1. Lelo i bika byādi bikulupile Mata padi mwanabo? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

MATA, mulunda na Yesu wa pabwipi kadi wandi mwanā bwanga wādi na bulanda. Mwanabo Lazalasa wāfwile. Le kwādi kintu kibwanya kumusenga? Bine. Yesu wāmulaile amba: “Mwanenu usa kusanguka.” Na bubine, bino binenwa kebyādipo bibwanya kumupwa njia yandi yonso. Inoko Mata wākulupile mulao wa Yesu ne kunena’mba: “Ndyukile amba ukasangukanga ku lusangukilo mu difuku dya mfulo.” (Yoano 11:20-24) Wādi ukulupile amba kukekalanga lusangukilo mu mafuku a kumeso. Inoko Yesu wālongele’po kingelengele. Wāsangwile Lazalasa mu dine difuku’dya.

2. Mwanda waka ufwaninwe kwikala na kikulupiji na kyādi nakyo Mata?

² Pano’ko bidi ketudipo na bubinga bwa kutengela’mba Yesu nansha Shandi basa kusangula baswe betu kiponka na ponka. Ino le ukulupile pamo bwa Mata amba baswe bobe bakasangukanga mu mafuku a kumeso? Padi wi mufwilwe mulume nansha mukaji, mbutwile obe mwana-mulume nansha mwana-mukaji, nkambo obe, nansha obe mwana osenswe. Kemukibwanyapo kwipamba bīpa, kwisamba, ne kusepa na muswe obe. Na bya  dyese, pamo bwa Mata, nobe udi na bubinga bwa kunenena’mba, ‘Ndyukile amba muswe wami ukasangukanga.’ Pano’ko bidi, i biyampe mwine Kidishitu ense alangulukile pa kine kitulengeje twikale na kino kikulupiji.

3, 4. Lelo Yesu wādi ukitambatamba mu kulonga bika, ne kino kyāningije namani kikulupiji kya Mata?

³ Mata wādi ushikata kubwipi na Yelusalema, inoko kēmweninepo na meso pāsangwile Yesu mwanā mwana-mukaji wa kishala kubwipi na kibundi kya Neni mu Ngadilea. Shako ye uno wāivwene ino myanda. Kadi bimweka bu wāivwene monka amba Yesu wasangwile mwanā Yelusa mwana-mukaji. Bantu bonso bādi mwinjibo’mwa “badi bayukile amba i mufwe.” Penepa, Yesu wāmukwata ku kuboko kanena’mba: “A mwana, imana!” Nandi wāimana ponka na ponka. (Luka 7:11-17; 8:41, 42, 49-55) Ba Mata ne mwanabo Madia, bādi bayukile amba Yesu udi na bukomo bwa kubelula misongo. O mwanda bādi bakulupile amba shi Yesu wādi’po, longa Lazalasa kāfwilepo. Pano byaādi ke mufwe, le Mata wādi ukulupile bika? Wānenene amba Lazalasa ukasangukanga mu mafuku a kumeso, “mu difuku dya mfulo.” Mwanda waka wādi ukulupile kino? Ne mwanda waka nobe ubwanya kukulupila’mba kukekalanga lusangukilo mu mafuku a kumeso, lwine lubwanya kukasangulwa’ko ne baswe bobe?

⁴ Tudi na bubinga bwendele’mo bwa kukulupidila mu lusangukilo. Pano tusa kwisambila’ko pa bumobumo. Na bubine, padi usa kutana myanda imo mu Kinenwa kya Leza yokuvudilepo kulangulukila’po, ayo’ko ibwanya kukomeja lwitabijo lobe lwa kukemona monka na baswe bobe bafwile.

5. Mwanda waka Mata wādi ukulupile amba Lazalasa ukasangukanga?

⁵ Mata kānenenepo amba: ‘Nanga’mba mwanetu ukasangukanga.’ Ino wānenene amba: “Ndyukile amba ukasangukanga.” Mwanda waka Mata wādi na kino kikulupiji? I mwanda wādi uyukile myanda itala lusangukilo lwālongekele mu mafuku kunyuma. Padi wēfundile ino myanda kwabo kwinjibo ne mu shinankonka pa bwanuke. Pano tusa kubandaula’ko myanda ya lusangukilo lwa bantu basatu ilembelwe mu Bisonekwa.

6. Lelo Mata wēfundile myanda itala kingelengele’ka?

⁶ Lusangukilo lubajinji lwālongekele Leza paāpele mupolofeto Ediya bukomo bwa kulonga bingelengele. Kungala kwa Isalela, mu kibundi kimo kya mu Fenisea kitwa bu Zelefata, mwādi mwana-mukaji umo wa kishala mulanda wātundaile uno mupolofeto na kizaji. Penepa, Yehova wāmulongela kingelengele. Wāmuvudijija bukula ne māni amba aye ne wandi mwana mwana-mulume bekale bōmi. (1 Balopwe 17:8-16) Mafuku pa kupita’po, wandi mwana wābela ne kufwa. Inoko Ediya wāmukweshe. Aye pa kutenga mwana’wa, Ediya wālomba Yehova amba: “A Yehova Leza wami, nakwisashila” na’mba būmi bwa uno mwana bujokele mwadi. Penepa byālongeka nabya! Leza wāivwene milombelo ya Ediya, ne mwana’wa wāsanguka. Luno lo lusangukilo lubajinji lulembelwe mu Bible. (Tanga 1 Balopwe 17:17-24.) Na bubine, Mata wādi uyukile myanda itala luno lusangukilo.

7, 8. (a) Lelo Edisha wāsengele namani lolo umo wādi na bulanda? (b) Lelo kingelengele kya Edisha kitufundija bika padi Yehova?

⁷ Lusangukilo lwa bubidi lulembelwe mu Bible i lolwa lwālongelwe na mupolofeto Edisha. Mu kibundi kya Shuneme, mwādi mushikata mwana-mukaji umo mwine Isalela wādi ñumba. Yehova wāmwesele aye ne wandi mulume wādi ke mununu bābutula mwana mwana-mulume, mwanda wātundaile Edisha na kizaji. Inoko myaka mityetye pa kupita’po, mwana’wa wāfwa. Fwatakanya’po bidi mwāivwanine uno lolo  bulanda. Byaāivwene bulanda bukatampe mpata, o mwanda wāendele lwendo lwa makilometele 30 kukakimba Edisha ku Lūlu lwa Kalamela. Edisha wābadikije mwingidi wandi Ngehazi ku Shuneme akasangule mwana’wa. Inoko Ngehazi wākomenwe kumusangula. Penepa uno lolo wādi na bulanda wāfika kwandi na Edisha.​—2 Balopwe 4:8-31.

⁸ Ebiya Edisha wātwela mwinjibo mwādi mulādikilwe mwana’wa, kalombela. Yehova wālondolwele milombelo ya Edisha na kusangula mwana’wa mu kingelengele. Lolo’wa pa kumona’mba wandi mwana wasanguka, penepo wātombojoka nsangaji! (Tanga 2 Balopwe 4:32-37.) Padi uno lolo wāvulukile binenwa bya mu milombelo ya Hana. Hana wādi ñumba kufika ne byāmwesele Yehova wābutula Samwele, wandi mwana mwana-mulume. Penepa Hana wātendela Yehova mwanda utūkijanga mu kibundu “kabidi ne kukandija monka.” (1 Samwele 2:6) Pa kusangula uno mwanā mwana-mukaji wa mu Shuneme, Leza wālombwele amba udi na bukomo bwa kusangula bafwile.

9. Shintulula myanda itala lusangukilo lwa busatu lulembelwe mu Bible.

⁹ Kinkumenkume kikwabo kitulumukwa kyālongekele Edisha papo ke mufwe kala. Edisha wāingile bu mupolofeto mu myaka 50 ne kupita, ebiya “wakwatwa ne misongo, yo yamwipaile.” Kitatyi pa kupita’po, umbidi wa Edisha wābola, kwāshala ke’nka bikupa byonka. Difuku dimo, bene Isalela bamo bākajīkile muntu wādi mufwe. Na mu kitulumukila, bāmona balwana nabo bāya. Bene Isalela bālonga bya bukidibukidi mwanda wa kwipandija, bāela umbidi’wa mu kibundu kyājīkilwe’mo Edisha. Bible unena’mba: “Muntu’wa ponka pa kutenga ku bikupa bya Edisha, wasanguka kaimene ne maulu andi.” (2 Balopwe 13:14, 20, 21) Ino nsekununi yākulupije Mata amba Leza udi na lupusa pa lufu. Kadi ifwaninwe nobe kukulupija’mba Leza udi na bukomo bukatampe kebudi mpwilo.

10. Lelo Petelo wākweshe namani kaka umo mwine Kidishitu wāfwile?

¹⁰ Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu namo mudi nsekununi ya lusangukilo lwālongelwe na bengidi ba Leza ba kikōkeji. Tubesambilanga kala pa lusangukilo lwālongele Yesu kubwipi na kibundi kya Neni ne lwa kwinjibo kwa Yelusa. Mwenda mafuku, mutumibwa Petelo wāsangwile Dokasa, wādi witwa ne bu Tabita. Petelo wātwelele mu kyumba mwādi mulādikilwe umbidi’wa, kālombela, kupwa wānena’mba: “Tabita, imana!” Penepo kala wāsanguka ponka na ponka, kupwa Petelo wāmupāna “mūmi” kudi bene Kidishitu bakwabo bātenwe’po. Kino kinkumenkume kyāpele bantu bavule ba mu kibundi kikulupiji, “baitabija Mfumwetu.” Bano bana ba bwanga bapya bādi babwanya kusapwila bantu myanda miyampe itala Yesu ne kwisambila pa bukomo bwa Yehova bwa kusangula bafwile.​—Bilongwa 9:36-42.

11. Lelo muñanga Luka wālembele myanda’ka itala nkasampe umo mwana-mulume, ne kino kinkumenkume kyāikele namani na lupusa pa bantu bakwabo?

¹¹ Kadi kwālongekele ne lusangukilo lukwabo lwātenwe’po bantu bavule. Difuku dimo, ba mutumibwa Polo bādi bebungīle pamo mu kyumba kya peulu mu Toasa, dyalelo i kungala ne kushika kwa Tirki. Polo wānenene mwisambo kufika ne pa bukata bwa bufuku. Nkasampe umo mwana-mulume witwa bu Yutekusa wādi ushikete pa dididisha uteja. Ino aye pa kulēmenenwa na tulo, wāpona panshi tamba pa njibo ya busatu ya pangala. Padi Luka ye wābadikile kumuboya. Byaādi muñanga, wājingulwile amba nkasampe’wa katapilwepo bilonda bitupu kadi kapungilepo. Ino wādi mufwe! Ebiya Polo nandi wātukīla pa nshi. Wāfumbakanya Yutekusa ne kutulumuja bantu na kunena’mba: ‘I mūmi.’ Kino kingelengele kyāikele na lupusa lukatampe pa boba bātenwe’po. Byobāyukile amba nkasampe’wa wādi mufwe kupwa wāsanguka,  o mwanda bāsengelwe “ku mutyima bya mwiko.”​—Bilongwa 20:7-12.

12, 13. Kukwatañana na myanda ya lusangukilo yotwesambila’po’i, le i bipangujo’ka byotubwanya kwiipangula?

¹² Myanda ya lusangukilo yotwesambila’po’i ifwaninwe kukupa kikulupiji na kyādi nakyo Mata. Tubwanya kukulupila’mba Leza wetu mwine witupele būmi, ubwanya kusangula muntu mufwe. Kadi i kisangaja pa kuyuka’mba bengidi ba Leza ba kikōkeji, pamo bwa Ediya, Yesu, ne Petelo bāingidijibwe pa kusangula bantu. Bino byālongekele mu kitatyi kyādi kikilonga Yehova bingelengele. Ino le tunene namani pa boba bafwa mu kitatyi kekikilongekangapo bingelengele bya uno muswelo? Lelo bana-balume ne bana-bakaji ba kikōkeji babwanya kukulupila’mba Leza ukasangula bafwe mu mafuku āya kumeso? Lelo babwanya kukulupila na mwādi mukulupidile Mata pāesambīle padi mwanabo amba: “Ndyukile amba ukasangukanga ku lusangukilo mu difuku dya mfulo”? Mwanda waka wādi ukulupile amba kukekalanga lusangukilo mu mafuku a kumeso? Le abe nobe?

¹³ Nsekununi mivule idi mu Kinenwa kya Leza ilombola’mba bengidi bandi ba kikōkeji bādi bayukile amba kukekalanga lusangukilo mu mafuku a kumeso. Lekai nanshi twisambile’ko pa bamobamo.

14. Lelo nsekununi ya Abalahama itufundija bika pa lusangukilo?

¹⁴ Langulukila pa byobya byāsoñenye Yehova Abalahama kulonga Izake, wandi mwana mwana-mulume waātengēle mu kitatyi kilampe. Yehova wānenene amba: “Sela obe mwana, mwana obe wa kasuku osanshilwe, ke Isake kadi, enda ku ntanda ya Modiya umwelele konka ke kyakwela kisōkwe.” (Ngalwilo 22:2) Molangila, le Abalahama wēivwene namani pa kwivwana uno musoñanya? Yehova wālaile amba mizo yonso ikeselwa kupityila ku lutundu lwa Abalahama. (Ngalwilo 13:14-16; 18:18; Loma 4:17, 18) Kadi Yehova wānenene amba ano madyese akatamba kudi “Isake.” (Ngalwilo 21:12) Ino le byādi bya kwikala namani shi Abalahama wālambwile wandi mwana? Polo wāpelwe mushipiditu ujila wāshintulula’mba Abalahama wādi ukulupile amba Leza wādi ubwanya kusangula Izake. (Tanga Bahebelu 11:17-19.) Inoko, Bible kanenepo amba Abalahama wālangile amba Izake wādi wa kusangulwa ponka na ponka, kupwa’tu kwa mansá matyetye, difuku, nansha ke yenga. Abalahama kādipo uyukile kitatyi kyādi kibwanya kusangulwa wandi mwana. Inoko wādi ukulupile amba Yehova ukasangulanga Izake.

15. Lelo Yoba mwana-mulume wa kikōkeji wādi ukulupile bika?

¹⁵ Yoba mwana-mulume wa kikōkeji nandi wādi uyukile amba kukekalanga lusangukilo mu mafuku a kumeso. Wādi uyukile  amba shi mutyi ubatetwa, ubwanya kushipuka kwatamba mutyi mukwabo. Inoko kino kekibwanyapo kulongeka ku muntu. (Yoba 14:7-12; 19:25-27) Shi muntu wafu kabwanyapo kwisangula aye mwine. (2 Samwele 12:23; Ñimbo ya Mitōto 89:48) Inoko kino kekishintululapo amba Leza kakasangulapo bantu. Na bubine, Yoba wādi ukulupile amba Yehova ukamuvuluka. (Tanga Yoba 14:13-15.) Yoba kādipo uyukile kitatyi kine kikalongeka lusangukilo lwa mu mafuku a kumeso. Nansha nankyo, Yoba wādi ukulupile amba Umpangi wa būmi bwa muntu, ukamuvuluka ne kumusangula.

16. Lelo mwikeulu umo wākankamikile Danyele namani?

¹⁶ Langulukila padi Danyele, mwana-mulume mukwabo wa kikōkeji. Wāingidile Yehova na kikōkeji mu būmi bwandi bonso, Yehova nandi wāmukwatakenye. Difuku dimo, mwikeulu wāityile Danyele bu “muntu muswibwe nakampata,” kupwa wāmusapwila’mba “ndoe ikale kodi” ne amba “wikale mukomo.”​—Danyele 9:22, 23; 10:11, 18, 19.

17, 18. Lelo Yehova wālaile Danyele bika?

¹⁷ Danyele paādi kubwipi na myaka 100 kadi ku mfulo kwa būmi bwandi, ye uno padi wādi ulangulukila pa bikamufikila. Lelo Danyele wādi ukulupile kusangulwa? Bine i amo! Ku mfulo kwa mukanda wa Danyele, tutanga’ko byobya byāmulaile Leza amba: “Abe enda shobe dyobe, poso’nka mfulo ibafika; mwanda u kōlolokwa.” (Danyele 12:13) Danyele wādi uyukile amba bantu bafwe bololokwanga, ne amba “kekudipo mingilo nansha kusambakanya bintu pamo miswelo ne miswelo, nansha kuyukidija, nansha ñeni mu kibundu,” mwaādi wa kujīkwa. (Musapudi 9:10) Inoko, keyādipo mfulo ya Danyele. Yehova wāmulaile mulao wa kutendelwa wa mu mafuku a kumeso.

¹⁸ Mwikeulu wa Yehova wāsapwidile Danyele amba: Ukemana “mu kifunda kyobe pa mfulo ya mafuku.” Danyele kādipo uyukile kitatyi kine kyādi kya kulongeka kino. Wāivwanije amba wādi wa kufwa ne kololokwa. Inoko Danyele paāivwene mulao wa amba, ukemana “mu kifunda kyobe,” wāivwanije amba ukasangukanga mu mafuku a kumeso. Kino kyādi kya kulongeka pa kupwa kwa kitatyi kilampe na paāfwile, ke “pa mfulo ya mafuku” kadi. Ne mungya Bisonekwa Bitokele amba: “Ukemana kutambula kyobe kipindi ku mfulo kwa mafuku.”

19, 20. (a) Lelo ino myanda yotwesambila’po yādi na lupusa namani pa binenwa bya Mata kudi Yesu? (b) I bika byotukabandaula mu kishinte kilonda’ko?

¹⁹ Na bubine, Mata wādi na bubinga bwendele’mo bwa kukulupidila’mba Lazalasa, mwanabo wa kikōkeji “ukasangukanga ku lusangukilo mu difuku dya mfulo.” Mulao wa Yehova kudi Danyele, ne kikulupiji kikatampe kya Mata mu lusangukilo, bifwaninwe kwitupa netu kikulupiji dyalelo. Bine, lusangukilo ludi’ko.

²⁰ Pano tubefunde myanda itala lusangukilo lwālongekele mu myaka kunyuma. Ino myanda yonso ilombola’mba bantu bafwe babwanya kwikala’ko monka bōmi. Kadi tubamone amba bana-balume ne bana-bakaji bāingidile Leza na kikōkeji nabo bādi bakulupile amba kukekalanga lusangukilo mu mafuku a kumeso. Ino le kudi bubinga bulombola’mba lusangukilo lubwanya kulongeka pa kupwa kwa kitatyi kilampe na polwālailwe? Shi i amo, nankyo kino kibwanya kwitupa bubinga bwa kukungidila lusangukilo lwa mu mafuku āya kumeso’a. Ino le lukekala’ko kitatyi’ka? Tukesambila pa ino myanda mu kishinte kilonda’ko.