1, 2. Lwendo lusa kwenda Banabasa ne Solo i lwa pa bula mu buluji’ka, ne mwingilo wabo ukafikidija namani Bilongwa 1:8?

 DINO i difuku disangaja’po kashā mu kipwilo kya Antyioka. Mu bapolofeto ne bafundiji bonso ba muno, mubatongwe enka Banabasa ne Solo na mushipiditu ujila amba bakafikije myanda miyampe ne kulakula kwine. a (Bil. 13:1, 2) I amo, bana-balume babwanye bisakibwa ke batumwe kala. Ino bano bamishonele bātuminwe kala mu myaba mwashimikilwe kala bwine Kidishitu. (Bil. 8:14; 11:22) Pano shako, Banabasa ne Solo—pamo ne Yoano Mako, wa kwibengidila—basa kutumwa mu matanda mudi bantu bavule kebaivwene myanda miyampe.

² Kintu kya myaka 14 kunyuma, Yesu wānenene balondi bandi amba: “Mukekala bami batumoni mu Yelusalema, mu Yudea ne mu Samadia monso, ne kulakula kwine kwa ntanda.” (Bil. 1:8) Kutongwa kwa Banabasa ne Solo bu bamishonele kwadi kwa kufikidija binenwa bya bupolofeto bya Yesu! b

3. Le i bika byālengeje kwenda ñendo kwikale kukomo mu myaka katwa kabajinji?

³ Na bya dyese, dyalelo kudi byendwa nabyo bipungilwe, kimfwa, motoka ne amviyo, bikwasha bantu kwenda kulampe mu nsá imo nansha ibidi. Mu myaka katwa kabajinji Y.M kebyādipo namino. Mu myaka’ya, kwenda lwa nshi o wādi muswelo wa kunanga, pavule mu binkulunkulu. Bine, lwendo’tu lwa difuku dimo, pakwabo i makilometele 30 bitupu, lwādi lupungija! c O mwanda Banabasa ne Solo pobāelele mulafwe ku uno mwingilo wabo, na bubine, bājingulwile amba i mwingilo ulomba kininga ne kwisuminwa.—Mat. 16:24.

4. (a) I bika byāludikile pa kutongwa kwa Banabasa ne Solo, ne banababo betabije bālongele’po namani? (b) I muswelo’ka otukakwatakanya boba bapebwa mingilo ya kiteokratike?

⁴ Mwanda waka mushipiditu ujila wāludikile amba Banabasa ne Solo  batūlwe pafula “mwanda wa mwingilo”? (Bil. 13:2) Bible kanene’popo kintu. Kyotuyukile’tu i kino amba mushipiditu wāludikile pa kutonga bano bana-balume. I kutupu kilombola amba bapolofeto ne bafundiji ba mu Antyioka bāpatenye buno butyibi. Inoko, bākwatakenye na mutyima onso kuno kutongwa. Langa’po Banabasa ne Solo mobēivwanine pa kumona banababo ku mushipiditu, pa kyaba kya kwibabila, abo’ko “pa kupwa kushikilwa na nzala ne kulombela, bebatenteka makasa, bebaleka bende.” (Bil. 13:3) Netu tufwaninwe kukwatakanya boba bapebwa mingilo ya kiteokratike, kubadila’mo ne batutu batongwa bu batadi mu kipwilo. Pa kyaba kya kwabila boba batambula ano madyese, tunenwe kwibapa “bulēme bukatampe mpata mu buswe pa mwanda wa mwingilo wabo.”—1 Ts. 5:13.

5. Sekununa mwāpityile busapudi pa kisanga kya Saipusa.

⁵ Pa kupwa kufika ku Selusea lwa nshi, ku kyabu kidi kubwipi na Antyioka, Banabasa ne Solo abaenda lwa mema pa kisanga kya Saipusa, lwendo lwa kilometele 200. d Banabasa, mubutwilwe ku Saipusa, padi udi na kipyupyu kya kusapwila ba mu mwaba wa kwabo myanda miyampe. Abo pa kufika pa Salamise, kibundi kidi ku mbadi ya kutunduka kwa kisanga, bano bana-balume kēbelelepo kyaba. Ponka’pa, “baanza kusapula mwanda wa Leza mu  mashinankonka a Bayuda.” e (Bil. 13:5) Banabasa ne Solo abatyibuluka Saipusa mfulo na mfulo, mobimwela benda basapula bukamoni mu bibundi bikatampe. Mungya dishinda dyobāendele, bano bamishonele banangile makilometele 160 lwa nshi!

6, 7. (a) Sengusa Polosa wādi ani, ne mwanda waka Bala-Yesu wādi ukimba kumukankaja kuteja myanda miyampe? (b) I muswelo’ka wākankeje Solo lwana lwātambile kudi Bala-Yesu?

⁶ Saipusa wa mu myaka katwa kabajinji wādi mutādilwe na butōtyi bwa bubela. Kino i kimweke patōka kitatyi kyāfikile ba Banabasa ne Solo mu Pafosa, kushika kwa mbadi ya kisanga. Kwine’kwa, batana’ko “Muyuda umo wa dijina dya bu Bala-Yesu, wadi wa majende kadi mupolofeto wa bubela. Wadi na mbikavu Sengusa Polosa, muntu wa ñeni.” f Mu myaka katwa kabajinji, bene Loma bavule bafunde—enka ne “muntu wa ñeni,” bwa Sengusa Polosa—bādi banyemena divule ku bantu ba majende ne bambuki babuka na ñenyenye kumeso kwa kukwata butyibi bukatampe. Inoko, Sengusa Polosa, wāsangedile musapu wa Bulopwe, bine, “wadi na kipyupyu kya kwivwana mwanda wa Leza.” Kino kyāfityije Bala-Yesu mutyima, yewa uyukene pa dijina dyandi dya mingilo dya bu Edimasa, kushintulula ko kunena amba “Wa Majende.”—Bil. 13:6-8.

⁷ Bala-Yesu wādi ulwa na musapu wa Bulopwe. Nanshi muswelo wandi umo’tu wa kulama mwingilo wandi wa bu mudingidi wa Sengusa Polosa i “kupalwila uno mbikavu kulampe na lwitabijo.” (Bil. 13:8) Ino Solo kādipo wa kutala’tu uno wa maleñanya uvutakanya kusangela kwa Sengusa Polosa. Penepa Solo walonga’po bika? Nsekununi inena amba: “Solo, witwa ne bu Polo, wayulwa mushipiditu ujila, wamubambila [Bala-Yesu] meso sō kanena’mba: ‘Abe muntu muyulwe budimbidimbi bwa miswelo yonso ne bukobakane bwa miswelo yonso, mwanā Dyabola, abe walwana na bintu byonso byoloke, le kukalekapo kunyengakanya mashinda moloke a Yehova? Tala! kuboko kwa  Yehova kudi podi, usa kwikala mpofu, kusapo kumona mwinya wa dyuba kitatyi kampanda.’ Ponkapo lumundu lukatampe ne fukutu byamuponena, kapupukuta koku ne koku, ukimba ba kumukwata ku kuboko bamwendeje.” g Kino kingelengele kibalupula bipa’ka? “Mbikavu, pa kumona byalongeka, waitabija, mwanda watendele bufundiji bwa Yehova.”—Bil. 13:9-12.

8. I muswelo’ka otukeula dyalelo kubulwa moyo kwa Polo?

⁸ Polo kātyininepo Bala-Yesu. Netu mo monka, ketufwaninwepo kuzakala balwana bakimba kuvutakanya lwitabijo lwa boba basangela musapu wa Bulopwe. Na bubine, tufwaninwe kuleka binenwa byetu “bikale kyaba kyonso bilumbuluke, byelwe’mo mwepo.” (Kol. 4:6) Koku kadi pakubulwa kutūla mu kyaka būmi bwa ku mushipiditu bwa muntu usangela musapu motutyina’tu lwana. Nansha kwishisa na moyo kusokwela patōka mutōtelo wa bubela, mwine wikele “kunyengakanya mashinda moloke a Yehova,” pamo bwa Bala-Yesu. (Bil. 13:10) Ino pamo bwa Polo, tufwaninwe kusapula pambulwa moyo bubine busangaja bantu ba mityima myoloke. Nansha shi Leza ketukwatakenyepo patōkelela na mwaālongele’kyo kudi Polo, tukulupilei amba Yehova ukengidija mushipiditu wandi ujila mwanda wa kukokela bantu bafwaninwe ku bubine.—Yoa. 6:44.

9. Ba Polo ne Banabasa i bashile namani kimfwa boba batangidile mu kipwilo dyalelo?

⁹ Mobimwekela, kudi kushinta kwalongekele patalukile bano bana-balume ku Pafosa ke benda lwa mema ku Penga, ku mbadi ya Azia Minele, ku kintu kya makilometele 250. Mu Bilongwa 13:13, kino kisumpi kitelwa bu “Polo ne bakwabo.” Uno muneneno uleta mulangwe wa amba pano Polo ye wadi kaludika mingilo ya kisumpi. Shako i kutupu palombola amba Banabasa wākwatyilwe Polo mukao. Ino bano bana-balume babidi bāendelele kwingidila pamo mu kuvuija kiswa-mutyima kya Leza. Ba Polo ne Banabasa i bimfwa ku boba  batangidile mu kipwilo dyalelo. Pa kyaba kya kwitāka ne kufwila bukata, bene Kidishitu bavulukanga byānene Yesu amba: “Banwe bonso mwi bana na bana.” Wabweja’ko amba: “Yewa wizunzula ukatūkijibwa, kadi yewa witūkija ukazunzulwa.”—Mat. 23:8, 12.

10. Shintulula lwendo lwāendele ba Polo kutamba ku Penga kufika ku Antyioka wa Pishidya.

¹⁰ Abo pa kufika mu Penga, Yoano Mako washiya Polo ne Banabasa, wajokela ku Yelusalema. Ketuyukilepo kine kyaāendele mu kitulumukila. Polo ne Banabasa abo baenda, kutamba ku Penga bafika ku Antyioka wa Pishidya, kibundi kidi mu polovenshi ya Ngalatea. Luno ke lwendopo lunekene, mwanda Antyioka wa Pishidya udi peulu pa mametele 1 100 na pa dijiba. Kadi divule dine mu mashinda a kyaka a mu ngulu mwādi muvudile batubwalāla. Kutentekela pa bino byaka, bimweka bu Polo wādi kadi na makambakano a misongo. h

11, 12. Pa kwisamba mu shinankonka ya Antyioka wa Pishidya, Polo wātengele namani mityima ya bevwaniki bandi?

¹¹ Mu Antyioka wa Pishidya, ba Polo ne Banabasa abatwela mu shinankonka dya Sabato. Nsekununi itusapwila amba: “Pa kupwa kutanga Bijila ne Bapolofeto ku meso a bantu bonso, bendeji ba shinankonka bebatumina musapu amba: ‘A bana-balume, banabetu, shi kudi mwanda ukankamika bantu omudi nao, nenai’o.’” (Bil. 13:15) Polo waimana kaesambe.

¹² Polo washilula bidi na kwita bevwaniki bandi amba: “A bana-balume, bene Isalela ne banwe bakwabo bakaminwe Leza.” (Bil. 13:16) Mu bevwana Polo mudi Bayuda ne ba kwalamuka. Le Polo usa kutenga namani mityima ya bevwaniki kebayukilepo mwingilo wa Yesu mu mpango ya Leza? Dibajinji, Polo wasekununa mu kīpi mānga ya muzo wa Bayuda. Walombola amba Yehova “wāzunzula  bantu’ba pobādi bekele bu beni mu ntanda ya Edipito” kadi amba “wādi wibatūkijije mutyima mu ntanda mutuputupu” mu myaka 40. Ebiya Polo ubanga mwāyatyile bene Isalela Ntanda ya Mulao ne mwēbapedīle Yehova “ntanda yabo bu bupyani.” (Bil. 13:17-19) Bamo balanga amba Polo wādi ukumuna ku myanda imo ya mu Bisonekwa yātangilwe na diwi ditunduke kumeso kwa bisela bya Sabato. Shi i bya bine, nabya kino i kimfwa kikwabo kilombola amba Polo wādi uyukile kwikala “bintu byonso ku bantu ba miswelo yonso.”—1 Ko. 9:22.

13. I muswelo’ka otukatenga mityima ya boba betwivwana?

¹³ Netu tufwaninwe kutenga mityima ya boba botusapwila. Kimfwa, kuyuka myanda ya kipwilo kidi’mo otwisamba nandi kuketukwasha tutonge myanda imusangaja. Pakwabo kadi, tubwanya kutela myanda ya mu Bible yayukile. Bikekala biyampe kumuleka muntu’wa atange mu Bible wandi. Tukimbei miswelo ya kutenga mityima ya boba betwivwana.

14. (a) Polo wāshilwile namani pa kusapula myanda miyampe ya Yesu, ne wāletele kidyumu’ka? (b) Le i muswelo’ka wāitabile kibumbo ku mwisambo wa Polo?

¹⁴ Kupwa Polo wesambila pa musuku wa balopwe bene Isalela utwala kudi “umpandiji, Yesu,” wābadikidilwe na Yoano Mubatyiji. Ebiya Polo walombola mwāipailwe Yesu ne mwaāsangwidilwe mu bafwe. (Bil. 13:20-37) Polo unena’mba: “Nanshi kiyukibwe komudi . . . amba i kupityila kudi uno’u komusapwilwa kulekelwa kwa bubi . . . Ino kupityila kudi uno’u yewa ense witabija utelwanga bu wa kubulwa mambo.” Pano mutumibwa wadyumuna bevwaniki bandi amba: “Shi ke pano dyumukai kutyina’mba byobya binenenwe mu Bapolofeto byakemufikila, bya amba: ‘Talai’po, banwe ba kafutululo, kadi tulumukai, ne koneka, mwanda ñingilanga mwingilo mu enu mafuku, mwingilo okemuketabijapo nansha dimo, nansha shi muntu emusapwile’o kamo ne kamo.’” Muswelo obāitabile ku mwisambo wa Polo i utulumukwa. Bible unena amba: “Bantu kebebazenze amba bebasapwile ino myanda ne mu dya Sabato dīya’ko.” Ne kadi, kitango kya mu shinankonka pa kupwa, “Bayuda ne ba kwalamuka bavule badi batōta Leza balonda Polo ne Banabasa.”—Bil. 13:38-43.

15. Le i bika byālongekele mu dya Sabato dyalondele mwisambo wa Polo?

¹⁵ Dya Sabato dyalondele’po, “kubwipi kwa kibundi kyonso” kyebungila pamo kuteja Polo. Kino kekyāsangejepo Bayuda bamo, penepa “kebakalakanya byadi binena Polo koku batukana mutonko.” Polo ne Banabasa bebalombola pampikwa moyo amba: “Kyadi kyendele’mo mwanda wa Leza usapulwe bidi komudi banwe. Ino byomwapela’o ne byokemwimwenepo banwe bene amba mufwaninwe būmi bwa nyeke, talai! tubaalamukila ku mizo. Mwanda Yehova wetusoñenye namino amba: ‘Nakutonge bu kitōkeji kya mizo, mwanda wa wikale lupandilo kufika ne ku mafulo a ntanda.’”—Bil. 13:44-47; Isa. 49:6.

16. Le Bayuda bāitabile muswelo’ka ku binenwa bisumininwe bya bamishonele, ne ba Polo ne Banabasa nabo bālongele’po namani pa luno lwana?

 ¹⁶ Bajentaila badi bevwana basangala, “ne boba bonso badi na mutyima muyampe wa kukamona būmi bwa nyeke baitabija.” (Bil. 13:48) Mwanda wa Yehova kewāijijepo wasambakana mu ntanda’ya yonso. Ino Bayuda abo bāitabile muswelo mukwabo. Bamishonele bēbalombwele amba mwanda wa Leza wēbasapwidilwe bidi abo, ino abo bāpela Meshiasa o mwanda badi bafwaninwe kutengela’nka butyibi bulobo bwa Leza. Bayuda pa kusoñanya bana-bakaji batumbe ba mu kibundi ne bana-balume balēmantu, “bakolomwena ba Polo ne Banabasa kupangwapangwa, kupwa bebela panja pa mikalo ya ntanda yabo.” Le ba Polo ne Banabasa nabo balonga’po bika? “Nabo bebakūkwila luvumbi lwa ku maulu abo kebenda ku Ikoniuma.” Le ino yo mfulo ya bwine Kidishitu mu Antyioka wa Pishidya? Aa, nansha dimo! Bana ba bwanga bashele’mo “badi bayulwe nyeke nsangaji ne mushipiditu ujila.”—Bil. 13:50-52.

17-19. I mu miswelo’ka imoimo motukokeja kwiula kimfwa kiyampe kyētushidile ba Polo ne Banabasa, ne kulonga namino kutuntwilanga namani ku nsangaji yetu?

¹⁷ Muswelo wālondolwele bano bantu ba kikōkeji ku lwana witupa ñeni ya kamweno. Ketufwaninwepo kuleka kusapula, nansha shi bantu balēme ba ino ntanda bakimba kwituzozeja tuleke kusapula musapu wetu. Kadi, tala, bantu ba mu Antyioka pobāpelele musapu, Polo ne Banabasa “bebakūkwila luvumbi lwa ku maulu abo”—kilomboji kilombola amba kebālobelepo, ino bikebafikila kebikidipo mu mutwe wabo, abo abaoye abatōka. Bano bamishonele bājingulwile amba ke abopo ba kutonona bantu betabije nansha bapele. Ino kya abo kulonga i kwendelela na kusapula kete. Ne kusapula kwine basapwile pobaendele ku Ikoniuma!

¹⁸ Le bana ba bwanga bāshele mu Antyioka nabo le? Bine, bāshele mu mwaba mudi balwana. Ino nsangaji yabo keyādipo imanine pa kwitaba kuyampe kwa bantu. Yesu wānene amba: “Ba nsangaji i boba bevwana mwanda wa Leza ne kwiulama!” (Luka 11:28) Kino kyo kyādi kisumininwe kulonga bana ba bwanga ba mu Antyioka wa Pishidya.

¹⁹ Netu pamo bwa ba Polo ne Banabasa, tuvulukei nyeke amba kiselwa kyetu i kusapula myanda miyampe. Butyibi bwa kwitabija nansha kupela musapu i mwanda utala bevwaniki betu. Shi boba botusapwila kebetabijepo, tuboilei ñeni ku bana ba bwanga ba mu myaka katwa kabajinji. Shi tusangela bubine ne kuludikwa na mushipiditu ujila, bine, tukekala netu na nsangaji nansha ke mu kupangwapangwa.—Ngt. 5:18, 22.