Buno bu misungi bwashilwile kupwa kwa mwaka wa 100 bwafula mu 1919. Mwanda waka buno bujadiki bwa mwimvwanino budi na mvubu?

Bukamoni bonso bulombola’mba mu 1919, bene Kidishitu bashingwe māni banyongololwe mu Babiloni Mukatampe ne kukongakanibwa pamo mu kipwilo kitōkejibwe. Langa’po bidi uno mwanda: Kupwa’tu kwa Bulopwe bwa Leza kushilula kubikala momwa mūlu mu 1914, bantu ba Leza batompelwe ne kutōkejibwa ku mutōtelo wa bubela. * (Tala kunshi kwa dyani.) (Malaki 3:1-4) Ebiya mu 1919, Yesu watongele “umpika mukōkele ne mudyumuke” ekale kupāna “byakudya . . . pa kitatyi kifwaninwe” ku bantu batōkejibwe ba Leza. (Mateo 24:45-47) Mu onka mwaka’wa, bantu ba Leza bakutulwilwe mu bu misungi bwa kyelekejo bwa mu Babiloni Mukatampe. (Kusokwelwa 18:4) Ino le i kitatyi’ka kyaikele bantu ba Leza bu misungi?

Mafuku kunyuma, twadi tushintulula amba bantu ba Leza baikele bu bamisungi mu Babiloni Mukatampe mu kakitatyi katyetye kashilwile mu 1918. Kiteba kya Mulami kya Kweji 3, 1992, kyanene amba monka mwāselelwe bene Isalela bu misungi mu Babiloni, ne bengidi ba Yehova nabo baikele bu misungi mu Babiloni Mukatampe mu 1918. Ino bukimbi bukwabo bulombola’mba bantu ba Leza baselelwe bu misungi myaka mivule kumeso kwa 1918.

Bupolofeto bwa mu Ezekyele 37:1-14 bwālaile amba bantu ba Leza bakekala ba misungi kupwa bakalekelelwa. Ezekyele wāmwene kimonwa kya musanza muyule bikupa. Yehova wānene amba: “Bino bikupa bino’bi i njibo yonsololo ya Isalela.” (Vese 11) Kino kyādi kifunkila pa muzo wa Isalela, ne mwenda mafuku, pa “Isalela wa Leza,” ke bashingwe māni kadi. (Ngalatea 6:16; Bilongwa 3:21) Mu kimonwa, bikupa’bya byājokele ku būmi ke kibumbo kikatampe kya divita. Uno mwanda ulombola muswelo walekelelwe bantu ba Leza mu Babiloni Mukatampe mu 1919. Ino le buno bupolofeto bulombola namani amba bālēle mu bu misungi kitatyi kilampe?

Kibajinji, Ezekyele wāmwene amba bikupa bya bantu bafwe byādi “byumu te-e.” (Ezekyele 37:2, 11)  Kino kishintulula’mba bantu bāfwile ke padi kitatyi kilampe bininge. Kya bubidi, Ezekyele wāmwene amba bafwe bājokele ku būmi bityebitye, ke mu kitulumukilapo. Wāimvwene “imbulumo, talapo bidi, kikomo kyatetuka; penepa ne bikupa byasambakana, kikupa ku kikupa kyakyo, kikupa ku kikupa kyakyo.” Penepa, wāmona kwaiya “ne mijilo pābyo, ne misunya yaiya.” Ebiya, kikoba kyebipūta. Kupwa, “mūya watwela mu abyo, ne kwikala byumi byaikala byumi.” Ku mfulo, kupwa kwa bantu kujokela ku būmi, Yehova wēbapa ntanda yabo mwa kwikala. Byonso bino byādi bilomba kitatyi.—Ezekyele 37:7-10, 14.

Monka mwālaile bupolofeto, bene Isalela bālēle mu bu misungi kitatyi kilampe. Bumisungi bwabo bwāshilwile mu mwaka 740 kumeso kwa Kidishitu pāningilwe bisaka dikumi bya Isalela, ke bulopwe bwa kungala kadi, kushiya yabo ntanda. Kufika mu 607 kumeso kwa Kidishitu, Yelusalema wāonakanibwa na bene Babiloni, ne bisaka bikwabo bibidi, ke bulopwe bwa kunshi kadi bwa Yuda, nabyo byāningilwe kushiya ntanda yabo. Ebiya, mu 537 kumeso kwa Kidishitu, Bumisungi bwāpwa pājokele Bayuda batyetye kete kūbakulula tempelo ne kushilula monka kutōta Yehova mu Yelusalema.

Nanshi ino myanda yonso ilombola’mba bene Kidishitu bashingwe māni baikele bumisungi mu Babiloni Mukatampe kitatyi kilampe, ke’nkapo’tu tamba mu 1918 kufika mu 1919. Yesu nandi wēsambīle pa kino kitatyi kilampe pānene amba bene Kidishitu ba bubela, ke biyombo bityani kadi, badi ba kukongakanibwa pamo na “bana ba Bulopwe,” ke yo ñano kadi. (Mateo 13:36-43) Mu kitatyi’kya, kwadi’tu bene Kidishitu ba bine batyetye kete. Bavule badi betela bu bene Kidishitu baitabije lufundijo lwa bubela baikala ke batupondo. Ye kyotunenena’mba kipwilo kya bene Kidishitu kyaselelwe bu misungi na Babiloni Mukatampe. Buno bu misungi bwashilwile kitatyi kityetye kupwa kwa mwaka wa 100 bwaendelela kufika’nka ne patōkejibwe ntempelo ya ku mushipiditu ya Leza mu kitatyi kya mfulo.—Bilongwa 20:29, 30; 2 Tesalonika 2:3, 6; 1 Yoano 2:18, 19.

Mu bula bwa ino myaka tutwa, bendeji ba bipwilo ne bendeji ba politike, basakile bantu bonso bekale munshi mwa lupusa lwabo. Kimfwa, bantu kebadipo na lupusa lwa kwikala na Bible nansha lwa kumutanga mu ludimi lobemvwana. Bantu bamo batanga Bible badi basōkwa ne kutundikwa ku mutyi. Kadi bonso badi bapatana byobya bifundija bendeji ba bipwilo badi bapebwa mfuto isansa. Byadi bikomo muntu kwifunda bubine nansha kufundija’bo bakwabo.

 Mu kimonwa kya Ezekyele, tubamonanga’mba bantu ba Leza bājokele ku būmi ne kunyongololwa ku bipwilo bya bubela bityebitye. Le byashilwile kitatyi’ka ne muswelo’ka? Kimonwa i kitele “imbulumo.” Ino imbulumo yashilwile myaka katwa ya mfulo ilondakana na ngalwilo ya kitatyi kya mfulo. Mu bula bwa mine myaka’ya, kwadi bantu bamo ba kikōkeji badi basaka kuyuka bubine ne kwingidila Leza nansha byobadi bajokolokwe na mfundijo ya bubela. Befundile Bible ne kulonga bukomo bwa kulombola bantu byobadi befunda. Bakwabo balongele bukomo bwa kwalamuna Bible mu ndimi imvwana bantu.

Kupwa, ke ku mfulo ya myaka ya 1800, byaikele’nka bwa misunya ne kikoba byaiya ku bikupa. Charles Taze Russell ne bapwani nandi baingile bininge pa kusokola bubine bwa mu Bine ne kwingidila Yehova. Kadi bakweshe bakwabo bemvwane bubine na kwingidija Kiteba kya Mulami kya Ziona ne mabuku makwabo. Ebiya, “Foto-Drame ya Bupangi” ya mu 1914 ne dibuku Kifyame Kikatakata dya mu 1917 mu Angele, byakweshe bantu ba Yehova bakomeje lwitabijo lwabo. Ebiya, mu 1919, byaikala’tu bwa bantu bapebwa būmi ne ntanda mipya. Tamba pene’pa, boba ba lukulupilo lwa kwikala pano panshi belunga na bashingwe māni. Abo bonso batōtanga Yehova, kadi bonso abaikala ke “kibumbo kya divita dya ntanda ne miseke.”—Ezekyele 37:10; Zekadia 8:20-23. *—Tala kunshi kwa dyani.

Nanshi i kimweke patōka amba bantu ba Leza baselēlwe mu Babiloni Mukatampe mu bu misungi kupwa kwa mwaka wa 100. Kino kyo kitatyi kyaikele bantu bavule ke batupondo na kwitabija lufundijo lwa bipwilo bya bubela ne kupela bubine. Mu bula bwa myaka mivule, byadi bikomo kwingidila Yehova enka na mwādi mwikadile bene Isalela mu bu misungi. Inoko dyalelo bubine busapwilwanga muntu ense. Bine tudi’po na nsangaji kashā ya kwikala mu kino kitatyi ‘kikelema ba ñeni bwa kitōkeji’! Pano bantu bavule babwanya “kwitōkeja to-o,” “kutompibwa,” ne kwitabija butōtyi bwa bine!—Danyele 12:3, 10.

Ketuyukilepo na bubine Satana mwaālombwedile Yesu tempelo.

Balembi ba Bible ba Mateo ne Luka, bonso babidi bālembele byālongekele. Mateo wānene amba “Dyabola wamuselela” Yesu mu Yelusalema kadi “wamukandija pa lupango lwa pangala pa tempelo,” ko kunena’mba ‘pa nsongo’ ya tempelo. (Mateo 4:5) Luka wānene amba Dyabola “wamuselela mu Yelusalema, wamukandija pa lupango lwa pangala pa tempelo.”—Luka 4:9.

Mafuku kunyuma, mabuku etu adi anena’mba Satana kāselēlepo Yesu buntu-ntala ku tempelo paādi usaka kumutompa. Kiteba kya Mulami kya 1 Kweji 3, 1961 mu Angele kyadingakenye uno mwanda na ditompo dya kulombola Yesu malopwe onso a ino ntanda, abo papo pa lūlu lulampe. Kyanene amba kekudipo lūlu lulampe lukokeja kukanda muntu wamona malopwe onso a ino ntanda. Kupwa Kiteba kya Mulami kyanena’mba mo monka, padi Satana kāselēlepo  Yesu buntu-ntala ku tempelo imweka na meso. Ino, mwenda mafuku bishinte bya mu Kiteba kya Mulami byanene amba shi Yesu weēlele panshi kutamba pa tempelo, wādi padi wa kufwa.

Bantu bamo banenanga’mba Yesu byakādipo mwine Levi, kādipo na lupusa lwa kukemana pangala pa tempelo. Ke banena’mba Satana wāingidije kimonwa pa kutompa Yesu. Myaka tutwa kunyuma, Ezekyele nandi wāselēlwe pa tempelo mu kimonwa.—Ezekyele 8:3, 7-10; 11:1, 24; 37:1, 2.

Ino shi Yesu wāselēlwe pa tempelo mu kimonwa, bamo bakokeja kwiipangula:

• Lelo bine Yesu wādi wa kwikala na mutyima wa kutamba pa tempelo ne kwiela munshi?

• Bitatyi bikwabo Satana wātompele Yesu na kumunena alamune mabwe ke mukate udibwa kadi wānena Yesu amulongele kilongwa kya kumutōta. Le bikokejika Satana anene Yesu kutamba pa tempelo ne kwiela munshi?

Shi Satana kāingidijepo kimonwa, ino wāselela Yesu pa tempelo imweka na meso, napo bamo babwanya kwiipangula’mba:

• Le Yesu wātyumwine Bijila na kukemana pa nsongo ya kipandulwe kya tempelo?

• Le Yesu wātambile namani mu ntanda mutuputupu pa kukafika mu tempelo ya mu Yelusalema?

Tubandaulei myanda mikwabo itukwasha tulondolole bino bipangujo bibidi bya mfulo.

Mwadimu D. A. Carson walembele amba kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “tempelo” mu Mateo ne mu Luka padi kifunkila pa tempelo yonso ke’nkapo pa kipandulwe kyādi kitwela’mo bene Levi kete. Difinko dya kunshi kwa tempelo dyādi na musaka mubatalale wādi bu kifuko kitunduke bininge kya tempelo. Yesu wādi ubwanya kwimana pa uno musaka. Kutamba pa musaka kufika mu musanza wa Kidelone pādi mametele 140 (mayo 450). Jozefu mulembi wa mānga wānene amba pano pantu pādi palampe shi muntu weinya munshi “ubwanya kwimvwana lunjingwe.” Nansha Yesu byakādipo mwine Levi, wādi ubwanya kwimana’po kwampikwa wa kumutopeka.

Ino le Yesu wādi ubwanya namani kutamba mu ntanda mutuputupu ne kufika mu tempelo ya mu Yelusalema? Ketuyukidijepo. Bible unena’tu amba Yesu wāselēlwe ku Yelusalema. Kalombwelepo bula bwa kwādi Yesu na ku Yelusalema nansha bula bwa kitatyi kyaātompelwe na Satana. Yesu wādi ukokeja kufika ku Yelusalema, nansha shi byādi bikokeja kumulomba kitatyi kilampe.

Satana pa kulombola Yesu “malopwe onso a ntanda,” padi wāingidije kimonwa, mwanda kekudipo lūlu pano pa ntanda lobwanya kwimana’po ne kumona malopwe onso. Kino padi kyādi bwa motutadilanga pa dikalashi (écran) filime ilombola bifwatulo bya ku mitamba mikwabo ya ntanda. Padi Satana wāingidije kimonwa, ino wādi usaka Yesu amufukatyile ne kumutōta. (Mateo 4:8, 9) Nanshi Satana pa kuselela Yesu pa tempelo, bikokejika padi wādi usaka Yesu atūle būmi bwandi mu kyaka na kwiela munshi. Ino Yesu wāpelele. Dino bine, dyādi dya kwikala bu ditompo dikatampe kudi Yesu kupita’ko kutompwa mu kimonwa bitupu!

Nanshi bimweka bu Yesu wāendele bine ku Yelusalema ne kukemana pa musaka, pa kifuko kitunduke mpata kya tempelo. Inoko, enka motwanenenanga ku ngalwilo kwa kishinte, ketuyukilepo na bubine muswelo Satana waālombwele Yesu tempelo. Inoko kyotuyukile i kino amba Satana wādi usaka Yesu alonge kintu kibi, ino Yesu aye wādi umupelela’byo na kininga.