1-4. I ngikadilo’ka mikomo yātenwe’mo Petelo, ne shi wadi amba i abe wādi wa kwiivwana namani?

 MULANGO wa kyuma mupuñame ubavuma nkū, Petelo washityilwa munda. Bamukutyile miyololo ku balami babidi bene Loma bamutwala mu kifungo. Penepa katengele mu bula bwa mansá, pakwabo bwa mafuku, ayuke i bika byobasa kumukuma. Konso kwaela meso, kudi enka lubumbu lwa kifungo, mikabo, miyololo, ne balami bamulama.

² Musapu wapona, i enka uzakaja. Mulopwe Heloda Akidipa I i musumininwe kwipaya Petelo. a Bine, Petelo usa kulombolwa ku bantu shi masobo a Pashika abapite, kadi nsambu ya lufu yasa kutyibilwa kyo kyabuntu kiloedilwe bibumbo. Kuno kekuzakajapo’tu bitupu. Mutumibwa mulunda na Petelo—ke Yakoba kadi—waipailwe’nka panō na uno mulopwe umo enka.

³ Pano ke kyolwa, Petelo usa kwipaibwa kesha. Le i bika byalanga mu mfindi ya kifungo mwadi? Lelo Petelo uvulukanga byamunene Yesu myaka kunyuma amba dyuba dimo ukakutwa ne kutwalwa kungi aye kusaka mpika—ko kunena’mba ku lufu? (Yoa. 21:18, 19) Padi Petelo ye uno wadi wineneja amba pano kine kyaba’kya kibafika.

⁴ Shi wadi amba abe ye Petelo, wādi wa kwiivwana namani? Bavule motudi badi ba kutyumukwa mutyima, amba pano kubapu kekukidipo lukulupilo. Ino, kudi ngikadilo kampanda ibwanya kulengeja mulondi wa bine wa Yesu Kidishitu ubulwe lukulupilo? I ñeni’ka yotuboila ku byālongele Petelo ne bene Kidishitu bakwabo pēbatene kuno kupangwapangwa? Tutalei.

5, 6. (a) Mwanda waka ne i muswelo’ka watambile Mulopwe Heloda Akidipa I kipwilo kya bwine Kidishitu? (b) Mwanda waka lufu lwa Yakoba dyādi ditompo ku kipwilo?

⁵ Monka motwekimwenanga mu shapita ushele kunyuma wa kino kitabo, kwalamuka kwa Konilusa Mujentaila ne ba mu kisaka kyandi wadi  mwanda wa nsangaji mu kutama kwa kipwilo kya bwine Kidishitu. Ino Bayuda bampikwa kwitabija ye bano bāfityilwe pa kumona bene Kidishitu Bayuda bavule kebatōta pano na bantu ke Bayudapo.

⁶ Heloda, muntu mukosoke mu politike, wamone uno bu mukenga wa kwitabijibwa na Bayuda, o mwanda wekwata’ko na kususula bene Kidishitu. Ne kutatana mpika, wāivwene amba Yakoba i mutumibwa wādi pabwipi bininge na Yesu Kidishitu. Pa kino, Heloda “waipaya Yakoba mwanabo na Yoano na kipete.” (Bil. 12:2) Bine, dino dyadi ditompo ku kipwilo! Yakoba ubadilwa mu batumibwa basatu bēmwenine kushinta kwa Yesu ne bingelengele bikwabo kebyāmwenepo batumibwa bonso. (Mat. 17:1, 2; Mako 5:37-42) Yesu waityile Yakoba ne mwanabo Yoano bu “Bana ba Mukungulo” mwanda wa buzanzamuke bwabo bupitepite. (Mako 3:17) Bine, kipwilo kyājimije kamoni mukankamane, mukōkele, ne mutumibwa muswedibwe.

7, 8. Le kipwilo kyālongele bika pākutyilwe Petelo?

⁷ Kwipaibwa kwa Yakoba kwāsangeje Bayuda, monka mwadi musakila’kyo Akidipa. Kino kyamupa mukanka wa kulonda Petelo. Monka motwanenenanga ku ntwelelo, wakutyija Petelo. Akidipa padi wāvulukile amba bifungo kebibwanyapo kukankaja batumibwa, na mokilombwedilwe mu Shapita 5 wa kino kitabo. Pa kutyina kino kya kalongeka, Heloda wākutyije Petelo miyololo pa bukata bwa basola babidi, kupwa ne basola 16 bekombola dyuba ne bufuku kutyina amba uno mutumibwa wakanyema. Shi anyeme, balami’ba badi bafwaninwe kufwa pa kyaba kya Petelo. Mu ino ngikadilo mikomo bininge, le banababo na Petelo bene Kidishitu badi ba kulonga namani?

⁸ Kipwilo kyadi kiyukile biyampe kya kulonga. Tutanga mu Bilongwa 12:5 amba: “Petelo wadi’nka mukutwe mu kifungo, ino kipwilo kyadi  kitakamene na kulombela Leza pa mwanda wandi.” I amo, milombelo yobadi balombelela mwanabo muswe yadi itamba ku mutyima kadi yadi misumininwe. Lufu lwa Yakoba kelwēbazozejepo; nansha kwibalengeja bamone amba milombelo keidipo na kyoilonga. Milombelo idi na mvubu mikatampe ku meso a Yehova. Ulondololanga’yo shi ikwatañene na kiswa-mutyima kyandi. (Bah. 13:18, 19; Yak. 5:16) Ino ñeni ifwaninwe kulamwa na bene Kidishitu dyalelo.

9. I ñeni’ka yotuboila ku kimfwa kyētushidile banababo na Petelo bene Kidishitu mu mwanda utala milombelo?

⁹ Le uyukile banabenu betabije bekonda na matompo? Padi bōmininanga kupangwapangwa, kukankajibwa na imbikalo, nansha kuponenwa na bimpengele. Le kyotulekela kwibalombelela na mutyima umo i kika? Pakwabo padi uyukile boba badi na bikoleja bityebitye, kimfwa makambakano mu kisaka, kutyumukwa mutyima, nansha bikoleja bitūla lwitabijo lwabo pa ditompo. Shi ulangulukile’po kumeso kwa kulombela, kukabulwepo bantu ba kutela mu milombelo yobe kudi Yehova, “Mwine wivwananga milombelo.” (Ñim. 65:2) Mwene netu tusakanga batutu ne bakaka nabo betutele mu milombelo yabo potutanwa na makambakano?

10, 11. Sekununa mwanyongolwelwa Petelo mu kifungo na mwikeulu wa Yehova.

¹⁰ Lelo Petelo wāzakele kyaka kyādi kimutengele? Ketuyukilepo, ino bufuku bwandi bwa mfulo mu kifungo, wadi mu tulo bukū pa bukata bwa balami kebādipo bapūta diso. Na bubine uno muntu wa lwitabijo wādi uyukile amba nansha kutambe bika, Yehova udi nandi. (Loma 14:7, 8) Nansha nabya, Petelo kādipo uyukile binkumenkume mobisa kupityila. Na mu kukopa kwa diso, kiké kibasamīna mu kifungo monso. Mwikeulu au kaimene, bimweka bu balami  kebamumwenepo, wapeja kulangula Petelo. Ebiya miyololo yādi imukutyilwe ku maboko—miyololo imweka bu keityibika—ibapone!

¹¹ Mwikeulu wape Petelo misoñanya mīpimīpi mīlonde, amba: “Imana bukidi! . . . Vwala, uvwale ne bikwabilo byobe. . . . Vwala kivwalwa kyobe kya pangala.” Petelo walonda’yo lubilo lonka. Ku mfulo, mwikeulu wamunena amba: “Unonde,” nandi wamulonda. Abo batamba’tu mu kyumba kya kifungo, abaenda dya kudi balami panja, kupwa mu kitalala abafika ku kibelo kya kyuma kipuñame. Le basa kutamba namani? Shi e byo byadi bilanga Petelo, nabya kaijijepo kwimwena. Abo bafwena ku kibelo, “nakyo kyebashitukila akyo kine.” Kumeso kwa Petelo kujingulula’kyo, kebapite kala kibelo, kebadi mu kipito, ponka’pa mwikeulu ne kwāya jimejime. Petelo washala bunka, ebiya weela mūlu, ñeni ibamujoka amba byalongeka i bya bine. Ke kimonwapo. Wanyongololwa!—Bil. 12:7-11.

12. Mwanda waka kulangulukila pa kunyongololwa kwa Petelo na Yehova kubwanya kwitusenga?

¹² Mwene i kintu kisenga ku mutyima pa kumona bukomo bwampikwa mfulo budi na Yehova bwa kupandija bantu bandi? Petelo wādi mukutwe na mulopwe wādi welelwe mu kyadi na umbikalo mukomo’po kashā mu ntanda’ya. Ino Petelo wetambila’tu nyā mu kifungo! Yehova shako kālongelepo bingelengele na bino ku bengidi bandi bonso. Kālongēle’byopo Yakoba; nansha ke Petelo mwine mwenda mafuku, pāfikidile binenwa byāmulaile Yesu. Dyalelo bene Kidishitu kebatengelangapo kunyongololwa mu kingelengele. Inoko, tulamine mu ñeni amba Yehova kalamukangapo. (Mal. 3:6) Panopano ponka usa kwingidija wandi Mwana mwanda wa kunyongolola bantu kebabadika bakutyilwe mu bifungo bya lufu. (Yoa. 5:28, 29) Ino milao ibwanya kwitupa bukankamane bwa kashā potutanwa na matompo dyalelo.

13-15. (a) Le i bika byālongele kipwilo kyādi ku njibo ya Madia pāfikile’ko Petelo? (b) Pano mukanda wa Bilongwa usa kwisambila pa ani, ne tukulupile amba Petelo wāendelele na kulongela bika batutu ne bakaka ba ku mushipiditu?

¹³ Petelo au wimene mu kipito mu mfindi, ukimba kwa kwenda. Kepejije wekumone. Kubwipi’tu na pano kudi mwine Kidishitu mwana-mukaji witwa bu Madia. Mobimwekela i wa kishala mufuke ku makasa, mwanda wadi na njibo mikata mukokeja kupwila kipwilo kituntulu. Uno Madia i inandya Yoano Mako, utelelwe pano musunsa mubajinji mu Bilongwa ne wāikele mwenda mafuku pamo bwa mwanā Petelo. (1 Pe. 5:13) Bwine bufuku’bwa, bavule mu kipwilo i bāye ku njibo ya Madia nansha nsá byo ke myende, balombela na kininga. Mo bimwekela, badi balombela amba Petelo alekelelwe—ino kebadipo bayukile amba Yehova usa kwibalondolola!

¹⁴ Petelo wakokola ku mulango wa kibelo kya ku kipango kidi kumeso kwa njibo. Mwingidi utelwa bu Loda—dijina didi na Bangidiki bavule dishintulula amba “Diluba” dya rose—waiya ku kibelo. Ketabijepo byaivwana  matwi andi. I diwi dya Petelo! Pa kyaba kya kushitula kibelo, uno nsongwakaji muyulwe nsangaji washiye Petelo wimene mu kipito, wajokela mu njibo lubilo, ne kukimba kunekenya kipwilo amba Petelo udi panja. Nabo bamunena amba ubabela bulubi, ino aye kasha usumininwa. Usumininwe amba byanena i bya bine. Bamo abate’ko kutwi, amba padi wamone mwikeulu welekeja Petelo. (Bil. 12:12-15) Kino kyaba kyonso, Petelo ukokola’nka kukokola, ebiya ku mfulo, abaenda ku kibelo kumushitwila.

¹⁵ Pobafikile ku kibelo, “bamumona ne kutulumuka batulumuka”! (Bil. 12:16) Petelo waubija kuloelelwa kwabo ne kwibalombola mwapityila mwanda, kupwa webanena basapwile’mo mwanā bwanga Yakoba ne banabetu bakwabo, ebiya waenda kekubwanyapo kumusokola basola ba Heloda. Petelo wāendelele na kwingila na mutyima-ntenke mwingilo wa kikōkeji kuntu kukwabo. Kakitelelwepo kadi mu nsekununi, poso enka pa byaanene mu mwanda utala kutwela kwisao, udi mu Bilongwa shapita 15. Mukanda wa Bilongwa pano usa kwisambila pa mwingilo ne ñendo ya mutumibwa Polo. Inoko, tukulupile amba Petelo wakomeje lwitabijo lwa batutu ne bakaka konso kwaaendele. Pa kutaluka ku kisumpi kya ku njibo ya Madia, na bubine, bonso badi na nsangaji ku mutyima.

16. Mwanda waka tukulupile amba mafuku a kumeso aketuletela nsangaji mivule mine?

¹⁶ Kyaba kimo Yehova upanga bengidi bintu byokebadipo balangila, ne kwibashila nsangaji keineneka. Muno mo mwēivwanine banababo na Petelo ba ku mushipiditu bufuku’bwa. Netu kyaba kimo twiivwananga namino potweselwa madyese na Yehova dyalelo. (Nki. 10:22) Mu mafuku a kumeso, tukemwena kufikidila kwa milao yonso ya Yehova kujokoloka ntanda yonso. Ino myanda ya ntumbo ikatabuka ne byotulanga bine dyalelo. O mwanda twikalei ba kikōkeji, ketukabulwepo kusangela bino bitatyi bya nsangaji.

17, 18. I kika kyālengeje batumbike Heloda?

¹⁷ Kwisombolola kwa Petelo kwātulumwine’nka ne Heloda—ino kekwāmusangejepo. Heloda wasomanya bukidi bonka bakimbe Petelo konsokonso, ebiya wasambija batulama. Wasoñanya “bakapebwe mfuto,” padi ya kwipaibwa. (Bil. 12:19) Heloda Akidipa kādipo nansha dimo muntu ufwila bantu lusa nansha wa kafuku. Le uno muntu mubi wabudilwe nandi kupebwa mfuto?

¹⁸ Padi Akidipa wāivwene bumvu mwanda wātunyinye kwipaija Petelo, ino wapeja kwaluja kibengo kyandi. Balwana nandi pa kukolelwa mu buludiki bwabo, baiya kukimba kupwana nandi, mobimwekela Heloda imusangele kuteakanya kala mwisambo wa kunena ku meso a bibumbo. Luka unena amba mu kuno kwiteakanya, “Heloda wavwala kivwalwa kya bulopwe.” Josephus mulembi wa mānga Muyuda wāsonekele amba, bivwalwa  bya Heloda byādi bipungwe na ndalama, shi kitōkeji kibaase kudi mulopwe, wādi umweka bu ukelema ntumbo. Uno muntu wa politike wanena mwisambo usekukwa. Bibumbo bimwanya byaela mabila amba: “Dino i diwi dya leza, ke dya muntupo!”—Bil. 12:20-22.

19, 20. (a) Mwanda waka Yehova wāpele Heloda mfuto? (b) Mwanda waka nsekununi ya kufwa kwa mu kitulumukila kwa Heloda Akidipa i busengi kotudi?

¹⁹ Enka Leza ye ufwaninwe ino ntumbo, kadi Leza wadi utala! Heloda wadi wa kwepuka kufikilwa na kyamalwa. Wadi ubwanya kufunina bibumbo nansha kwibakanda. Ino yō, aye wafikidija binena luno lukindi amba: “Mitatulo ibadikilanga kupona.” (Nki. 16:18) “Ponkapo mwikeulu wa Yehova wamukupila,” uno wa mutwe kibengo, amba afwe mubishimubishi lufu lwa munyanji. Heloda “wadibwa na byolo wafwa.” (Bil. 12:23) Josephus usoneka kadi amba Akidipa wāfwile ponka na ponka, kadi ubweja’ko amba uno mulopwe kāidilwepo amba wafwila ntumbo yamutumbija bantu. Josephus unena’mba Akidipa wāsusukile mafuku atano kumeso kwa kutūla muya. b

²⁰ Kyaba kimo bantu ke bene Lezapo baloñanga bibi pampikwa kupebwa mfuto. Kino kekitutulumujangapo, mwanda “ntanda yonsololo idi mu lupusa lwa yewa mubi.” (1 Yo. 5:19) Inoko bengidi ba kikōkeji ba Leza bavutakanibwanga ñeni kyaba kimo pa kumona babi banyema mfuto myoloke. O mwanda mwine nsekununi pamo bwa ino iseñanga. Bine, tumonanga Yehova ulonga’po kintu, uvuluja bengidi bandi bonso amba aye uswele boloke. (Ñim. 33:5) Dyakadilwe kantu, boloke bukekala konso pi na pi.

21. I bufundiji’ka budi mu Bilongwa shapita 12, ne mwanda waka bwitukankamikanga dyalelo?

²¹ Ino nsekununi ibafule na kwitupa bufundiji bukankamika amba: “Mwanda wa Yehova wadi wenda utama ne kusambakana pi na pi.” (Bil. 12:24) Ino lapolo ya kwendelela kumeso kwa mwingilo wa busapudi ituvuluja muswelo Yehova waeselanga bantu ne dyalelo dine. I kimweke patōka amba mānga idi mu Bilongwa shapita 12 ke enkapo ya lufu lwa mutumibwa ne kupanda kwa mukwabo, aa. I mānga ya Yehova ukankaja Satana ulonga bukomo bwa kuvinga kipwilo kya bwine Kidishitu ne kwimika mwingilo mupyasakane wa busapudi. Kuno kutambwa konso kwākankelwe, monka mukankelwanga nkuku yonso ya uno muswelo. (Isa. 54:17) Ne kadi, boba badi ku mutamba wa Yehova ne Yesu Kidishitu babadilwa mu mwingilo keukonekapo. Mwene uno i mulangwe ukankamika? Bine, twi ba dyese potusambakanya “mwanda wa Yehova” dyalelo!