Mwanda Waka Tusakilwa Lukulupilo?

LELO bintu byadi bya kwikala namani kudi Daniel, nkasampe wadi ubela dyaya watelwanga mu kishinte kibadikile shi waendelele na kulama lukulupilo? Le wadi wa kukomena musongo’wa? Le, longa ukidi mūmi dyalelo? Nansha ke muntu usenswe bininge lukulupilo padi kadipo wa kulondolola bukidibukidi amba, en-en, ku bino bipangujo. Ne po padi mwanda pano. Lukulupilo kelufwaninwe kwanibwa kupita kipimo. Alo ke shalupwapo, wa kupwija myanda yonso.

Mu bwipangudi bwa ku bisanji bya CBS News, Dokitele Nathan Cherney wadyumwine bantu ku kyaka kidi mu kwanya lukulupilo bipite kipimo ku bantu babela bininge, amba: “Kwadi balume badi batopeka bakaji babo babela pa kuleka kwitabija bukomo bwa lukulupilo ne kulangulukila pa bintu biyampe.” Uno Dokitele ubweja’ko amba: “Ino milangwe yonso yatwele bantu ku kwanza kufwatakanya bya kufwatakanya’mba ubela’wa udi na bukomo bwa kukomena misongo, ne shi kabwenyepo kwiikomena, nabya i aye’tu mwine wadi kalwilepo’tu senene na misongo’ya. Milangwe ya uno muswelo i mifwe.”

Bubine i buno amba, yewa ulwa na misongo ya mpanda-mfwa wikalanga mu bulwi bupungija. Kutentekela pa misongo imulēmena, kintu kya mfulo kisakanga kulonga baswe bandi i kumutopeka. Le tunene namani? Le lukulupilo keludipo na mvubu?

Kijila! Kimfwa, uno dokitele umo yenka weelēle mu kukimba bundapi bwa pa bula​—pa kyaba kya kuta mutyima ku kundapa misongo nansha ku kulepeja būmi, watele mutyima ku kulengeja ubela’wa eivwane biyampe kitatyi kyonso kyalwa na misongo. Uno dokitele ne bakwabo bakulupile amba buno bundapi butwala muntu ku kwikala na nsangaji mu ñeni budi na mvubu mpata enka ne ku boba babelele bininge. Kudi bukamoni buvule bulombola’mba lukulupilo lukwashanga mu uno muswelo ne mu miswelo mivule mikwabo.

Kamweno ka Lukulupilo

Dokitele Gifford-Jones, mukwashi ku julunale imo ya kiñanga nandi unena’mba: “Lukulupilo i bwanga bukomokomo.” Wabandawile bwifundi palapala bwalongelwe mwanda wa kujingulula kamweno kadi mu kukwatakanya mu malango boba babela misongo ya mpanda-mfwa. Dibajinji bidi, bamwene amba kukwasha namino ubela kulengejanga eivwane biyampe mu ñeni ne kumona bintu mu muswelo muyampe. Bwifundi bwalongelwe mu 1989 bwalombwele amba boba badi bakwatakanibwa namino badi beja na būmi, inoko bwifundi bwa panopano abo bwanenene’po mu muswelo utyepeka bityetye. Bubandaudi bwaitabije mulangwe wa amba babela bakwatakanibwa mu malango, mususukilo wabo wikalanga’ko na mutyetye, kebavudilepo kuponena mu kutyumukwa mutyima.

Bwifundi bukwabo bwadingakenye lupusa ludi na mumweno muyampe ne mumweno mubi pa bantu babela dityima. Balongele bukomo bwa kwipangula bana-balume 1 300 ne kupita mwanda wa kuyuka muswelo obamona būmi, shi bebumonanga mu muswelo muyampe, nansha mu muswelo mubi. Myaka dikumi pa kupita’po, byamweka’mba bantu 12 pa katwa umbukata mwabo baikele na biyukeno bya misongo ya dityima. Kadi bavule pa bano i boba badi bamona būmi mu muswelo mubi. Laura Kubzansky, polofesele mukwashi mu myanda itala bukomo bwa ngitu ne ngikadila ya bantu wa ku Masomo a Kiñanga a Harvard, unena’mba: “Mu kikonge, bukamoni bubingija mulangwe wa amba kwikala na mumweno muyampe wa bintu kuletanga bukomo mu ngitu, bukamoni’bwa bwadi’tu bwa ku kanwa bitupu; ino pano o musunsa umbajinji otwemwena bukamoni kebupatanibwapo mu kiñanga bubingija uno mwanda ku bantu babela misongo ya mukunka.”

Bwifundi bwalombwele amba boba benena’mba i babele bejanga pa kukoma shi abebapasula kupita’ko boba bemonanga’mba i bakomo. Banenene’nka ne kunena’mba kumona bintu mu muswelo muyampe kulepejanga’ko būmi. Bwifundi bumo bwasokwele lupusa ludi na mumweno mubi nansha muyampe wa bununu pa banunu bene. Abo pa kutumina banunu misapu ilombola’mba bununu i kiyukeno kya ñeni ne bwino, byamweka’mba banunu’ba bashilwile kutakuka na kininga ne bukomo. Kunena na bubine, bintu byalumbulukile’ko pa kupwa kwa kwiibidija mu bidyoma mu bula bwa mayenga 12!

Mwanda waka lukulupilo ne mumweno muyampe wa bintu i bya kamweno ne ku ngitu? Bimweka bu befundi ba sianse ne badokitele kebakolele bininge mu bongolo ne mu ngitu ya muntu pa kusaka’mba batane kilondololwa kya lonso. Nansha nankyo, bashayuka mu uno mwanda babwanya kuleta milangwe imo mivwanike. Kimfwa, polofesele umo wa tujilojilo twa ku bongolo unena’mba: “Kwikala na nsangaji ne na lukulupilo i kuyampe. Kutyepejanga’ko mutyima kuzumbazumba, kadi shi udi mu ino ngikadilo, ukamona ne ngitu yaikala mikomo’ko bidi. Kusangala kwa mutyima ne lukulupilo byo bifwaninwe kwikala nabyo yewa ense usaka kwikala mukomo mu ngitu.”

Uno mulangwe ukokeja kumweka bu mupya ku bañanga, befundi ba bongolo, ne ku befundi ba sianse, inoko ku boba befunda Bible ke kyenipo. Kubapite kintu kya myaka 3 000, Solomone, mulopwe wa tunangu wālembele ku bukomo bwa mushipiditu amba: “Mutyima wa nsangaji i bwanga buyampe, ino mushipiditu muvingakane utyepejanga bukomo bwa muntu.” (Nkindi 17:22) Mubamone bujalale budi mu uno vese? Kanenenepo amba mutyima wa nsangaji undapanga misongo yonso, aa, ino wanena’tu amba “i bwanga buyampe.”

Na bubine, muntu ubwanya kwiipangula’mba, shi lukulupilo i bwanga, mwene badokitele badi ba kulembela’bo bantu? Eyo inoko, lukulupilo ludi na byabuyabuya bipite bwino bwa kiñanga.

Mumweno Mubi ne Mumweno Muyampe Bidi na Lupusa pa Būmi Bobe

Bakimbi basokwele amba boba badi na mumweno muyampe wa bintu bamwenanga’mo byabuyabuya bivule. Bengilanga biyampe ku masomo, ku kaji, enka ne mu makayo a kwitāka mwine. Talai kimfwa buno bwifundi bwalongelwe pa kisumpi kya bakayi bana-bakaji. Boba badi bebafundija bebalombwele bwino bonso bwa mwa kunekenenya makayo. Ku mfulo, kikulupiji kyadi na bano bana-bakaji kyaikele na bukomo kupita ne bwino bwine bwa badi bebafundija, kyamwekele patōkelela’mba basa kunekenya. Mwanda waka lukulupilo lwaikele na lupusa lukatampe namino?

Ebiya pa kubandaula mumweno mubi nao, wasokola bintu bivule. Mu myaka ya 1960, bubandaudi bwasokwele myanda itulumukwa itala mwikadilo wa banyema, mine yatwele befundi ku kubunda mwifundilo obaityile bu “mwifundilo wa mpungiji.” Bamwene amba ne bantu nabo babwanya kutanwa na uno mwikadilo. Kimfwa, batompele bantu na kwibatūla mu kifuko kya lunwa lubilubi, bebanena’mba bakokeja kwimika luno lunwa na kufinya mabutó malondakane. Bano bantu babwanya kwimika lunwa’lwa.

Banena monka kibumbo kikwabo kya bantu muswelo umo, ino pano kebaimikilepo lunwa. Monka mobwanya kwibifwatakenya, bantu bavule mu kino kisumpi kya bubidi baikele kuzoza. Bamona’mba nansha shi balonge bika, kekudipo kisa kushinta. Ino nansha ke mu kino kisumpi kya bubidi mwine, boba badi na mumweno muyampe kebajimijepo lukulupilo mu milangwe yabo.

Dokitele Martin Seligman, mwine wakweshe ku kutūla’ko mpangiko ya bubandaudi bubajinji’bwa wepēne mu kwifunda mwikadile mumweno muyampe ne mumweno mubi wa bintu. Wabandawile mwikadilanga mulangilo wa boba bemona bu kebadipo na bukomo. Wavuile na kunena’mba, mumweno mubi ujikakanyanga bukomo bwa kwielela’ko bwa bantu, pakwabo enka ne kwibatwala ku kubulwa kulonga kintu. Seligman unena mu kīpi pa milangwe mibi ne lupusa lwayo amba: “Myaka makumi abidi ne itano ya bwifundi ibankulupija’mba shi twikale na kibidiji kya kwitwika batwe bene malwa ne kulanga’mba kyonso kyotulonga kekikendekapo, na mulongelanga’byo boba badi na mumweno mubi wa bintu, nabya tubasonge malwa.”

Enka motunenene ne kūlu’ku, ino mvuyo yandi ibwanya kumonwa na bamo dyalelo mu myeni, inoko ke myenipo ku befundi ba Bible. Talai luno lukindi: “Shi utyumukwe mutyima mu difuku dya tusua, bukomo bobe bukatyepa.” (Nkindi 24:10) I amo, Bible ulombola patōka’mba, kutyumukwa mutyima ne milangwe yako mibi, bizozejanga bukomo bwa kulonga kintu. Pene’pa, i bika byofwaninwe kulonga pa kulwa na mumweno mubi ino utamije’ko mumweno muyampe ne kwikala na lukulupilo mu būmi bobe?

[Kifwatulo]

Lukulupilo lubwanya kukukwasha bininge