Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

Joseph Rutherford ne batutu bakwabo bakapempule mu Bulaya

1920—Pano Ke Myaka Katwa

1920—Pano Ke Myaka Katwa

KU NGALWILO kwa myaka ya 1920, bantu ba Yehova bakankamene mwanda wa kwingila mwingilo wadi wibatengēle. Mu 1920, batonga kisonekwa kya mwaka kinena’mba “YEHOVA i bukomo bwami ne lwimbo lwami.”​—Ñim. 118:14, Mukanda Ukola.

Yehova wākomeje bano basapudi bakankamane. Mu mwine mwaka’wa, bakalala-ntanda, nansha bapania badi 225, baikala ke 350. Kadi musunsa mubajinji, bisumpi bya bengidi nansha basapudi 8 000, byatumine lapolo ya mwingilo wabo ku kité. Yehova webesele bininge.

KULOMBOLA BUKANKAMANE BUKATAMPE

Mu 21 Kweji 3, 1920, Joseph Rutherford wadi utangidile Befundi ba Bible mu kine kitatyi’kya, wanena mwisambo unena’mba “Midiyo ya Bantu Badi’ko Pano Kebakafupo Nansha Dimo.” Befundi ba Bible balongele bukomo bwabo bonso mwanda wa kwita bantu basangela bāye ku kino kinkumenkume. Baluwa njibo mikatampe ya kikailo mu New York City, kupwa baabanya ne tukanda twa lwito kubwipi kwa 320 000.

Julunale mudi mwisambo unena’mba “Midiyo ya Bantu Badi’ko Pano Kebakafupo Nansha Dimo”

Kwaiya bantu bavule bininge kupita ne mobadi balangila. Mu njibo ya kikailo byomwadi mubwana bantu 5 000 ne kupita, bantu 7 000 bakomenwe kutwela’mo, bakajoka. Kiteba kya Mulami kyanenene amba “kuno kwadi kupwila kuyampe kwalongelwe na Befundi ba Bible ba Ntanda Yonso.”

Pa kusapula’mba “midiyo ya bantu badi’ko pano kebakafupo nansha dimo,” Befundi ba Bible bayukana biyampe. Mu kine kitatyi’kya, kebadipo bayukile amba musapu wa Bulopwe ufwaninwe kusapulwa bininge. Inoko badi na bukankamane bukatampe. Ida Olmstead, washilwile kutanwa ku kupwila mu 1902, uvuluka’mba, “Twadi tuyukile amba muzo onso wa muntu ubīkilwe madyese makatampe kadi ketwakomenwepo nansha dimo kusapwila bantu botwadi tutana mu busapudi myanda miyampe.”

KULUPULA MABUKU BATWE BENE

Pa kuleta byakudya bya ku mushipiditu, batutu ba ku Betele bashilwile abo bene kutampa mabuku amoamo. Bapota kingidilwa, bekitūla mu njibo yobaluile mu Kipito kya 35 kya Myrtle, mu Brooklyn, New York, kubwipi na ku Betele.

Ba Leo Pelle ne Walter Kessler baleta lapolo ya mwingilo wa Betele mu Kweji mubajinji 1920. Walter uvuluka’mba, “Kitatyi kyotwafikile, mutadi wa kitampilo wetutala, wetunena’mba ‘mudi’tu na nsá imo ne kipindi ya kwingila kufika ne bibwana nsá ya kudya.’ Wetunena tukasele makalato a mabuku mu njibo ya panshi.”

Leo uvuluka byalongekele difuku dyalondele’po amba: “Twadi na mwingilo wa kukundula mumbu mu pitapita wa munshi mwa njibo. Wadi mwingilo wa busala onadi nkyaingile kashā. Inoko wadi mwingilo wa mvubu, mwanda wadi mwingilo wa Mfumwetu.”

Kitampilo kipapakane kyatampilwe’ko Kiteba kya Mulami

Mu mayenga matyetye’tu, bengidi ba kwilanga bapyasakane batampa Kiteba kya Mulami. Batampa pa etaje Biteba bya Mulami tununu dikumi ne tusamba mu 1 Kweji 2, 1920 na kitampilo kipapakane. Ne kwija mpika, batutu batūla mu njibo ya panshi kitampilo kyobadi beta bu Kitampilo Kijokoloka. Kushilwila mu mafuku 14 Kweji 4, 1920, dipepala L’Âge d’or nadyo dyalupulwa. Na bubine, Yehova waesele bukomo bwalongele bano bengidi.

“Wadi mwingilo wa mvubu, mwanda wadi mwingilo wa Mfumwetu”

“TWIKALEI MU NDOE”

Bantu ba Yehova ba kikōkeji bashilwile kwingila kadi badi mu bubana na bana. Inoko Befundi ba Bible bamo batambile mu bulongolodi mu kitatyi kya makambakano a tamba mu 1917 kutūla mu 1919. Le i bika byādi bya kulongwa pa kwibakwasha?

Mu Kiteba kya Mulami kya 1 Kweji 4, 1920 mwadi kishinte kinena amba, “Twikalei mu Ndoe.” Kyebalombwele na buswe amba: “Tukulupile . . . amba muntu yense udi na mushipiditu wa Mfumwetu . . . witabije kwilwa bintu bya kunyuma, . . . kwikala pamo mu bumo ne kwingila pamo bwa umbidi umo.”

Bantu bavule baitabije bino binenwa bya kanye. Ba mulume ne mukaji bamo balembele amba: “Twi basangale pa kuyuka’mba mwaka wapityile, bantu bavule badi na kilubo kya kushikata bitupu, abo bakwabo pabo bengila mwingilo wa [busapudi]. . . . Tukulupile amba ketubwanyapo kusāsuka monka.” Bano bengidi bakankamene monka, badi na mingilo mivule yadi ibatengēle.

KWABANYA “ZG”

Mu mafuku 21 Kweji 6, 1920, Befundi ba Bible bashilula kampanye kakatampe ka kwabanya “ZG,” dibuku dya Kifyame Kikatakata. * Ano mabuku mavule abīkilwe kitatyi kyakankajibwe dino dibuku mu 1918.

Bisumpi byonso bya bengidi, ke enkapo batulala-ntanda, bebinenene kwingila mwingilo wa kwabanya dibuku. “Muntu ense mubatyijibwe mu kisumpi ne kisumpi ubwanya kwingila uno mwingilo, wadi ufwaninwe kwingila’o na nsangaji. Muntu ne muntu watyipa amba: ‘Uno i mwingilo omfwaninwe kwingila’​—wa kwabanya ZG.” Edmund Hooper wavulukile amba ku bavule, kano kampanye kadi kabajinji ka kusapula ku njibo ne njibo. Wabweja’ko amba, “Bine twashilwile kujingulula’mba mwingilo wadi wa kutandabuka kupita ne motwadi tulangila.”

KUTEAKANYA MONKA MWINGILO MU BULAYA

Byobyakomene kwisambulwila mawi na Befundi ba Bible ba mu matanda makwabo mu Divita I dya Ntanda, Tutu Rutherford wasakile kukankamika batutu ne kuteakanya monka mwingilo wa busapudi. Ebiya, mu mafuku 12 Kweji 8, 1920, aye ne batutu bakwabo baná baenda mu Beletanye, ntanda ya Bulaya, ne pa Bukata bwa Kutunduka.

Tutu Rutherford mu Edipito

Rutherford paakapempwile mu Beletanye, Befundi ba Bible balongele bitango bisatu ne kupwila misunsa 12. Bafwatakenye amba kwatenwe bantu 50 000. Kiteba kya Mulami kinena mu kīpi myanda ya mu bupempudi amba: “Banabetu batūkijibwe mutyima ne kukankamikwa. Badi besanswe abo bene na bene ne kwingidila pamo, kadi bonso baikala na nsangaji ku mutyima.” Mu Paris, Tutu Rutherford wanena monka mwisambo unena’mba, “Midiyo ya Bantu Badi’ko Pano Kebakafupo Nansha Dimo.” Aye ushilula’tu mwisambo, njibo yayula bā. Bantu tutwa tusatu balomba kwifundila’ko bikwabo.

Papye mulamike wa mwisambo wanenenwe mu Njibo ya Royal Albert ya mu Londoni

Mu mayenga alondele’po, batutu bamo baenda mu Atene, mu Caire, ne mu Yelusalema. Pa kukwasha bantu basangedile mu bino bifuko, Tutu Rutherford watūla’ko kibīko kya mabuku mu kibundi kya Ramallah, kubwipi na Yelusalema. Kupwa wajokela mu Bulaya, watūla’mo Bilo Mikatampe ne kutūla’ko mpangiko ya kutampa’mo mabuku.

KUSOKWELA BUKONDAME PATŌKA

Ku mfulo kwa mwaka wa 1920, Befundi ba Bible balupwile No. 27 ya L’Âge d’or, nimelo ya pa bula yadi isokwela patōka kupangwapangwa kwa Befundi ba Bible kwa mu 1918. Kitampilo Kijokoloka kyotwatelanga kala, kyadi kingila dyuba ne bufuku mwanda wa kulupula midiyo iná ne kupita ya dino dipepala.

Foto ya Emma Martin

Batangi ba dino dipepala baivwene’mo myanda mibi ya kaka Emma Martin. Kaka Martin wadi kalala-ntanda mu San Bernardino, mu Kaliforni. Mu 17 Kweji 3, 1918, aye ne batutu basatu ba Edward Hamm, Edward Julius Sonnenburg, ne Edward Stevens, bakatenwe ku kupwila kutyetye kwa Befundi ba Bible.

Muntu umo watenwe’ko, kaendele’kopo mwanda wa kwifunda myanda ya mu Bible. Aye mwine wanenene amba, “Naendele ku kuno kupwila . . . mwanda bauntumine’ko kudi bilo ya bidye. Naendele’ko mwanda wa kukimba bukamoni.” Wasokola “bukamoni” bwaadi ukimba, ke dibuku Kifibwe Kikatakata kadi. Mafuku matyetye pa kupita’po, bakwata kaka Martin ne batutu basatu. Bebalambika’mba abatyumuna kijila pa kwabanya dibuku dikankajibwe.

Baponeja Emma ne balunda nandi, ne kwibatyibila buloko bwa myaka isatu. Mu mafuku 17 Kweji 5, 1920, byokebadipo babwanya kusambijibwa monka, bebela mu kifungo. Ino ne kwija mpika, bintu byalumbuluka.

Mu mafuku 20 Kweji 6, 1920, Tutu Rutherford wasekununa yabo myanda ku kitango kya mu San Francisco. Bantu batenwe’ko bafītwa bininge pa byobalongele bano bene Kidishitu, batumina mbikavu wa États-Unis mikanda. Balemba’mo amba: “Tumwene butyibi butyibilwe . . . lolo Martin . . . amba i mutyumune kijila bu bukondame . . . Kilongwa kya Bakata ba bampulushi kya kwingidija lupusa lwa bilo yabo mwanda wa . . . kuta . . . lolo Martin dikinga . . . ne kukimba bubinga bwa bubela mwanda wa kumukuta, twi bapele’byo . . . kadi bisansa bininge.”

Difuku dyalondele’po, Mbikavu Woodrow Wilson washinta ponka na ponka butyibi bwa kukuta Kaka Martin ne batutu Hamm, Sonnenburg, ne Stevens. Bebatambija mu buloko.

Ku mfulo kwa mwaka wa 1920, Befundi ba Bible bamona bintu bivule byebasangeje. Mwingilo wa ku kité watandabuka bininge, kadi bene Kidishitu ba bine basapula bininge amba i Bulopwe bwa Leza kete bukapwa makambakano a bantu. (Mat. 24:14) Mwaka walondele’po, wa 1921, waikele mwaka mukatampe wa kusapula bubine bwa Bulopwe.

^ mus. 18 Kifyame Kikatakata yadi volime ya busamba-bubidi ya Bwifundi bwa Bisonekwa. “ZG” dyadi dibuku dyatampilwe pamo na Kiteba kya Mulami kya 1 Kweji 3, 1918. “Z” ufunkila pa Kiteba kya Mulami kya Ziona, “G,” i disomo dya busamba-bubidi dya alufabe, ufunkila pa volime ya busamba-bubidi.