1. I bika byālongekele mu kitatyi kya konakanibwa kwa Yelusalema?

MU MWAKA wa 607 Kidishitu kaile, Mulopwe Nebukaneza II wātambile Yelusalema na kibumbo kyandi kikatampe kya basola. Bible unena’mba mulopwe wāipaile bansongwalume na kipete. “Kebasokwedilepo lusa lwa pa nsongwalume, nansha nsongwakaji mwine kumo, mununu, nansha wendela ku mukombo.” Ku mfulo, “basōka njibo ya Leza, ne kutūta nsakwa ya Yelusalema ne kusōka malaku onso a balopwe akyo na mudilo, ne konakanya bipungwa bilumbuluke byonsololo byayo.”​—2 Bilongwa 36:17, 19.

2. Lelo i kidyumu’ka kyāletele Yehova, ne Bayuda bādi ba kufikilwa na bika?

² Bayuda kebādipo bafwaninwe kutulumuka pa konakanibwa kwa Yelusalema. Mwanda mu myaka mivule, Leza wādi utuma bapolofeto ba kwibadyumuna amba shi bendelele kumutombokela, nabya bakatambwa na bene Babiloni. Bayuda bavule bādi ba kwipaibwa ku kipete, boba badi ba kupanda nabo bādi ba kuselelwa bu misungi mu Babiloni. (Yelemia 15:2) Lelo būmi bwa bu misungi bwādi namani? Lelo kudi kintu kilongekele ku bene Kidishitu kiifwene na bupika bwa mu Babiloni? Shi i amo, kyālongekele kitatyi’ka?

3. Lelo būmi bwa bu misungi mu Babiloni bwādi bwishile namani na bupika bwa mu Edipito?

³ Yehova wāsapwidile Bayuda amba shi abaselwa bu misungi, bafwaninwe kwitabija ino ngikadilo mipya ne kusangela būmi’bwa. Wēbanenene kupityila kudi Yelemia amba: “Ubakai mobo ne kwikala’mo, dimai madimi ne kudya bipa byao; kabidi kimbai ndoe ya kibundi kokwa ko nemuseleje bu-misungi; ne kulombelela’kyo Yehova; mwanda mu ndoe yakyo e mukekadila ndoe yenu.” (Yelemia 29:5, 7) Bayuda bonso bālondele bulombodi bwa Yehova bāikele na būmi buyampe mu bu misungi. Bene Babiloni bāpele Bayuda bwanapabo bwa kwingila mingilo yabo yonso ne bwa kunanga mu ntanda monso. Mu kine kitatyi’ka, Babiloni kyo kyādi kifuko kikatampe kya busunga. Bilembwa bya kala bilombola’mba Bayuda bavule bēfundile kusunga ne kwikala basendwe bakata. Bayuda bamo bāpetele’nka ne kupeta. Būmi bwa bu misungi kebwādipo bukomo mpata na mwādi mwikadile bwa bene Isalela mu Edipito myaka mivule kunyuma.​—Tanga Divilu 2:23-25.

4. Kutentekela pa Bayuda bampikwa kikōkeji, le i bāni bakwabo bādi ba kususuka, ne mwanda waka byādi bikomo kobadi kulonga byonso bilomba Mukanda wa Bijila?

⁴ Bayuda bamo bamisungi bādi bengidi ba kikōkeji ba Leza. Nansha byokebādipo na kyobalubile, inoko byādi bibalomba abo bonso kususuka. Bayuda bādi na byobasakilwa ku ngitu, ino le bādi babwanya namani kutōta Yehova? Tempelo ne kisōkelo byāonakanibwe, kadi mwingilo wa butobo kewākidipo muteakanibwe mu ndudi. Inoko Bayuda ba kikōkeji bālongele bukomo bwa kulonda bijila bya Leza. Kimfwa, ba Danyele, Shadelake, Meshake, ne Abedenengo bāpelele kudya bidibwa bijidikilwe Bayuda. Kadi Bible unena’mba Danyele wādi ulombela kitatyi kyonso kudi Leza. (Danyele 1:8; 6:10) Byobādi baludikwa na muzo wa Bajentaila, o mwanda byādi bikomo ku Bayuda ba kikōkeji kulonga byonso bilomba Mukanda wa Bijila.

5. Lelo Yehova wāpele bantu bandi lukulupilo’ka, ne mwanda waka uno mulao i utulumukwa?

⁵ Lelo bene Isalela kebādipo babwanya kutōta monka Leza mu muswelo waitabije? Mu kino kitatyi byādi bimweka bu bikomo, mwanda Babiloni wādi ukibamunine bupika. Ino Yehova Leza wālaile bantu bandi amba ukebanyongolola, ne ye mobyāikadile. Milao ya Leza ifikidilanga nyeke!​—Isaya 55:11.

6, 7. Mwanda waka i biyampe tujadike mwimvwanino wetu?

⁶ Lelo bene Kidishitu nabo ke bafikilwe na mwanda wiifwene na bupika bwa Babiloni? Ke padi myaka mivule, Kiteba kya Mulami kyanenene amba bene Kidishitu ba kikōkeji batwelele mu bupika bwa Babiloni mu 1918 ne kulupulwa’mo mu 1919. Inoko, mu kino kishinte ne mu kilonda’ko, tusa kwifunda’mo mwanda waka i kya kamweno tujadike mwimvwanino wetu.

⁷ Langa bidi uno mwanda: Babiloni Mukatampe i umbikalo wa ntanda yonso wa bipwilo bya bubela. Bantu ba Leza kebamuninwepo bupika na bipwilo bya bubela mu 1918. Shako mu kino kitatyi, bashingwe māni badi bapangwapangwa. Ino kupangwapangwa kwabo kwadi kutamba nakampata ku maludiki, ke ku bipwilopo bya bubela. Kitatyi kilampe kumeso kwa Divita I dya Ntanda, bengidi bashingwe māni  ba Leza bashilwile kwisansanya bityebitye na bipwilo bya bubela. Nanshi bibamweka’mba bantu ba Yehova kebamuninwepo bupika na Babiloni Mukatampe mu 1918.

8. I bika byālongekele pa kupwa kwa batumibwa kufwa? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

⁸ Bene Kidishitu bapya tununu na tununu bāshingilwe māni a mushipiditu ujila mu Pentekosa mu mwaka wa 33. Bāikele ke “muzo mutongwe, babitobo balopwe, muzo ujila, bantu bekele bu kintu kya pa bula.” (Tanga 1 Petelo 2:9, 10.) Batumibwa pobākidi bōmi, bādi balamine senene bipwilo. Inoko, kitatyi’tu kityetye pa kupwa kwa batumibwa kufwa, bantu bamo mu bipwilo bāshilula kufundija milangwe ya bubela ne kukimba kusonsolwela bana ba bwanga kulampe na bubine. Bano bantu bādi basenswe filozofi ya Aristote ne Platon, bāshilula kufundija milangwe yabo pa kyaba kya kufundija bubine bwa mu Kinenwa kya Leza. (Bilongwa 20:30; 2 Tesalonika 2:6-8) Bavule mu bano bantu bādi bakulupilwe kadi batadi mu bipwilo. Nansha Yesu byaānenene balondi bandi amba, “Banwe bonso mwi bana na bana,” abo bāpunga bisumpi bya bakulu ba bipwilo.​—Mateo 23:8.

9. Lombola mwāshilwidile bwine Kidishitu bupondoke kwingila pamo na umbikalo wa Loma. Byafula kwepi?

⁹ Mu mwaka wa 313 Kidishitu ke mwiye, Mbikavu Koshitante ye wādi uludika Umbikalo wa Loma wa Bajentaila ne kuyukanya mungya bijila kipwilo kya bwine Kidishitu bupondoke. Tamba pene’pa, Kipwilo kyāshilula kwingila pamo na Leta wa Loma. Kimfwa, Koshitante wālongele lenyo na bendeji ba bipwilo, mine iyukene bu Concil de Nicée. Ino lenyo pa kupwa, mbikavu wapanga kitobo witwa bu Arius amba mwanda wapele kwitabija amba Yesu i Leza. Kupwa, Théodose wāikala bu mbikavu wa Loma, ebiya Kipwilo kya Katolika kyayukana bu kipwilo kya Umbikalo wa Loma. Balembi ba mānga banena’mba Loma wadi Mujentaila waikele ke “mwine Kidishitu” mu buludiki bwa Mbikavu Théodose. Inoko bubine i buno amba mu kitatyi’kya, bwine Kidishitu bupondoke bwadi bwitabija bufundiji bwa Bajentaila, nanshi badi ke batwele kala mu Babiloni Mukatampe. Nansha nabya kwadi kukidi bene Kidishitu bamo ba kikōkeji bashingwe māni. Badi pamo bwa ñano yēsambīle’po Yesu. Bano bantu ba kikōkeji badi balonga bukomo bwabo bonso mwanda wa kutōta Leza, ino i batyetye kete badi bateja ku byobanena. (Tanga Mateo 13:24, 25, 37-39.) Na bubine badi bamunwe mu Babiloni!

10. Mwanda waka bantu bashilwile kutatana bipwilo?

¹⁰ Kintu kya myaka tutwa tubala-tunga Kidishitu ke mwiye, bantu bavule badi babwanya kutanga Bible mu Kingidiki nansha mu Kilateni. Badi badingakanya bifundija Kinenwa kya Leza na byobya bifundija bipwilo. Bantu bamo pobayukile amba byobya bifundija bipwilo i bya bubela, bashilula kupela’byo. Ino kusapwila bakwabo milangwe’ya kyadi kyaka, mwanda shi basomonwe’tu abaipaibwa.

11. Lelo kipwilo kyabwenye namani kukankaja Bible?

¹¹ Kitatyi pa kupita’po, kwashele’tu bantu batyetye badi besamba Kingidiki nansha Kilateni. Kadi bendeji ba bipwilo bakankeje kwalamuna Kinenwa kya Leza mu ndimi īsamba bantu bavule. Mfulo mfulō, enka bakulu ba bipwilo ne bantu bakwabo bafundijibwe  bo badi babwanya kwitangila Bible, kadi bendeji bamo kebadipo bayukile kutanga ne kulemba biyampe. Muntu ense wadi upela kwitabija byobya bifundija kipwilo wadi upebwa mfuto isansa. Byadi bilomba bene Kidishitu bashingwe māni ba kikōkeji kwibungila pamo kufula mu tubisumpi tutyetutye, kadi bamo bakomenwe kutanwa’ko nansha musunsa umo. Pamo’nka bwa Bayuda bamisungi mu Babiloni, bano “babitobo balopwe” bashingwe māni kebadipo babwanya kutōta Leza mu muswelo mulongololwe. Babiloni Mukatampe wadi na lupusa lukatampe pa bantu!

12, 13. I bubinga’ka bubidi bwapele bene Kidishitu ba bine lukulupilo amba bakanyongololwa? Shintulula.

¹² Lelo bene Kidishitu ba bine badi ba kunyongololwa mwanda wa kutōta Yehova patōkelela mu muswelo waitabije? En-en! Kwadi kukidi lukulupilo, pa bubinga bubidi bukatampe. Bubajinji i kupungwa kwa kitampilo kya masomo atundululwa kubwipi na mwaka wa 1450. Kumeso kwa kwikipunga, Bible wadi utentulwa ku makasa, kino kyadi kikomo. Byadi bilomba muntu wa bwino alonge myeji dikumi pa kupwa’tu Bible umo! Kadi batentudi badi balemba pa biseba bya banyama. O mwanda kwadi’tu Mabible matyetye kete kadi a bei. Ino na kitampilo ne mapapye, muntu wa bwino wadi ubwanya kulemba mapaje 1 300 pa difuku!

¹³ Bubinga bwa bubidi i bwalamuni bwa Bible. Kubwipi na mwaka wa 1500, bantu batyetye bakankamane baalamwine Kinenwa kya Leza mu ndimi īsamba bantu bonso. Baingile uno mwingilo nansha byobadi bayukile amba babwanya kwipaibwa.  Bendeji ba bipwilo badi bakaminwe. Mwanda waka? Mwanda badi na moyo wa amba shi bana-balume ne bana-bakaji batange Bible mu lwabo ludimi, bakanza kwitwipangula bipangujo, kimfwa amba: ‘I pepi pafundija Bible amba kudi kikungilo? I pepi panena Bible amba muntu ufwaninwe kufuta mumpe pa kusaka amulongele misa ya pa lufu? I pepi panena Bible myanda ya bapapa ne baeveke?’ Bufundiji buvule bwa bipwilo bya bubela bwadi bwimanine pa bufundiji bwa filozofi ya ba Aristote ne Platon, bantu bāikele’ko myaka tutwa na tutwa Kidishitu kaile. Bendeji ba bipwilo badi bakalabala kitatyi kyadi kibepangula bantu bipangujo. Bana-balume ne bana-bakaji bapela bufundiji bwabo badi baketelwa nsambu ya lufu. Bendeji ba bipwilo badi basaka kukankaja bantu baleke kutanga Bible ne kwipangula bipangujo, kadi pavule, byadi namino. Inoko bantu batyetye bakankamane bapelele kuludikwa na Babiloni Mukatampe. Basokwele bubine mu Kinenwa kya Leza, kadi badi basaka kuyukila’ko bivule! Badi ke badi pabwipi na kunyongololwa ku bipwilo bya bubela.

14. (a) I bika byalongele bantu badi basaka kwifunda Bible? (b) Shintulula mwadi mukimbila Tutu Russell bubine.

¹⁴ Bantu bavule badi basaka kutanga ne kwifunda Bible ne kwisambila pa byobefunda. Kebadipo basaka bendeji ba bipwilo bebalombole byobafwaninwe kukulupila. O mwanda banyemēne mu matanda mobadi bakokeja kwifunda Bible mu bwanapabo. Kimfwa bidi mu États-Unis. Mwine’mwa, mu mwaka wa 1870, Charles Taze Russell ne bantu bakwabo batyetye bashilwile kwifunda Bible na mushike. Kyadi kisaka bidi Tutu Russell, i kusokola kipwilo kifundija bubine. Wayete bufundiji bwa bipwilo bivule bītela bu bya bwine Kidishitu ne byobya ke bya bwine Kidishitupo, webudingakanya na katentekeji na byobya bifundija Bible. Bukidibukidi bonka wajingulula’mba kekwadipo kipwilo nansha kimo kilonda Kinenwa kya Leza mu byonso. Kyaba kimo wadi wisamba ne na bendeji ba bipwilo palapala mu kibundi. Tutu Russell wadi ulanga’mba baketabija bubine bwasokwele aye ne kisumpi kyandi mu Bible amba nabo bafundije’bo mu bipwilo byabo. Inoko bendeji ba bipwilo bapela. Ne kwija kwine mpika, Befundi ba Bible bamona’mba kebabwanyapo kutōta Leza pamo na boba balamete ku bipwilo bya bubela.​—Tanga 2 Kodinda 6:14.

15. (a) I kitatyi’ka kyatwelele bene Kidishitu ba bine mu bupika bwa Babiloni Mukatampe? (b) Lelo i bipangujo’ka bisa kulondololwa mu kishinte kilonda’ko?

¹⁵ Tubefunde mu kino kishinte amba, bene Kidishitu ba bine batwelele mu bupika bwa Babiloni kinondanonda na kupwa kwa batumibwa kufwa. Inoko, kukidi bipangujo bya kulondolola: Lelo tubayuka namani amba bashingwe māni badi benda batamba mu bupika bwa Babiloni Mukatampe mu myaka itwala ku 1914? Le bine Yehova kakidipo witabije bengidi bandi amba mwanda batyepeje bupyasakane bwabo mu busapudi kitatyi kya Divita I dya Ntanda? Lelo kudi banabetu bamo bekujije mu bya ntanda, bapelwa na Yehova? Kya mfulo, shi bene Kidishitu batwelele mu bupika bwa bipwilo bya bubela pa kupwa kwa batumibwa kufwa, le i kitatyi’ka kyobatambile’mo? Bino i bipangujo biyampe, kadi bisa kulondololwa mu kishinte kilonda’ko.