1, 2. Le i bika byaleta mutumibwa Polo ku Yelusalema, ne i bikoleja’ka bisa kumutana’ko?

 YELUSALEMA! Pano, Polo au kanange monka mu bipito byakyo bityinye ne biyule’mo bantu. Kekudipo kibundi na kino kya pa bula kidi na mānga ya bilonga Yehova mu bantu bandi. Kunena na bubine, bekadi bakyo beaninyanga mānga ya ntumbo ya pa kala. Polo uyukile amba bene Kidishitu bavule nabo muno befyelelanga mānga yakyo kadi kēbendelangapo pamo na mpango ya Yehova yenda kumeso. Pa kino, Polo wamone amba basakilwa bukwashi bwa ku mushipiditu, kutentekela pa bukwashi bwa ku ngitu bwine bwamutonwene ajoke—paādi ukidi mu Efisesa—āye apempule monka kino kibundi kikatampe. (Bil. 19:21) Nansha byokudi kyaka, Polo kejijepo kufikidija mpango yandi.

² Shi ke pano i bika bisa kutana Polo mu Yelusalema? Kikoleja kimo kisa kutamba ku balondi ba Kidishitu, bamo bāvutakanibwe na myanda yobāpupwile itala Polo. Bikoleja bikatampe bisa kutamba ku balwana na Kidishitu. Basa kusambila Polo myanda ya bubela, kumukupila, ne kukimba kumwipaya. Bino binkumenkume byonso bisa kupa Polo mukenga wa kwishintulwila. Kwityepeja, bukankamane, ne lwitabijo byasa kulombola pa kupwija bino bikoleja bisa kushila bene Kidishitu ba dyalelo kimfwa kya kutendelwa. Tutalei mobyāpityile.

3-5. (a) Le i lenyo’ka yātenwe’ko Polo mu Yelusalema, ne bēsambīle’mo bika? (b) Le i ñeni’ka yotuboila ku lenyo yātenwe’mo Polo pamo na bakulumpe mu Yelusalema?

³ Abo pa kupwa kufika mu Yelusalema, difuku dilonda’ko, Polo ne balunda nandi abaenda kukemona na bakulumpe bemanine kipwilo. I kutupu kadi mutumibwa mūmi utelelwe mu nsekununi; padi mu kino kitatyi bonso ke bende mu bipindi bikwabo bya ntanda. Inoko, Yakoba mwanabo na Yesu wādi ukidi monka. (Ngt. 2:9) Padi Yakoba ye wāimanine lenyo ne “bakulumpe bonso badi ponka” ne Polo mwine.—Bil. 21:18.

⁴ Polo waimuna bakulumpe “kupwa kawibasapwila kamo ne kamo bintu byalongele Leza mu mizo kupityila ku mwingilo wandi.” (Bil. 21:19) Bine, ino myanda keyābudilwepo kwibakankamika. Dyalelo netu  tusangelanga kwivwana kwendelela kwa mwingilo mu matanda makwabo.—Nki. 25:25.

⁵ Mu mīsambo, Polo wātela byabuntu byātambile nabyo mu Bulaya. Bevwaniki ba Polo bātengelwe bininge na mutyima wādi wibatele banabetu ba mu bifuko bya kulampe. Pa kupwa kwivwana lapolo ya Polo, nsekununi inena amba: “[Bakulumpe] baanza kutumbija Leza”! (Bil. 21:20a) Dyalelo nadyo mo monka, mityima ya bavule bōminina bimpengele ne misongo mikomo, iteñwanga kitatyi kyobatambula bukwashi ne binenwa bikankamika bya banababo betabije bīya pa kitatyi kifwaninwe.

6. Lelo i mwanda’ka obalombola Polo?

⁶ Bakulumpe abalombola Polo amba kudi mwanda umo mu Yudea umutala. Abamunena amba: “A mwanetu, ubamone amba kudi Bayuda betabije tununu ne tununu, kadi bonso i bapyasakene Bijila. Ino bapupwile myanda yobe amba ufundijanga Bayuda bonso ba mu mizo amba bapondokele Mosesa, wibalombola baleke kutweja babo bana kwisao nansha kulonda bibidiji bya kala.” a—Bil. 21:20b, 21.

7, 8. (a) Lelo i mumweno’ka mufwe wādi na bene Kidishitu bavule mu Yudea? (b) Mwanda waka mulangilo mufwe wādi na bene Kidishitu bamo Bayuda kebwādipo bupondo?

⁷ Mwanda waka bene Kidishitu bavule bādi bakipyasakenine Bijila bya Mosesa, abyo papo kebifundulwe’ko kepadi ne myaka 20 ne musubu? (Kol. 2:14) Mu mwaka wa 49 Y.M. batumibwa ne bakulumpe betene mu lenyo mu Yelusalema ne kutuma mukanda ku bipwilo ushintulula amba, betabije  ba mu mizo kebasakilwapo kutwela kwisao nansha kulonda Bijila bya Mosesa. (Bil. 15:23-29) Inoko, mukanda’wa kewātelelepo betabije Bayuda, o mwanda bavule kebādipo bevwanije amba kebikidipo na mvubu kulonda Bijila bya Mosesa.

⁸ Le uno mulangilo mufwe wādi ulengeja Bayuda betabije baleke kwikala bene Kidishitu? Aa. Kebādipo bwa bantu batōta bilezaleza, pano bākyendelela na kulonda bisela bya butōtyi bwabo bwa kala. Bijila, byādi bimwene bano Bayuda betabije bu bya mvubu, byāletelwe na Yehova. Kemudipo ka bundemona nansha kabi kamo, aa. Ino Bijila’bya byādi bikwatañene na kipwano kya kala, abo bene Kidishitu papo kebadi mu kipwano kipya. Kulama kipwano kya Bijila kwādi kekukidipo na mvubu mu butōtyi butōka. Bene Kidishitu Bahebelu bādi bapyasakenine Bijila bābudilwe kwivwanija ne kukulupila mu kipwilo kya bwine Kidishitu. Bādi banenwe kukwatañanya mulangilo wabo na bubine bwādi bwenda busokolwa. b—Yel. 31:31-34; Luka 22:20.

9. Le i bika byādi bisapula Polo pa mwanda utala Bijila bya Mosesa?

⁹ Le myanda yobāpupwile amba Polo ufundijanga Bayuda ba mu mizo amba “baleke kutweja babo bana kwisao nansha kulonda bibidiji bya kala” nayo le? Polo wadi mutumibwa wa Bajentaila, ne i ku Bajentaila  kwaādi ufikidija butyibi amba kebafwaninwepo kulonda Bijila. Ne kadi wāsokwele patōka muntu yense wādi ukimba kunekenya Bajentaila betabije amba banenwe kutwela kwisao bu kiyukeno kya kulonda Bijila bya Mosesa. (Ngt. 5:1-7) Polo wādi kadi usapula myanda miyampe ne ku Bayuda ba mu bibundi byaādi upempula. Bine, wādi ushintulwila boba ba mityima ya kwitabija amba, lufu lwa Yesu lwāfundwile’ko Bijila ne amba bilomba lwitabijo pa kwikala moloke, ke pa mingilopo ya Bijila.—Loma 2:28, 29; 3:21-26.

10. Le i mumweno’ka mujalale wādi na Polo mu myanda itala Bijila ne disao?

¹⁰ Shako, Polo wādi wivwanije boba bādi basakile kulama bibidiji bimobimo bya Bayuda, kimfwa kuleka kwingila kaji mu dya Sabato nansha kuleka kudya bidibwa kamukaya. (Loma 14:1-6) Ino kātūdile’kopo bijila bitala kutwela kwisao. Bine, Polo wātwejeje Temote kwisao kutyina amba Bayuda bakafwatakenya Temote bibi, mwanda shandi wādi Mungidiki. (Bil. 16:3) Disao i mwanda wādi utala muntu ne muntu. Polo wālombwele bene Ngalatea amba: “Disao ne kubulwa disao kebidipo na mvubu, inoko lwitabijo lwingila na buswe lo ludi na mvubu.” (Ngt. 5:6) Inoko, kutwela kwisao mwanda wa kulonda Bijila nansha kunena’mba bifwaninwe kutwela kwisao pa kwitabijibwa na Yehova i kubulwa lwitabijo.

11. Le bakulumpe bāpele Polo madingi’ka, ne kwialonda kwādi kulomba kulonga bika ne bika? (Tala kunshi kwa dyani.)

¹¹ Nansha shi myanda yāpupwilwe yādi minyengakanibwe, ino Bayuda betabije bādi bakidi bavutakanibwe nayo. Pa kino, bakulumpe abape Polo buno buludiki amba: “Tudi na bana-balume baná bapikile mpiko. Sela bano bana-balume ukesubule nabo pamo mungya bijila kadi wibafutyile byobasa kwibalomba, amba bebatende lupole. Penepo bantu bonso bakayuka’mba  myanda yobapupwile pa mwanda obe i ya bubela, ino amba abe unañanga mobyendele, kadi nobe ulamine Bijila.” c—Bil. 21:23, 24.

12. Lelo Polo wālombwele namani bujalale ne mushipiditu wa kwingidila pamo kitatyi kyaāitabije madingi a bakulumpe ba mu Yelusalema?

¹² Polo wādi ukokeja kupela amba mwanda udi’po ke lupupulujipo lumunenenwa, aa, ino i bupyasakane budi na Bayuda betabije pa Bijila bya Mosesa. Ino Polo wādi na mutyima unekena, mwanda kepādipo kintu kijilula misoñanya ya Leza. Wālembele kala’mba: “Ku boba badi mu bijila naikala bwa ami udi mu bijila, nansha ami mwine byonkidipo mu bijila.” (1 Ko. 9:20) Pano’ko bidi, Polo wāingidile pamo na bakulumpe ba mu Yelusalema ne kwikala “mu bijila.” Namino, wētushidile kimfwa kya kwingidila pamo na bakulumpe ne kuleka kusaka bintu bilongeke enka motumwena.—Bah. 13:17.

13. (a) Mwanda waka Bayuda bamo abaleta kavutakanya mu tempelo? (b) Le i muswelo’ka wāpandile Polo?

¹³ Ku tempelo bintu kebipityilepo senene. Mafuku a kuvuija mpiko pa kufika ku mfulo, Bayuda batambile ku Azia abamone Polo, ne kumusambila bya bubela amba utwejanga Bajentaila mu tempelo, kino kibaleta kavutakanya. Shi mukulu wa kibumbo kya basola ba Loma kapejejepo, longa Polo wākupilwa ne kwipaibwa. Monka mokyendele, mukulu wa basola mwine Loma wamutwala mu kifungo. Tamba dino difuku, Polo ukamona bwanapabo enka kupwa kwa myaka iná ne kupita. Ne pano pene, Polo ukidi enka mu kyaka. Mukulu wa basola pa kwipangula Bayuda mwanda waka abatambe Polo, abāela mabila ne kunena bintu bishileshile. Mu lunwa’mwa, mukulu wa basola kadipo ne kyaivwene’mo. O mwanda, Polo wadi ufwaninwe kutalulwa bidi pa kifuko’pa. Polo ne basola bene Loma pa kupwa kutwela mu mukenza wa basola, Polo wanena mukulu wa basola amba: “Nakwisāshila, ndeke bidi nesambe na bantu.” (Bil. 21:39) Mukulu wa basola wāitabija ne kuleka Polo eshintulwile lwitabijo lwandi na kininga.

14, 15. (a) Le Polo wāshintulwidile Bayuda bika? (b) Le i bika byālongele mukulu wa basola pa kuyuka kine kyalobela Bayuda?

¹⁴ Polo washilula amba: “Ntejei pano poneshintulwila.” (Bil. 22:1) Polo wesambe na kibumbo mu Kihebelu, ne kino kibebalengeja bobe talala.  Webashintulwila patōka mwanda waka pano ke mulondi wa Kidishitu. Pa kino, Polo wātela na bunwa myanda ibwanya kubandaula Bayuda shi basakile. Polo wāfundile ku maulu a Ngamadyela mutumbe, kadi wādi upangapanga balondi ba Kidishitu, enka mwikiyukile ne bamo umbukata mwabo. Ino paādi wenda ku Damakasa, wāmona kimonwa kya Kidishitu musanguke, kāesambe nandi. Polo ne bantu baādi wenda nabo bāmwene kiké kikelema ne kwivwana mikungulo ya diwi, ino “kebaivwenepo” binenwa. (Tala bilembwa bya kwifunda bya Bilongwa 9:7; 22:9, nwtsty-E) Kupwa papo, balunda na Polo bāmutwala ku Damakasa, meso andi kumona mpika pa mwanda wa kimonwa. Pa kufika ku Damakasa Ananaisa, Muyuda muyukane mu kibundi, wāmulengeja mu kingelengele kamone monka.

¹⁵ Polo usekununa amba pa kujokela ku Yelusalema, Yesu wāmumwekele mu tempelo. Kufika ne pano, Bayuda baloba bininge ne kwela mabila amba: “Fundulai yao muntu pano pa ntanda, mwanda kafwaninwepo kwikala mūmi!” (Bil. 22:22) Pa kupandija Polo, mukulu wa basola wamutwala mu mukenza wa basola. Mukulu wa basola byādi musumininwe kuyuka kine kyalobela Bayuda, wasoñanya amba Polo asambijibwe na bikupilwa. Penepa Polo wakingwa na bijila byaādi nabyo ne pa kwiyukanya’mba i mwanā kibundi mwine Loma. Batōtyi ba Yehova dyalelo nabo bengidijanga bijila bidi’ko mwanda wa kukingwa ne kubingija lwitabijo lwabo. (Tala kapango, “ Kijila kya Loma ne bu Mwanā Kibundi bwa Bene Loma” ne “ Kulwila Bijila mu Ano Etu Mafuku.”) Pa kwivwana amba Polo i mwanā kibundi wa Loma, mukulu wa basola wamone amba pano usakilwa  kuyukila’ko myanda mikwabo. Difuku dilonda’po, waselela Polo ku meso a Sanedini, kidye kikatampe kya Bayuda, bene bawaityija bukidibukidi.

16, 17. (a) Sekununa byālongekele pāshilwile Polo kwisamba ku meso a Sanedini. (b) Pobāmukupile, le Polo wāshile kimfwa’ka kya kwityepeja?

¹⁶ Pa kushilula kwishintulwila ku meso a Sanedini, Polo wanena amba: “A bana-balume, banabetu, neendejanga ku meso a Leza na mutyima wa mundamunda utōka biyampe shē kufika ne dyalelo.” (Bil. 23:1) Kendelepo ne kulampe kwine. Nsekununi inena amba: “Kitobo mukatampe Ananaisa wasoñanya boba badi bemene kubwipi nandi bamukupile ku kyakanwa.” (Bil. 23:2) Bine, uno i mutonko! Ino shayo yo mboloji, kutwika Polo bu mbepai aye kapwile ne kunena kwine! Ke kya kutulumukapo shi Polo walondolola amba: “Leza usa kukukupila, abe lubumbu lushinge bitōka. Le ubashikata kuntyibila mambo mungya Bijila koku kadi ujilula Bijila na kusoñanya bantu bankupile?”—Bil. 23:3.

¹⁷ Bamo badi’po abafītwa—ke pa mwandapo Polo wakupilwa, ino i pa byaalondolola! Abamwipangula amba: “Abe kotuke kitobo mukatampe wa Leza?” Polo pa kulondolola, webafundija kwityepeja ne kulēmeka Bijila. Wanena amba: “A banabetu, nkyadipo ndyukile amba i kitobo mukatampe. Mwanda kilembelwe amba: ‘Kufwaninwepo kunenena muledi wa bantu bobe bibi.’” d (Bil. 23:4, 5; Div. 22:28) Pano Polo kaingidija manwa makwabo meshile. Pa kumona amba Sanedini ubundilwe na Bafadiseo ne Basadusea, wanena amba: “A bana-balume, banabetu, ami ne Mufadiseo, mwanā Bafadiseo. Ntyibilwanga mambo pa mwanda wa lukulupilo lwa lusangukilo lwa bafwe.”—Bil. 23:6.

18. I kika kyētelele Polo bu Mufadiseo, ne batwe netu tubwanya kwingidija namani ano manwa mu ngikadilo kampanda?

¹⁸ Mwanda waka Polo wetela bu Mufadiseo? Mwanda wādi “mwanā Bafadiseo” wa ku kisaka kibadilwa mu kano katangotango. Nanshi, bavule bādi  bakimumwene bu Mufadiseo. e Shi ke pano, mwanda waka Polo wekupe ku Bafadiseo bakulupile mu lusangukilo? Banenanga amba, Bafadiseo bādi bakulupile amba muya ushalanga mūmi shi muntu wafu ne amba myuya ya boloke ijokelanga ku būmi mu ngitu ya bantu. Polo kādipo ukulupile ino mfundijo. Wādi ukulupile mu lusangukilo na mwēlufundijije Yesu. (Yoa. 5:25-29) Nansha nakyo, Polo wāitabije lukulupilo ludi na Bafadiseo lwa būmi pa kupwa kufwa—kintu kishile na Basadusea kebādipo betabije amba kudi būmi bwa kumeso. Netu tukokeja kulanguluka muswelo umo onka potwisamba na Bakatolika ne Bamishoni, amba tukulupile batwe bonso mudi Leza. Eyo, abo shabo betabije mu Busatu Busantu, ino batwe tukulupile mudi Leza wa mu Bible. Inoko batwe bonso twitabije amba Leza udi’ko.

19. Mwanda waka lenyo ya Sanedini ibafule mu kavutakanya?

¹⁹ Binenwa bya Polo bibakalañanya Sanedini. Nsekununi inena amba: “Penepo kwaikala kavutakanya kakatampe, kadi basonekeji bamo ba mu kitango kya Bafadiseo baimana kebapatana na bulobo bonso amba: ‘Ketumwenepo kabi mu uno muntu, ino shi kudi mushipiditu nansha mwikeulu wesambile nandi—.’” (Bil. 23:9) Kuleta’tu mulangwe amba kudi mwikeulu wēsambile na Polo wādi i muntoko ku Basadusea, bantu kebādipo betabije kwikala’ko kwa bamwikeulu! (Tala kapango “ Basadusea ne Bafadiseo.”) Lupotopoto pa kuvudila’ko, mukulu wa basola mwine Loma wapandija monka mutumibwa. (Bil. 23:10) Ino Polo ukidi’nka mu kyaka. Lelo i bika bisa kufikila pano uno mutumibwa? Tukayukila’ko bivule mu shapita ulonda’ko.