1. Mwanda waka bene Babiloni bātulumukile pangala pa mupolofeto Danyele?

 MUPOLOFETO Danyele wākidi nkasampe pobāmuselele bu mukutwa kudi bene Babiloni, kulampe na yabo ntanda. Inoko Danyele wātulumwine bene Babiloni bāmuselele. Bāmwene “byobya bimweka na meso”—amba Danyele wādi ‘wampikwa kabulema kadi muyampe mpala,’ ne amba wātambile ku kisaka kya mvubu mpata. (1 Sa. 16:7) O mwanda bene Babiloni bāmufundije mwanda wa ekale muntu wa mvubu mpata mu babo bantu.—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Le Yehova wēivwene namani padi Danyele? (Ezekyele 14:14)

² Yehova wāsenswe Danyele, ke pa mwandapo wa mumwekelo wandi wa ku ngitu nansha pa mwanda wa mingilo ya mvubu yaāpelwe, inoko i pa mwanda wa mwiendelejo muyampe waādi nao. Kadi bimweka bu Danyele wākidi’tu enka na kintu kya myaka 20 pāmutelele Yehova amba udi pamo bwa ba Noa ne Yoba, bene bāmwingidile na kikōkeji mu bula bwa myaka mivule. (Ngo. 5:32; 6:9, 10; Yoba 42:16, 17; tanga Ezekyele 14:14.) Ne kadi Yehova wāendelele kusanswa Danyele mu būmi bwandi bonso bulampe kadi bwa kasekuseku.—Dan. 10:11, 19.

3. Le i bika byotusa kubandaula mu kino kishinte?

³ Mu kino kishinte, tusa kubandaula’mo ngikadila ibidi ya Danyele mine yāmulengeje ekale mulēme kudi Yehova. Dibajinji, tusa kubandaula ngikadila ne ngikadila ne kumona kitatyi kyawēilombwele. Kupwa, tusa kumona bine byākweshe Danyele ekale na ino ngikadila. Ku mfulo, tusa kwisambila pa muswelo otubwanya kumwiula. Nansha kino kishinte byokilembēlwe bankasampe, batwe bonso tubwanya kuboila ñeni ku kimfwa kya Danyele.

4. Le Danyele wālombwele namani bukankamane? Leta kimfwa.

⁴ Bantu bakankamane babwanya kwivwana moyo, inoko kebaulekangapo wibalengeje baleke kulonga byobya biyampe. Danyele wādi nkasampe mukankamane bininge. Tubandaulei’ko myanda ibidi mwaālombwele bukankamane. Bimweka bu mwanda mubajinji wālongekele kintu kya myaka ibidi pa kupita’po na pāonakenye bene Babiloni kibundi kya Yelusalema. Mulopwe Nebukaneza wa Babiloni wālotele kilotwa kilenga moyo kya nkishi mukatampe. Wānena kwipaya bandi bana-balume bonso ba tunangu, kubadila’mo ne Danyele, shi kebamulombwelepo kilotwa’kya ne nshintulwilo yakyo. (Dan. 2:3-5) Danyele wādi unenwe kulonga’po kintu bukidibukidi; shi bitupu, bantu bavule bādi ba kwipaibwa. “Danyele watwela, walomba mulopwe amupe’ko kitatyi kya kulombola mulopwe nshintulwilo.” (Dan. 2:16) Byāmulombele bukankamane ne lwitabijo. Mwanda waka? Mwanda kekudipo myanda ilombola’mba mafuku kunyuma Danyele wādi ke mushintulule bilotwa. Danyele wānena balunda nandi—bādi betyilwa pa majina a bene Babiloni bu Shadelake, Meshake, ne Abedenengo—“balombele kudi Leza wa mūlu ebafwile lusa pa mwanda wa kino kifibwe.” (Dan. 2:18) Yehova wālondolwele milombelo yabo. Na bukwashi bwa Leza, Danyele wāshintulula kilotwa kya Nebukaneza. Danyele pamo ne balunda nandi bāleka kwipaibwa.

5. Le i kitatyi’ka kikwabo kyātūdilwe bukankamane bwa Danyele pa ditompo?

⁵ Kitatyi kampanda pa kupita’po na pāshintulwile Danyele kilotwa kya nkishi mukatampe, bukankamane bwandi bwātūdilwe monka pa ditompo. Nebukaneza wālotele kilotwa kikwabo kilenga moyo. Kino kilotwa kyādi kya mutyi mukatampe. Danyele wāshintulwidile mulopwe na bukankamane kilotwa kyandi kubadila’mo ne butyibi bwa amba, mulopwe ukabela bulubi ne kujimija lupona lwandi mu bula bwa kitatyi kampanda. (Dan. 4:25) Mulopwe wādi ubwanya kupēlelwa kumona’mba musapu wa Danyele i wa butomboki ne kukimba kumwipaya. Inoko Danyele wālombwele bukankamane wāmushintulwila kilotwa.

6. Le i bika padi byākweshe Danyele ekale mukankamane?

⁶ Le i bika padi byākweshe Danyele ekale mukankamane mu būmi bwandi bonso? Na bubine, Danyele paākidi nkasampe wāboile ñeni  ku kimfwa kya ba shandi ne inandi bākōkele bulombodi bwa Yehova ku bambutwile bene Isalela, bāfundija wabo mwana Danyele Bijila bya Leza. (Kup. 6:6-9) Danyele kāyukilepo’tu enka Bijila bya kyalwilo, kimfwa Mbila Dikumi, ino wāyukile ne myanda mivule itala pa bifwaninwe kudya mwine Isalela ne byakafwaninwepo kudya. b (Levi 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Kadi Danyele wēfundile mānga ya bantu ba Leza ne kuyuka bintu byēbatene pobātuninye kulonda misoñanya ya Yehova mu bwabo būmi. (Dan. 9:10, 11) Bintu byēmwenine Danyele mu būmi, byāmulengeje akulupile amba Yehova ne bamwikeulu bandi ba bukomo bamukwatakenye.—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Le i bika bikwabo byākweshe Danyele ekale mukankamane? (Tala ne kifwatulo.)

⁷ Danyele wēfundile bilembwa bya bapolofeto ba Leza, kubadila’mo ne bupolofeto bwa Yelemia. Kuno kwifunda kwākweshe Danyele ajingulule amba, bumisungi bwa mu bula bwa myaka mivule bwa Bayuda mu Babiloni bwādi kebusa kufula. (Dan. 9:2) Na bubine, kumona byālaile Yehova bifikidila kwāningije kikulupiji kya Danyele mudi Yehova. Ne boba badi na kikulupiji kikomo mudi Leza babwanya nabo kwikala bakankamane mu muswelo wa kutendelwa. (Dingakanya na Bene Loma 8:31, 32, 37-39.) Kya mvubu kutabuka, Danyele wādi ulombela kudi Shandi wa mūlu kitatyi ne kitatyi. (Dan. 6:10) Wēsāshile bubi bwandi kudi Yehova ne kumulombola byonso byaādi nabyo ku mutyima. Kadi Danyele wālombele bukwashi. (Dan. 9:4, 5, 19) Wādi muntu pamo’nka bwa batwe, nanshi kābutwilwepo na bukankamane. Ino wāikele na ino ngikadila kupityila ku kwifunda ne kulombela, ne kukulupila mudi Yehova.

8. Le i muswelo’ka otubwanya kwikala na bukankamane?

⁸ Lelo i bika byotufwaninwe kulonga pa kwikala na bukankamane? Bambutwile betu babwanya kwitukankamika twikale bakankamane, inoko nansha shi abo i bakankamane, ke kunenapo kala amba netu tukekala bakankamane. Kwikala na bukankamane kudi pamo bwa kwifunda bwino bupya. Muswelo umo bidi wa kwikala na bwino bupya, i na kutala na katentekeji bilonga mufundiji kupwa waiula kimfwa kyandi. Ne batwe netu, tubwanya kwikala bakankamane na kutala na katentekeji muswelo ulombola bantu bakwabo ino ngikadila kupwa twaiula kimfwa kyabo. Le pene’po, i ñeni’ka yotwaboila kudi Danyele? Pamo bwa aye, tunenwe kuyuka senene Kinenwa kya Leza. Tufwaninwe kusamba kipwano kya pabwipi na Yehova na kwisamba nandi kitatyi ne kitatyi, ne kumulombola byonso bitudi ku mutyima. Kadi tunenwe kukulupila mudi Yehova, na kuyuka’mba udi netu. Ebiya kitatyi kikatompibwa lwitabijo lwetu, tukekala bakankamane.

9. Le tumwenanga namani mu kwikala bakankamane?

⁹ Tumwenanga’mo mu miswelo mivule mu kwikala bakankamane. Tubandaulei’ko kimfwa kya Ben. Wadi ufunda ku masomo mu Alemanye kwine kwadi kukulupile bantu bonso mu lufundijo lwa kwialamuna, ne bamona’mba nsekununi ya bupangi idi mu Bible i ya bubela. Difuku dimo, bapēle Ben mukenga wa kwimana kumeso a kalasa ne kushintulula kine kyakulupidile amba būmi bwāpangilwe. Washintulwile na bukankamane nkulupilo yandi. Byafula namani? Ben unena’mba, “Mwadimu wantejeje na katentekeji, kadi walongele makopi a myanda yonaingidije mwanda wa kubingija nkulupilo yami, wapaya’yo baeleve bonso mu kalasa.” Le baeleve ba mu kalasa ka Ben bebimwene namani? Ben unena’mba, “Bavule  mobadi batejeje byonadi nebasapwila, kadi banenene amba ngidi na bubinga.” Monka mulombwela’byo kimfwa kya Ben, divule bantu ba bukankamane balengejanga bantu bakwabo bebalēmeke. Kadi babwanya kukokela bantu ba mityima miyampe kudi Yehova. Na bubine, tudi na bubinga buyampe bwa kwikadila na bukankamane.

10. Le lulamato i bika?

¹⁰ Mu Bible, kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “lulamato,” nansha “buswe bwa ndamatyidile,” kidi na mulangwe wa kulamata kuyampe kadi kwa buswe kwingidijibwanga divule mwanda wa kulombola buswe busenswe Leza bengidi bandi. Kino kishima kimo kyonka kingidijibwanga ne mwanda wa kulombola buswe bwisenswe bantu ba Leza. (2 Sa. 22:26) Lulamato lwetu lubwanya kuningila’ko mu bula bwa kitatyi. Tutalei kino mokyāmwekele mu būmi bwa Danyele.

11. Le i ditompo’ka dya lulamato dyātene Danyele mu bununu bwandi? (Tala kifwatulo pa kibalu.)

¹¹ Lulamato lwa Danyele kudi Yehova lwātūdilwe pa ditompo mu būmi bwandi bonso. Inoko ditompo dikatampe i dyodya dyāmutene paādi na myaka 90 ne musubu. Mu kine kitatyi’kya, Babiloni wākwetwe na bene Mede ne bene Peleshia, kadi wādi uludikwa na Mulopwe Dadiusa. Bantu ba mu kipango kya mulopwe bāshikilwe Danyele kadi kebādipo balēmekele Leza waādi utōta. Ebiya bākwata nkuku ya kwipaya Danyele. Bālengeja mulopwe atūle’ko kijila kine kyādi kya kulengeja Danyele atūlwe pa ditompo dya kushala na lulamato kudi Leza nansha kudi mulopwe. Kintu’tu kyādi kinenwe kulonga Danyele pa kulombola lulamato lwandi kudi mulopwe ne kuleka kupebwa mfuto, i kuleka kulombela kudi Yehova mu bula bwa mafuku 30. Inoko Danyele wātonga kulamata Yehova. Kino, kyālengeje bamwele mu kīna kya bantambo. Inoko Yehova wāesele Danyele pa lulamato lwandi na kumukūla ku kyakanwa kya bantambo. (Dan. 6:12-15, 20-22) Le i muswelo’ka otubwanya kwikala na lulamato lukomo kudi Yehova pamo bwa Danyele?

12. Le i bika byākweshe Danyele ekale na lulamato lukomo kudi Yehova?

¹² Monka motwamwenanga’kyo ku ngalwilo, pa kwikala na lulamato kudi Yehova tunenwe kumusanswa bininge. Danyele wādi na lulamato lukomo kudi Yehova, mwanda wādi  usenswe bininge Shandi wa mūlu. Na bubine Danyele wāikele na buno buswe mwanda wādi ulangulukila pa ngikadila ya Yehova ne pa muswelo waādi wiilombola. (Dan. 9:4) Kadi Danyele wālangulukile na kufwija’ko pa bintu byonso biyampe byāmulongēle Yehova, aye pamo ne bantu bandi.—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Le i matompo’ka a lulamato atanwanga na bankasampe? Leta kimfwa. (Tala ne kifwatulo.) (b) Enka mulombwela’kyo video, le i muswelo’ka obwanya kulondolola kitatyi kyobakwipangula shi Batumoni ba Yehova bakwatakanyanga bantu batonga būmi bwa kusambakena pamo na bantu ba ngitu imo?

¹³ Pamo bwa Danyele, bankasampe betu i bajokolokwe na bantu kebalēmekelepo Yehova ne misoñanya yandi. Bano bantu babwanya kushikwa muntu yense wilombola’mba usenswe Leza. Bamo babwanya enka ne kususula bankasampe Batumoni mwanda wa kwibalengeja babulwe lulamato kudi Yehova. Tala kimfwa byatene nkasampe umo witwa bu Graeme, ushikatanga mu Ostrali. Watenwe na ditompo dikomo paadi ku masomo a sekondele. Mwadimu waipangwile ba mu kabo kalasa balombole mobakamwena shi mulunda nabo webalombola’mba ulālanga na bantu ba ngitu imo. Mwadimu wanena’mba bonso bakakwatakanya uno mulunda nabo bekale ku mutamba umo; boba nabo kebakamukwatakanyapo bekale ku mutamba mukwabo. Graeme unena’mba, “Bonso mu kalasa baimana ku mutamba wa ba kumukwatakanya kutalula’mo’tu enka ami ne Kamoni mukwabo.” Bintu byalondele’po byatūdile lulamato lwa Graeme kudi Yehova pa ditompo. Graeme unena’mba, “Mu bula bwa nsá mutuntulu washele’ko tutambe, baeleve bakwabo pamo ne mwadimu betutukile ne kwitufutulula. Nalongele bukomo bwami bonso mwanda wa kubingija lwitabijo lwami na mutyima mutūke ne na butūkanye, inoko kebatejejepo kishima nansha kimo kyonanenene.” Le Graeme weivwene namani? Unena’mba, “Nkyasangedile’byopo pashilwile bakwetu kumfutulula, inoko nasangele bininge mwanda nashele na lulamato kudi Yehova ne kubingija nkulupilo yami.” c

14. Le i muswelo’ka umo bidi otubwanya kwikala na lulamato lukomo kudi Yehova?

¹⁴ Pamo bwa Danyele, tubwanya kwikala na lulamato lukomo kudi Yehova shi tumusanswe bininge. Tuningijanga buno buswe na kwifunda ngikadila ya Yehova. Kimfwa, tubwanya kwifunda bintu byapangile. (Loma 1:20) Shi usaka kuningija buswe ne bulēme bolēmekele Yehova, ubwanya kutanga bishinte bīpi bya mu bishinte binena’mba, “Le Kudi Wikilongele?” nansha kutala mavideo. Kadi ubwanya kutanga myanda idi mu boloshile La vie a-t-elle été créée? ne Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie. Tala binena kaka Esther wa mu Danemarke pa ano maboloshile, amba: “Mulangulukilo udi’mo i muyampe mpata. Maboloshile keakulombolapo bintu byofwaninwe kukulupila; akulombola’tu myanda ne kukuleka abe mwine ukwate kya mfulo.” Ben otwesambilanga’po ku ngalwilo unena’mba: “Ino myanda yakomeje bininge lwitabijo lwami. Yankulupije amba Leza ye wāpangile būmi.” Pa kupwa kwifunda ino myanda, nobe ubwanya kukulupila byobya binena Bible amba: “A Yehova Leza wetu, abe wi mufwaninwe kupebwa ntumbo ne bulēme ne bukomo, mwanda wapangile bintu byonso.”—Kus. 4:11. d

15. Le i muswelo’ka mukwabo otubwanya kuningija kipwano kyetu na Yehova?

¹⁵ Muswelo mukwabo otubwanya kuningija buswe botusenswe Yehova i na kubandaula na katentekeji būmi bwa wandi Mwana, Yesu. Bino ye byalongele kaka umo nkasampe witwa  bu Samira, ushikatanga mu Alemanye. Unena’mba: “Nayukile biyampe Yehova kupityila kudi Yesu.” Paakidi nkasampe, Samira wadi ukolelwa kwivwanija mulangwe wa amba Yehova udi na mwiivwanino. Inoko wadi ubwanya kwivwanija mwādi mwiivwanina Yesu. Samira ubweja’ko amba, “Nasenswe Yesu mwanda wādi usenswe bana, kadi wādi wikala nabo bya bulunda.” Paadi wenda uyukila’ko Yesu senene, po pene wasanshilwe’ko Yehova. Mwanda waka? Unena’mba: “Nashilwile kwivwanija bityebitye amba Yesu wāiwile Shandi mu muswelo mubwaninine. I beifwane bininge. Najingulwile amba kino kibadilwa mu bubinga bwātumīnwe Yesu pano pa ntanda, mwanda wa kukwasha bantu bayuke Yehova senene.” (Yoa. 14:9) Le shi usakanga kuningija kipwano kyobe na Yehova, ubulwepo kwitūdila’ko kitatyi kya kwifunda byonso byobwanya padi Yesu? Shi ulonge namino, buswe bosenswe Yehova ne lulamato lobe kwadi bikaningila’ko.

16. Le tumwenanga namani mu kwikala na lulamato? (Ñimbo ya Mitōto 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Boba badi na lulamato bekalanga divule na balunda bayampe bebalamete. (Luta 1:14-17) Kadi, bantu badi na lulamato kudi Yehova badi na bubinga buyampe bwa kwikadila na ndoe ya mutyima. Mwanda waka? Mwanda Yehova i mulaye kwikala wa lulamato ku boba badi na lulamato kwadi. (Tanga Ñimbo ya Mitōto 18:25; Mika 6:8.) Tompa kufwatakanya—Umpangi mwinē bukomo bonso usaka kwikala netu mu kipwano kya mpwaninine! Kadi shi wapwana netu, i kutupu ditompo, nansha kulwibwa, nansha ke lufu lwine, bikabwanya konakanya kipwano kyotupwene nandi. (Dan. 12:13; Luka 20:37, 38; Loma 8:38, 39) Bine i kya mvubu mpata twiule Danyele ne kwikala nyeke ba lulamato kudi Yehova!

17-18. Le i ñeni’ka mikwabo yotubwanya kuboila kudi Danyele?

¹⁷ Mu kino kishinte, tubabandaula’mo’tu ngikadila ibidi ya Danyele. Inoko kudi ñeni mivule yotubwanya kuboila kwadi. Kimfwa, Yehova wāpele Danyele bimonwa ne bilotwa bivule, ne kumupa bukomo bwa kushintulula ino misapu ya bupolofeto. Bupolofeto buvule mu buno’bu ke bufikidile kala. Bukwabo bulombola bintu bikalongeka mafuku āya kumeso, bine bikatenga muntu yense pano pa ntanda.

¹⁸ Mu kishinte kilonda’ko, tukabandaula’mo bupolofeto bubidi bwālembele Danyele. Kwibwivwanija kuketukwasha batwe bonso, bankasampe ne batame, tukwate butyibi bwa tunangu dyalelo. Kadi buno bupolofeto bubwanya kwitupēla’ko bukankamane ne kuningija lulamato lwetu mwanda wa twiteakanye mwa kulwila na matompo etutengēle kumeso.