LE UNO mwanda wauntene wafudile namani? Nondei nemusapwile lusango lwa būmi bwami. Nabutwilwe mu mafuku 29 Kweji 7, 1929, kadi natamine mu kibundi kimo kya mu polovenshi ya Bulacan mu Filipine. Mwadi būmi bupēla mwanda kyadi kitatyi kyaponene bei ya bintu. Divita dyashilwile nakidi’tu mwanuke. Basola ba mu Jampani batēkēle Filipine kasāla. Inoko, kibundi kyetu byokyadi mufula, kemwatwelelepo divita. Kekwadipo ladiyo, televijo, ne majulunale, o mwanda twadi twivwana mapya a divita’nka kukanwa.

Ami ye wa bubidi mu bana mwānda, kadi nakashikete na bankambo ponabwenye myaka mwānda. Nansha byotwadi bene Katolika, Nkambo mwana-mulume wadi usenswe myanda ya Leza kadi wadi na mabuku a myanda ya Leza adi amupa balunda nandi. Navuluka paanombwele tubuku Sécurité, Dévoilées ne Protection mu ludimi lwa Tagalog, * enka ne Bible. Nasenswe kutanga Bible, nakampata Maevanjile aná. Kulonga namino kwaunengeje ngikale na mutyima wa kulonda kimfwa kya Yesu.​—Yoano 10:27.

Divita dya na Jampani dyapwile mu 1945. Mu kine kitatyi’kya, bambutwile baunenene njokele kwetu. Nkambo mwana-mulume nandi waitabija ñende. Kupwa naenda.

Kinondanonda na pano, mu Kweji 12, 1945, kisumpi kya Batumoni ba Yehova batambile mu kibundi kya Angat, baiya kusapula mu kyetu kibundi. Kamoni umo mununu waiya ku yetu njibo kaetushintulwila byobya binena Bible pa “mafuku a mfulo.” (2 Temote 3:1-5) Wetwita ku kifundwa kya Bible mu kibundi kya pabwipi. Bambutwile bami kebaendele’kopo, inoko ami naenda. Kwatenwe kintu kya bantu 20, kadi bamo badi bepangula bipangujo bimanine pa Bible.

Byonkyaivwanijepo byonso byobadi besambila’po, nadi kenkimbe kutaluka’po. Inoko ami’tu amba ntaluke’po, bashilula kwimba lwimbo lwa Bulopwe. Lwimbo’lwa lwauntengele bininge, penepa naleka kwenda. Alo lwimbo ne milombelo ya mfulo bipwa,  bantu bonso baityilwe monka kukatanwa ku kupwila mu Dya Yenga dikwabo mu Angat.

Batwe bavule twaendele lwendo lwa kintu kya makilometele 8 pa kufika kwinjibo kwa kisaka kya Cruz, kwine kwadi kwa kupwidila. Natengelwe pa kumona bankasampe mu bantu 50 batenwe’ko baleta malondololo pa myanda ya mushike ya mu Bible. Ami pa kupwa kupwila misunsa mivule, Tutu Damian Santos, pania umo mununu wadi ne bu mukulu wa kibundi mafuku kunyuma, waungita tukeije nandi bufuku. Twaijije bufuku’bwa twisambila pa myanda ya mu Bible.

Mu mene mafuku’a, batwe bavule twefundile bukidibukidi bubine bwa kyalwilo bwa mu Bible. Mafuku pa kupita’po, batutu betunena ami ne bakwetu amba, “Lelo musakanga kubatyijibwa?” Nalondolola’mba, “En-en, nsakile.” Nadi nsaka ‘kwingidila Mfumwetu Kidishitu bu mupika.’ (Kolose 3:24) Kupwa twaenda ku munonga wa kubwipi, ne kubatyijibwa bubidi mu mafuku 15 Kweji 2, 1946.

Twajingulwile amba byotudi bene Kidishitu babatyijibwe, tufwaninwe kwiula kimfwa kya Yesu na kusapula kitatyi ne kitatyi. Kulonga namino kekwadipo kusangaja tata, mwine waunenene amba, “Ukidi mwanuke, kubwanyapo kusapula. Kadi, kutokenibwa’tu mu mema kekukulengejepo wikale bu musapudi.” Nami namulondolola’mba kiswa-mutyima kya Leza i kya amba tusapule myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza. (Mateo 24:14) Nabweja’ko amba, “Nsakanga kufikidija mpiko yami kudi Leza.” Kino kyo kitatyi kyaunenene tata binenwa bidi ku ngalwilo’ku. Na bubine, wadi usaka kunkankaja ndeke kusapula. Ne kino ye kyaunengeje nshiye musunsa mubajinji bintu bya kunyuma mwanda wa kulondalonda bitungo bya ku mushipiditu.

Kisaka kya Cruz kyaungita nkashikate nabo mu Angat. Kadi baunkankamikile ami ne Nora, wabo mwana mukala mwana-mukaji, tushilule mwingilo wa bupania. Batwe bonso twashilula mwingilo wa bupania mu difuku 1 Kweji 11, 1947. Nora wakengidile mu kibundi kikwabo, ami nami naendelela na kukwatakanya mwingilo wa busapudi mu Angat.

Mu mwaka wami wa busatu mu bupania, Earl Stewart, tutu umo wa ku musambo, wanena mwisambo ku meso a bantu 500 ne kupita mu kiwanza kya mu Angat. Wadi wisamba mu Angele, penepa ami ye wadi walamuna mwisambo wandi mu ludimi lwa Tagalog. Nadi’tu mufunde’nka masomo a pilimele kete, ino badimu betu badi betufundija divule mu Angele. Kintu kikwabo kyaunkweshe ndyuke Angele, i mwanda wadi’tu na mabuku matyetye kete esambila pa Bible mu ludimi lwa Tagalog. O mwanda mabuku mavule nadi nefunda’o mu Angele. Kino ye kyaunkweshe mbwanye kwalamuna uno mwisambo wa mu Angele ne mīsambo mikwabo mwenda mafuku.

Difuku dyonadi ngalamuna mwisambo wa Tutu Stewart, wasapwidile kyetu kipwilo amba bilo ya musambo ikimbanga kwita batutu babidi bapania nansha umo ku Betele. Badi ba kukakwasha ku mingilo kitatyi kyadi kya kwenda bamishonele ku Kitango kya Kutanta kwa Kiteokratike kya mu 1950 mu New York, mu États-Unis. Nami naityilwe’ko. Nashiya monka bintu bya kunyuma, mwanda wa kukakwasha ku mwingilo wa ku Betele.

Natwelele ku Betele mu mafuku 19 Kweji 6, 1950, ne kushilwididila kwingila. Betele yadi mikata, twingidija njibo ke mikulu mijokolokwe na mityi mu lubanza lwa mametele 100 mu bula ne mu bunkimbwa. Kwadi kwingila batutu bankungulume 12. Lubanga na futwi nadi ñingila ku mpishi. Ayo ibwana 9:00, nakengila na bakenda bisandi, ne kwibikoma. Ye monadi nongela kyolwa kyonso. Enka ne pajokele bamishonele ku kitango kya matanda, ami naendelele na kwingila ku Betele. Nadi ñingila ku mwingilo wa komeka mabuku a kutuma, ku mwingilo utala myanda ya kupa bantu belembeje mapepala kweji ne kweji, ne ku mwingilo wa kutundaila bāya kupempula Betele; nadi ñingila mwingilo o-onso onadi mpebwa.

Mu 1952, ami ne batutu bakwabo basamba ba mu Filipine, twatambwile lwito lwa nsangaji lwa kukatanwa ku kalasa ka 20 ku Masomo a Ngileade. Bintu byonso byotwadi tumona mu États-Unis byadi bipya kadi byeni kotudi. I bine, byadi bishile kulampe na bintu byonashile mu kibundi kyetu kityetye.

 Kimfwa, twefundile kwingidija bingidilwa bya bulungu ne bingidilwa bikwabo byotwadi ketwaingidije. Kadi ngikadilo ya kūlu yadi mishile bininge! Difuku dimo lubanga ami ntamba panja, namona bintu bitōka tō. O musunsa wami mubajinji onamwene mashika mekwate. Kupwa najingulula’mba adi atalala nyā​—alala mashika mpata!

Inoko, nansha byonemwenine bino bintu, ino nasangedile bininge bufundiji bwa ku Ngileade. Badimu badi bengidija manwa atenga mutyima. Betufundije mwa kulongela bukimbi bwa mushike ne mwa kwifundila. Na bubine bufundiji bwa ku Ngileade bwaunkweshe ntame ku mushipiditu.

Batwe pa kupwa masomo, bauntumine bidi bu pania wa pa bula mu Bronx mu New York City. Mu Kweji 7, 1953, nakatanwa ku Kitango kya Sosiete ya Ntanda Mipya, kyalongekele’nka mu uno mwaba. Kitango pa kupwa, najokela ku mwingilo wami mu Filipine.

Batutu ba ku musambo baunenene amba, “Pano usa kwenda mu mwingilo wa kipindi.” Kino kyaumpele mukenga wa kulonda mu mayo a mfumwetu, mwine wādi wenda ku bibundi bikatampe ne bityetye bya kulampe mwanda wa kukwasha mikōko ya Yehova. (1 Petelo 2:21) Napelwe kipindi kya mu mwaba wa Luzon wa pa bukata, kisanga kikatampe mpata mu Filipine. Mu kino kipindi mwadi ne polovenshi ya Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, ne Zambales. Pa kukapempula bibundi bimo, nadi nkanda Ngulu ya Sierra Madre. Kekwadipo kufika byendwa nabyo bya bantu bonso. O mwanda nadi nomba bashofele badi batunda bimityi ku bimyotoka, nshikate nansha pangala pa bimityi’pa. Divule badi bansela, inoko kebyadipo byendwa nabyo biyampe.

Bipwilo bivule byadi bityetye kadi bikishilulashilula. O mwanda banabetu badi basangala ponadi nebakwasha bateakanye senene kupwila ne mwingilo wa busapudi.

Mwenda mafuku bauntuma mu kipindi kya mu mwaba wa Bicol. Mwadi bisumpi bivule bitolwele mwine mwashilwile kusapula bapania ba pa bula. Kadi ku njibo imo kwadi’tu enka wese wa kīna pakimbidike bimityi bibidi. Ami pa kukanda’po naponena nabyo mu wese. Byaunselele kitatyi kilampe pa kwipampula ne koya, kupwa nakadya bidibwa bya lubanga!

Kino kyo kitatyi kyonashilwile kulangulukila padi Nora, mwine washilwile bupania mu Bulacan. Mu kino kitatyi ye monakamupempwile pawadi wingila bu pania wa pa bula mu Dumaguete City. Kupwa, twenangila mu kitatyi kampanda, ne kwisonga mu 1956. Batwe pa kupwa kwitundaila, twakapempwile dibajinji kipwilo kya pa Kisanga kya Rapu Rapu. Pa kufika’ko twadi tukanda ngulu ne kwenda lwendo lulampe, nansha nankyo i bisangaja’po kashā kwingidila banabetu ba ku bifuko bya kulampe ami ne wami mukaji!

Batwe pa kulonga kintu kya myaka iná pamo na wami mukaji mu mwingilo wa kipindi, ebiya twatambula mukanda wa kukengila ku bilo ya musambo. Mu Kweji 1, 1960 twashilula mwingilo wa ku Betele. Nafundile bintu bivule mu bula bwa kitatyi pa kwingidila pamo na banabetu badi na biselwa bikatampe, Nora nandi wadi wingila mingilo palapala ku Betele.

Pano pondi ku Betele, ngidi na dyese dya kwimwena kutanta kutulumukwa kwa mwingilo mu Filipine. Ponaile dibajinji ku Betele nakidi mwanuke kadi nkungulume, mu Filipine mwadi’tu basapudi 10 000 kete. Inoko pano kemudi basapudi 200 000 ne musubu, ne ba mu kisaka kya Betele tutwa na tutwa bakwatakanya mwingilo mukatampe wa busapudi.

Mingilo pa kwenda ivula mu bula bwa myaka, Betele nayo yatyepele. O mwanda Kitango Kyendeji kyetunenene tukimbe’ko lubanza lukatampe pa kūbaka, mwanda wa kubaija Betele. Ami ne mutadi wa kitampilo twadi twenda ku mobo a bantu badi kubwipi na bilo ya musambo, twenda twipangula shi kudi muntu usaka kupoteja lwandi lubanza. Bonso bapelele, enka ne muntu umo wetulombola’mba: “Batwe bashinwa ketupotejangapo. Netu tukimbanga manza ya kupota.”

Ino, difuku dimo amba tutale muntu umo wetwipangula shi tubwanya kumupota lubanza; mwanda wadi kavilukila mu États-Unis. Ino yadi’tu ñanjilo ya binkumenkume byoketwadipo tulangila. Mulondakani mukwabo nandi waitabija kwitupoteja lwandi lubanza, kadi wakankamika ne balondakani nandi nabo balonge uno muswelo. Kadi twapotele’nka ne lubanza lwa muntu wetunenene amba, “Batwe bashinwa ketupotejangapo.” Mu kitatyi kityetye’tu, kala lubanza lwa musambo lwabaya pasatu. Nkulupile amba i Yehova Leza wadi usaka’tu bino byonso bilongeke.

Shi mvuluke, mu 1950 ami ye wadi nkasampe mu kisaka kyonso kya Betele. Ino pano ami ne wami mukaji bo bakulu kupita bonso. Nkialakanyangapo nansha dimo pa kulonda Mfumwetu konso kwaadi undudikila. Nansha bambutwile byobaumpangile kwinjibo, inoko Yehova waunkokēle mu kisaka kikatampe kya banabetu mu lwitabijo. Nkitatanangapo nansha dimo, mwanda Yehova witupanga byonso byotusakilwa, nansha shi tubapebwa mwingilo’ka. Ami ne Nora tufwijanga’ko Yehova pa bintu byonso byaetulongele, kadi tukankamika bantu bonso batompe Yehova.​—Malaki 3:10.

Difuku dimo Yesu wāityile Mateo Levi, musonkeji wa musonko amba: “Ikala mulondi wami.” Le wālongele’po namani? “Washiya bintu byonso, waimana kaenda umulonda [Yesu].” (Luka 5:27, 28) Nami naikele na uno mukenga, kadi nkankamikanga bakwabo nabo balonge uno muswelo ne kwimwena madyese mavule.