne byobalonga kadi amba butyibi bobasa kutyibila Polo kebudipo nansha kubwipi kwine na bobwa busa kwibatyibila Leza. Ke kya kutulumukapo shi Fidiki ‘wākwetwe moyo’!

19, 20. (a) Mu mwingilo wetu, le i muswelo’ka otukekala na bantu balombola bu basangelanga musapu ino abo bakimba enka bintu bibasangaja? (b) Le tubayuka namani amba Fidiki kādipo mulunda na Polo?

¹⁹ Mu mwingilo wetu, tukokeja kutana bantu badi pamo bwa Fidiki. Dibajinji bamweka bu basangedile bubine, ino nanshi na bubine bakimbanga enka bintu bibasangaja. Tunenwe kudyumuka bantu badi namino. Ino pamo bwa Polo, tukebalombola na bunwa misoñanya myoloke ya Leza. Padi bubine bukatenga mityima yabo. Shako, shi bimweka amba kebasakilepo kuleka mashinda abo mabi, nabya tukebaleka ne kukakimba boba basaka bya binebine bubine.

²⁰ Mu mwanda utala Fidiki, bintu byadi bifyeme mu mutyima wandi i bimweke mu bino binenwa, amba: “Myaka ibidi pa kupita’po, bapingakena Fidiki kudi Pokyusa Fetuse; kadi Fidiki byaadi usaka kusangaja Bayuda, washiya Polo mu kifungo.” (Bil. 24:27) Bine ne bine ponka, Fidiki kādipo mulunda na Polo. Fidiki wājingulwile amba balondi ba “Dishinda” kebabombolangapo nansha kutombola bantu kwine mpika. (Bil. 19:23) Kadi wāyukile amba Polo kājilwilepo kijila kya Loma nansha kimo. Ino Fidiki wāshiya’tu uno mutumibwa mu kifungo mwanda’tu wa “kusangaja Bayuda.”

21. Le i bika byāfikile Polo kitatyi kyāikele Pokyusa Fetuse bu mbikavu, ne wāendelele kumwena bukomo mu bika?

²¹ Monka mwalombwela vese wa mfulo wa Bilongwa shapita 24, Polo wāshele mukutwe kufika ne pobāpingakene Fidiki kudi Pokyusa Fetuse bu mbikavu. Pano po pāshilwile lunkunkwa mulongo lwa kusambijibwa kwa Polo ku baledi ba ntanda, wadi yeu ke yeu. Bine, uno mutumibwa mukankamane bakamutwele “ku balopwe ne bambikavu.” (Luka 21:12) Monka motusa kwikimwena, ukafula’nka ne ku kusapula bukamoni kudi mulopwe wādi upityile bonso mu myaka’ya. Mu bino byonso, lwitabijo lwa Polo kelwāzozelepo. Na bubine wāendelele kumwena bukomo mu binenwa byamunene Yesu amba: “Kankamana’tu!”