Lukulupilo—Le na Bubine Lukwashanga?

DANIEL paadi na myaka dikumi kete, wadi ulwa na misongo ya dyaya papo ke padi mwaka mutuntulu. Badokitele ne balunda nandi bajimije lukulupilo pādi. Ino Daniel aye wadi ulamine’lo. Wadi ukulupile amba usa kutama, ne amba difuku dimo ukekala mukimbi kadi ukakwasha ku kusokola bwanga bundapa maya. Wadi utengēle kwiya kwa dokitele wadi ukengelele kundapa muswelo wa dyandi dyaya ne kino kyamukomeje mu bidyoma. Ino difuku pa kubwana, uno dokitele waleka kwiya mwanda kūlu kwadi kubi. Enka papo Daniel wazoza mu bidyoma. O musunsa umbajinji otwamumwene muzoze mutyima. Wafwile mafuku matyetye’tu pa kupita’po.

Uno mwanda wa Daniel wasekunwinwe na mwingidi umo wa ku lupitalo wadi wifunda lukulupilo ne kubulwa lukulupilo mobikadile na lupusa pa bukomo bwa ngitu. Padi nenu kemudi bevwane myanda ya uno muswelo. Kimfwa mununu, ukokeja kwikala udi kubwipi na kufwa, inoko utengēle na kipyupyu kutanwa ku kinkumenkume kyaadi wilaije mafuku mavule, kimfwa kwenda lwendo lwa kukapempula ba kisaka nansha’tu kuvuluka nabo difuku kampanda dikatampe. Shi byaadi utengēle bibalongeka, kakijepo wafwa. Le mu uno mwanda kyadi kimukweshe i kika? Le lukulupilo ludi na bukomo kampanda na mulangila bamo?

Bamuñanga bavule balanga’mba mumweno muyampe, lukulupilo ne malango a pa bintu biyampe bituntwilanga ku bukomo bwa ngitu bwa muntu. Inoko ke bonsopo betabije ino milangwe. Bakimbi bamo banenanga’mba milangwe ya uno muswelo i ya bantu bitupu bampikwa kuyuka sianse. Abo amba tumisanshi tutyetutye to tudi na luno lupusa pa bukomo bwa muntu.

Kutatana mvubu ya lukulupilo uno muswelo kekushilwilepo dyalelo. Myaka tununu kunyuma, Aristote, filozofe mwine Ngidiki pobāmwipangwile ashintulule lukulupilo i bika, wānenene amba: “I kulota abe utala.” Kadi panopano ponka, Benjamin Franklin, mwingidi wa Leta mwine Amerika wanenene’po amba: “Yewa wikadile lukulupilo ukafwa mu kijila-nzala.”

Pene’pa twitabije’po byepi? Le lukulupilo i kwabila kwa bitupu, bu muswelo kwampanda wa kusengwa na kilotwa bitupu? Nansha le kudi’ko bubinga kampanda bwa kumona lukulupilo mu muswelo mupite uno—bwa kwilumona pamo bu kintu kyotusakilwa batwe bonso, kintu kitukwasha pa kwikala bakomo ne na nsangaji, kintu kya bine ne kimwenwa’mo binebine?