NADI na myaka 12 ponajingulwile amba ngidi na kintu kya mvubu kya kupāna. Mu kitatyi kya kitango, tutu umo wangipangula shi nsaka kusapula. Naitabija nansha byonadi nkyasapwile kashā. Twaenda nandi mu mwaba, wampa maboloshile amo esambila pa Bulopwe bwa Leza. Kupwa waunena’mba: “Abe sapwila bantu ba bobwa bukila bwa kipito, ami nami nasela ba buno bukila.” Nazakala, inoko nashilula kusapula ku njibo ne njibo. Natulumukile ponaabile maboloshile onso. Bine, bantu bavule badi basaka kwibapa byonadi mpāna’bya.

Nabutwilwe mu 1923 mu Chatham, Kent, mu Angeletele. Mu myaka yapwile Divita I dya Ntanda, bantu badi balanga’mba ntanda isa kulumbuluka. Ino byokebyalongekelepo, bavule batyumukilwe mutyima, enka ne bambutwile bami. Kadi batyumwinwe mutyima na bendeji ba kipwilo kya Babatiste badi bafwila’nka bitenta mu kipwilo. Ponabwenye myaka kitema, mama washilula kwenda ku njibo ya Sosiete ya Ntanda Yonso ya Befundi ba Bible, kwine kwadi “tulasa,” ke ko kupwila kadi, kwa Batumoni ba Yehova. Kaka umo wadi witufundija Masomo a mu Bible a banuke emanine pa Bible ne pa dibuku La Harpe de Dieu. Nasenswe byonadi nefunda.

Ponadi nkasampe, nadi nsaka kupa bantu lukulupilo lwa mu Kinenwa kya Leza. Divule nadi nsapula ku njibo ne njibo bunka, ino ponashilwile kusapula na bakwabo, nefundīle’ko bivule. Kimfwa, difuku dimo potwadi tusapula na tutu umo mutame mu mwaba, namona mukulu umo wa kipwilo, nanena’mba, “Awa keye mbuji.” Tutu’ye waimika yandi nkinga ne kunena tushikate bidi bityetye pa mulamba. Kanena’mba: “I ani wakupa lupusa lwa kumutyibila mambo amba i mbuji? Leka batwe tusapwile bantu myanda miyampe na nsangaji ne kushīla Yehova butyibi.” Difuku’dya, nefundile bivule bitala pa nsangaji ilupuka ku kupāna.​—Mateo 25:31-33; Bilongwa 20:35.

Tutu mukwabo mutame wamfundije amba pa kutana nsangaji ya kupāna, bilomba kyaba kimo kwikala na kitūkijetyima. Wandi mukaji kadipo usenswe Batumoni ba Yehova. Kitatyi kimo wangityile kwandi tukadye twa nsakusaku. Mukajandi wadi mulobele mulume byawaendele mu busapudi, enka nenki washilula kwitwasa masashé a tyai. Ino nandi pa kyaba kya kulobela mukaji, weaboya’tu koku usepa ne kwialwija poadi. Myaka pa kupita’po, wapadilwe mpalo pa kitūkijetyima kyandi pabatyijibwe mukajandi bu Kamoni wa Yehova.

 Mu Kweji 9, 1939, ponadi na myaka 16, ntanda ya Beletanye yesāsula kulwa na ya Alemanye. Mu Kweji 3, 1940, ami ne mama twabatyijibwa mu Dover. Mu Kweji 6, 1940, na’mba ntale basola tununu na tununu bapita mu myotoka mityetye ne mikata. I bapandile ku Divita dya Dunkirk. Badi bavutakanibwe ñeni kadi ne lukulupilo mpika. Nadi nsaka kwibasapwila myanda ya Bulopwe bwa Leza ne lukulupilo lwa kumeso. Mwaka’wa kewapwile, kala Alemanye washilula kwela mabombe mu Beletanye. Bufuku bonso mabombe adi apita dya petu. Twazakele pa kwimvwana mudidilo wa mabombe aladika. Pa kukya lubanga, twamona mobo mabundulwebundulwe. Kwimwena ino myanda kwalengeje nkulupile ne pa mfulo amba Bulopwe lo lwami lukulupilo lwa kumeso.

Mu 1 941 ye monashilwile mwingilo wa kitatyi kyonso, nashilula būmi bwandetele bininge nsangaji. Nadi ñingila ku Royal Dockyard mu Chatham, nefunda mwa kupopela byombo bya mavita. Uno wadi mwingilo wabilwa na bavule, kadi mwadi kadīlo. Inoko bengidi ba Yehova badi bayukile kala amba i kijila ku bene Kidishitu kukalwa na muzo mukwabo. Kufika dya mu 1941, twaimvwanije amba ketufwaninwepo kukwatakanya mwingilo onso utala byabulwi. (Yoano 18:36) Ku dockyard kwadi kupungwa byombo bitokenwa nabyo pa mema, o mwanda namwene amba kino kyo kitatyi kya kuleka kaji’ka ne kushilula mwingilo wa kitatyi kyonso. Kifuko kibajinji kyonakengidile’ko i mu Cirencester, kipindi kilumbuluke kya mu kibundi kya Cotswolds.

Ponabwenye myaka 18, nakutyilwe mu bula bwa myeji kitema mwanda wa kupela konapelele kwenda busola. Nazakele pa kushityilwa na bulobo bonso mu kaso mwa bunka. Ne kwija mpika, balami ne bakutwa bashilula kungipangula kyonkutyilwe’mo, nasangele kwibashintulwila nkulupilo yami.

Pa kupwa kukutululwa, twetana na Leonard Smith, * ne kusapula mu bibundi palapala bya mu bulolo bwa Kent, mwine motwatambile. Pa kwela mabombe mu Londoni, maamviyo a Nazi adi alelemba kipindi kyonso kya Kent. Kushilwila mu 1944, kwaponene mu Kent mabombe kanunu kamo ne kupita etwa bu doodlebugs. Ano mabombe adi bwa tumaamviyo mwampikwa wendeja mudi tumabombe tungitungi tuladika. Shi tubaimvwana motele ubabule, twadi tuyuka’mba amviyo kaponenga ne kulala mabombe. Muntu ense wadi uzakala. Mu kino kitatyi, twadi twifunda Bible butano mu kisaka.  Pa kwikinga ku biladikila pa njibo, twadi tushikata divule munshi mwa meza ya kyuma. Mwenda mafuku, bonso ba mu kisaka babatyijibwa.

Papwile divita, naingile bu pania mu myaka ibidi kunshi kwa Irlande. Twadi twenda ku njibo ne njibo twibalombola’mba twi bamishonele ne tukimbanga mwa kwikala. Twadi tupāna mapepala mu bipito. Ino ntanda ya Irlande yadi mishile na ya Angeletele. Bavule badi betumona bu bisenga pa kulanga’mba bantu baketwimvwana mu ino ntanda itādilwe na bene Katolika! Muntu umo paakimbile kwitulonga kibi, twamusapula kudi mpulushi, ino mpulushi wanena’mba, “Pene’po, i bika byomusaka?” Ketwadipo tuyukile mulēmēne bamumpe. Bantu badi bajimija ne twaji twabo shi abaitabija mabuku etu. Betupanga ne motwadi tushikata mwine.

Lubilo lonka twajingulula’mba, shi tubafika mu mwaba mupya, i biyampe kusapwila mu bifuko kemwituyukilepo bamumpe. O mwanda twadi bidi twenda kukasapwila bantu kulampe na kotwadi tushikata. Kupwa twaanza kusapwila ne ba kubwipi. Mu Kilkenny, twadi twifunda’mo na nkasampe umo mwana-mulume misunsa isatu mu yenga nansha byokwadi bantu ba tuvutakanya badi betuzakaja. Byonadi nsenswe na bubine kufundija bantu Bible, nadi nsaka kukafunda masomo a bamishonele. O mwanda nakwete butyibi bwa kukatanwa ku Masomo a Ngileade a Bwifundi bwa Bible a Sosiete Watchtower.

Pa kupwa kufunda mu myeji itano mu New York, mu bantu bapelwe mapolome a ku Ngileade, betutumine’mo buná kukasapula pa tubisanga twa mu Dijiba dya Caribbean. Mu Kweji 11, 1948, twatamba mu New York City na botyi wa mametele 18 mu bula witwa bu Sibia. Nadi nkyakende mu botyi kashā, nadi musangale. Gust Maki, tutu umo otwapwile nandi masomo, wadi wibidile kwendeja botyi. Wetufundije manwa amoamo a mwa kwendejeja, kimfwa kukandija ne kutūkija kidindo (popoma) kya botyi, kwingidija busole pa lui, ne mwa kwendela mwiya luvula. Tutu Gust waendeje na bwino botyi mu bula bwa mafuku 30 twenda tupita mu bivula ne byotwafikile ku Bahama.

Pa kupwa kusapula myeji mityetye mu tubisanga twa Bahama, twaenda lwa mema kufika ku kakisanga ka Leeward ne Windward. Tuno tubisanga twadi tusele kipindi kya makilometele 800, pa bukata bwa kisanga kya Virjini ne kya Trinité. Twalongele myaka itano tusapula bininge mu tubisanga twa mufula kemwādipo Kamoni nansha umo. Kyaba kimo twadi tulonga mayenga mavule kwa kubulwa kutuma mukanda nansha kutambula kwine. Ino twadi na nsangaji ya kusapula myanda ya Yehova “mu bisanga”!​—Yelemia 31:10.

Shi tubashīka, bantu mu tubundi badi basangala kadi bebunga ku nkula, bakimba kuyuka twi bāni. Bamo badi kebamwene kashā botyi udi bwa wetu nansha kumona muzungu. Bantu ba pa bisanga badi batundaila biyampe bantu kadi badi bayuke Bible biyampe. Badi betupa divule mwita mubishi, maavoka, ne nyumu. Nansha byoketwadipo na kyaba mu botyi, twadi tutēkela’mo, tulāla monka ne kukendela’mo bisandi.

Twadi twabuka ne kukapempula bantu difuku dituntulu. Twibasapwila amba kusa kwikala dishikulu dya mu Bible. Kakyolwa, twaomba kañengele  ka ku botyi. Ebiya amba tutulumuke bantu ke bāya. Bepange milongo na malampi’nka bwa ñenyenye īya pa mukuna. Mafuku amo kwadi kwiya bantu tutwa bepangula bipangujo kufika’nka ne bufuku bininge. Badi basenswe kwimba ñimbo, o mwanda twadi twibalembela ñimbo ya Bulopwe imo. Batwe bonso buná twadi tulonga bukomo bwa kwimba biyampe. Ebiya nabo ke bashilula kwimba netu, badi na mawi lubembo. Bine kyadi kitatyi kilumbuluke’po kashā!

Shi tubapu kifundwa kya Bible, befundi bamo badi benda netu kufika ne ku kisaka kikwabo kyotukefunda nakyo mwanda wa nabo batanwe’po monka. Pa kupwa kulonga mayenga matyetye mu kifuko kimo, twadi tufwaninwe kwenda. Ino divule twadi tunena boba basangela musapu bendelele kufundija bakwabo kufika ne byotukajokela’ko. Bine twasangele pa kumona muswelo waingile bamo uno mwingilo na kusumininwa.

Dyalelo, mu bino bisanga mubavula bantu benda kukananga’mo, ino mafuku kunyuma mwadi’tu talala wimvwana’nka mantanki a mema etema ku mabwe, musenga ku nkula ne mikoma. Divule dine twadi tutamba pa kisanga bufuku ke twenda ku kikwabo. Babalene badi bazuila kubwipi netu, ino wimvwana’nka lunwa lwa mema atema ku botyi. Kweji wadi ukela pa mema’nka bwa dishinda dya ndalama.

Kupwa kwa myaka itano yotwasapwile pa bisanga, twaendele ku Porto Riko kukapota botyi wa motele. Potwafikile’ko, ye kumona’ko Maxine Boyd, kaka umo mishonele mupopoke, namusanswa. Tamba pa bwanuke bwandi wadi musapudi mupyasakane wa myanda miyampe. Wakengile bu mishonele mu Repiblike Dominikene, kufika ne mu mwaka wa 1950, mwaka webapangile’mo bulopwe bwa bene Katolika. Byonadi umo wa mu basendwe ba byombo, nadi na bwanapabo bwa kushikata mu Porto Riko mu bula’tu bwa kweji umo. Kupwa papo, nadi mbwanya kwenda myaka ibala-inga pa bisanga. Ebiya nenena ami mwine amba, ‘Ronald, shi usenswe uno mwana-mukaji, longa bukidi.’ Kupwa kwa mayenga asatu namunena, kadi kupwa kwa mayenga asamba twesonga. Ami ne Maxine betutumine kukengila bu bamishonele mu Porto Riko, ne mu botyi mupya mwine nkikikende’mo nansha dimo.

Mu 1956, twashilula mwingilo wa kipindi, twadi tusenswe kupempula banabetu. Bavule’mo i balanda. Kimfwa, mu kibundi kya Potala Pastillo, mwadi bisaka bibidi bya Batumoni byadi na bana bavule, nadi nebombela kapindo. Nanena Hilda, nkasampe umo mwana-mukaji shi ubwanya kusapula netu. Nandi wanena’mba: “Nebyabilanga, inoko nkibwanyapo. Mwanda nkidipo na bilato.” Twamupotela bilato, nandi waanza kusapula netu. Myaka’po, ami ne Maxine potwaendele mu Brooklyn mu 1972, kaka umo wadi ukitamba ku Masomo a Ngileade waiya kwisamba netu. Wadi witeakanya kwenda kobamutumine ku Ekwatele, wetwipangula amba: “Le mubamvuluka, a? Ami ye yewa nkasampe mwana-mukaji wa mu Pastillo kadipo na bilato’wa.” Nanshi i Hilda! Twatombojoka, ne impolo ya nsangaji yetusūma!

Mu 1960, twashilula kwingila ku musambo wa Porto Riko, wadi mu njibo mityetye ya mu Santurce, San Juan. Dibajinji, Ami ne Lennart Johnson twadi twingila mingilo mivule. Aye ne wandi mukaji bo Batumoni babajinji kufika mu Repiblike Dominikene, kadi mu 1957, bavilukīle mu Porto Riko. Kupwa, Maxine wadi utumina bantu mapepala badi belembeje’ko. Wadi utuma mapepala kanunu kamo ne kupita yenga ne yenga. Wadi usangela uno mwingilo mwanda wadi ulangila bantu basaka kwifunda myanda ya Yehova.

Nsangelanga kwingila ku Betele mwanda kunkwashanga ñingidile Yehova na bukomo bwami bonso. Inoko kebipēlangapo nyeke. Kimfwa, nalēmenenwe mpata pa kuteakanya bintu bivule mu bula bwa Kitango kibajinji kya Matanda kyalongelwe mu Porto Riko mu 1967. Tutu Nathan Knorr, wadi mwendeji mu Batumoni ba Yehova mu kitatyi’kya waile mu Porto Riko. Wadi ulanga’mba nkyateakenyepo muswelo wa kufutyila bamishonele dishinda, papo ami ke ndi mupwe kala kwibiteakanya. Kupwa, wandingila madingi makomo atala pa mwa kuteakenya kaji, kadi waunena’mba, ‘ubantyumuna mutyima.’ Nkyadipo nsaka kupatana nandi, ino namwene bu wandubila, naloba’byo kitatyi kampanda. Nansha nankyo, difuku dikwabo  Tutu Knorr wetwendela bidibwa kwandi ami ne Maxine.

Twadi tupempula kyaba ne kyaba kisaka kyetu mu Angeletele. Tata wadi upela bubine nansha ami ne mama byotwadi tusenswe’bo. Ino banabetu ba ku Betele pobadi benda mu mwaba’wa, mama wadi wibeta kwinjibo. Tata wamwene amba bano batadi ba ku Betele badi betyepeje. Badi beshile na bendeji ba bipwilo bene bamususwile myaka kunyuma. Ku mfulo, wabatyijibwa bu Kamoni wa Yehova mu 1962.

Mukena wami, Maxine, wafwile mu 2011. Ntengele kukemona nandi monka ku lusangukilo. Luno lukulupilo lusangajanga! Mu bula bwa myaka 58 yotwashikete nandi pamo, twemwenine mwadi mwenda muvudila’ko kibalwa kya Batumoni ba Yehova mu Porto Riko kutamba ku Batumoni 650 kufika ne ku Batumoni 26 000! Ebiya mu 2013, musambo wa Porto Riko watyangilwe na wa États-Unis, baunena kukengila ku Wallkill, mu New York. Myaka 60 yonalongele mu kisanga, nadi nemona bu coquí wa mu Porto Riko, kakyula kadilanga kyolwa’mba ko-kee, ko-kee mu mityi ivudile mu Porto Riko. Nadi na nsangaji mu Porto Riko, ino pano kitatyi kibabwana kya kwenda.

Nakidi na nsangaji ya kwingidila Leza ku Betele. Pano ke ndi na myaka 90 ne musubu, mwingilo wami i wa kukankamika boba bengila mu kisaka kya Betele. Tamba ngiya kuno ku Wallkill, ke ndi mupempule batutu ne bakaka 600 ne musubu. Bamo bāya kumona, basakanga twisambile pa makambakano a muntu ne muntu ne a kisaka. Bakwabo basenswe madingi a mwa kubwaninya mwingilo wa ku Betele. Bakwabo nabo basenswe madingi mwanda besongele panopano, nansha pobebatuma kukengila bu bapania. Nadi nteja muntu ne muntu wadi wisamba nami, ne shi bikokejika, divule nadi nebalombola’mba: “‘Leza usenswe yewa upāna na nsangaji.’ Nanshi sangela mwingilo obe. I Yehova oingidila.”​—2 Kodinda 9:7.

Shi usaka kwikala na nsangaji ku Betele nansha kuntu kukwabo, ufwaninwe nyeke kwiipangula mwanda waka mwingilo oingila udi na mvubu. Byonso byotulonga ku Betele i mwingilo ujila. Tukwashanga “umpika mukōkele ne mudyumuke” upāna bidibwa bya ku mushipiditu ku banabetu ba ntanda yonso. (Mateo 24:45) Konso kotwingidila Yehova, tudi na mikenga ya kumutendela. Tulongei byonso byaetulomba, mwanda “Leza usenswe yewa upāna na nsangaji.”