1. Mwanda waka tubwanya kuboila ñeni ku batame?

 BATWE bonso tusakilwanga madingi pa kukwata butyibi bwa mvubu mpata mu būmi. Tubwanya kutambula ano madingi ku bakulumpe nansha ku bene Kidishitu bakwabo batame ku mushipiditu. Shi ke batame bininge kwitupita, ketufwaninwepo kumona madingi abo bu keakidipo na mvubu dyalelo. Yehova usakanga tuboile ñeni ku batame. Ke balāle myaka mivule kwitupa. Kino i kibalengeje bekale na bwino, ñeni, ne tunangu.—Yoba 12:12.

2. Le i bika byotusa kubandaula mu kino kishinte?

² Mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, Yehova wāingidije bantu batame ba kikōkeji mwanda wa kukankamika ne kuludika bantu bandi. Kimfwa, twisambilei’ko padi Mosesa, Davida, ne mutumibwa Yoano. Bāikele’ko mu kitatyi kishile ne mu ngikadilo mishile bininge. Pobādi kebasa kufwa, bāletele madingi a tunangu ku bankasampe. Bano bana-balume bonso ba kikōkeji bākomeneje mvubu ya kukōkela Leza. Yehova wālamine binenwa byabo bya tunangu mu Bible amba netu tumwene’mo dyalelo. Twikale bankasampe nansha batame, tubwanya kumwena mu kubandaula madingi abo. (Loma 15:4; 2 Tm. 3:16) Mu kino kishinte, tusa kubandaula’mo binenwa bya mfulo bya bano bana-balume basatu batame ne ñeni yotubwanya kuboila ku byobānenene.

“UKALĀLA KITATYI KILAMPE”

3. Le i mingilo’ka yāingile Mosesa?

³ Mosesa wādi mwipāne bininge kudi Yehova. Wāingile bu mupolofeto, mutyibi, mwendeji, ne bu mulembi wa mānga. Mosesa  wēmwenine bintu bivule mu būmi! Wāendeje muzo wa Isalela na kwiulupula mu bupika mu Edipito ne kwimwena bingelengele bivule bya Yehova. Yehova wāmwingidije mwanda wa kulemba mikanda itano mibajinji ya mu Bible, Lwimbo lwa Mitōto lwa 90, kadi mobimwekela ne Lwimbo lwa Mitōto lwa 91. Ne kadi bimweka bu ye wālembele ne mukanda wa Yoba.

4. Le i bāni bobākankamikile kudi Mosesa, ne mwanda waka?

⁴ Kitatyi kityetye kumeso kwa Mosesa kufwa na myaka 120, wābungile bene Isalela bonso mwanda wa kwibavuluja bintu byaēmwenine byēbalongēle Yehova. Pobādi bakidi bankasampe, bene Isalela bamo bēmwenine biyukeno ne bingelengele bivule byālongele Yehova, kubadila’mo ne butyibi bwaāletele pa Edipito. (Div. 7:​3, 4) Bāpityile pa bukata bwa mema makalañanibwe a Dijiba Dityila, ne kwimwena konakanibwa kwa kibumbo kya divita kya Felo. (Div. 14:​29-31) Kadi bēmwenine muswelo wēbakingile Yehova ne kwibakwatakanya mu ntanda mutuputupu. (Kup. 8:​3, 4) Ebiya pano pobādi kebasa kutwela mu Ntanda ya Mulao, Mosesa wākwatakanya uno mukenga mwanda wa kwibakankamika. a

5. Le binenwa bya mfulo bya Mosesa bidi mu Kupituluka mu Bijila 30:​19, 20 byāpele bene Isalela kikulupiji’ka?

⁵ Le i bika byānenene Mosesa? (Tanga Kupituluka mu Bijila 30:​19, 20.) Wāvulwije bene Isalela amba kudi būmi bwa kutendelwa bwa kumeso bwibatengēle. Na bukwashi bwa Yehova, bene Isalela bādi ba kwikala kitatyi kilampe mu ntanda yaēbalaile. Bine, ino ntanda yādi milumbuluke kadi ya bumeni! Mosesa wānenene pangala pa ino ntanda’mba: “Bibundi bikatampe kadi bilumbuluke byokwaubakilepo, mobo mayule bintu biyampe bya miswelo yonso byokwaingidilepo, byumbu byokwakolelepo, ne madimi a mañanza ne impafu yokwakuninepo.”—Kup. 6:​10, 11.

6. Mwanda waka Leza wālekele mizo mikwabo inekenye Isalela?

⁶ Kadi Mosesa wāpele bene Isalela kidyumu. Pa kusaka’mba bendelele kwikala bōmi mu ino yabo ntanda milumbuluke, bādi banenwe kukōkela mbila ya Yehova. Mosesa wēbakankamikile ‘batonge būmi’ na kuteja Yehova ne “kumulamata.” Inoko, bene Isalela kebākōkelepo Yehova. O mwanda mwenda mafuku Leza wālekele bene Ashidia ne bene Babiloni bebanekenye ne kwibasela bu misungi.—2 Ba. 17:​6-8, 13, 14; 2 Bi. 36:​15-17, 20.

7. Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila ku binenwa bya Mosesa? (Tala ne kifwatulo.)

⁷ Le i ñeni’ka yotuboila’ko? Kikōkeji kitwalanga ku būmi. Pamo bwa bene Isalela bādi kebasa kutwela mu Ntanda ya Mulao, netu ketusa kutwela mu ntanda mipya ilaile Leza, mwine motusa kumona ntanda yalamunwa ke paladisa. (Isa. 35:1; Luka 23:43) Dyabola ne bandemona bandi bakatalulwa’ko. (Kus. 20:​2, 3) Kekukekalapo monka mutōtelo wa bubela upalula bantu kudi Yehova. (Kus. 17:16) Maludiki a bantu asusula babikalwa bao keakekala’kopo monka. (Kus. 19:​19, 20) Mu paladisa kemukekalapo bantomboki. (Ñim. 37:​10, 11) Konsokonso bantu bakakōkela bijila byoloke bya Yehova, bine bikankamika bumo ne ndoe. Kadi bantu bonso bakesanswa ne kwikulupila abo bene na bene. (Isa. 11:9) Buno shabo bo būmi bulumbuluke’po kashā botutengēle! Kadi shi tukōkele Yehova, tukendelela kwikala’ko mu paladisa pano pa ntanda nyeke ne nyeke.—Ñim. 37:29; Yoa. 3:16.

8. Le mulao wa būmi bwa nyeke wakweshe namani mishonele umo? (Yude 20, 21)

 ⁸ Shi tulame nyeke mu ñeni yetu mulao wa Yehova wa būmi bwa kumeso, tukasaka kumulamata nansha shi tubatanwa na byamalwa bya muswelo’ka. (Tanga Yude 20, 21.) Kadi uno mulao ubwanya kwitupa bukomo bwa kulwa na bukōkekōke bwetu. Mishonele umo waingile mu bula bwa myaka mivule mu Afrika mwine wadi wikonda kyaba kyonso na bukōkekōke bwa ngitu, wanenene amba: “Najingulwile amba nkikekalapo na būmi bwa nyeke mu paladisa shi nkikōkelepo Yehova. Kino kyaunengeje nsumininwe kulwa na bukōkekōke bwami ne kulomba Yehova bininge pa uno mwanda. Na bukwashi bwandi, nabwenye kunekenya buno bukōkekōke.”

“UKANEKENYA”

9. Le i makambakano’ka ēkondele na Davida mu būmi?

⁹ Davida wādi mulopwe wa kikōkeji kudi Yehova. Kadi wādi kaimba, musāsudi, mudyavita, ne mupolofeto. Wēkondele na makambakano mavule. Wāikele na būmi bwa kunyemakana mu bula bwa myaka kampanda pa mwanda wa Mulopwe Solo wāmwivwanine mukao. Pa kupwa kubikala bu mulopwe, Davida wānyemene monka mwanda wa kupandija būmi bwandi kitatyi kyāsakile wandi mwana Abisalome kumusela lupona ku bukomo. Nansha Davida byaēkondele na makambakano ne na bukōkekōke bwandi, wēlombwele bu wa lulamato kudi Leza kufika ne ku mfulo kwa būmi bwandi. Yehova umutela bu “muntu wa mwendele mutyima [wandi].” Bine madingi a Davida i a kamweno ne kotudi dyalelo!—Bil. 13:22; 1 Ba. 15:5.

10. Mwanda waka Davida wādingīle wandi mwana Solomone, mwine wāmupingakenine?

¹⁰ Kimfwa, tubandaulei’ko madingi āletele Davida kudi wandi mwana Solomone, mwine wāmupingakenine. Yehova wātongele uno nsongwalume mwanda wa kwendelela kukankamika butōtyi butōka ne kūbaka tempelo ipeja Yehova Leza bulēme. (1 Bi. 22:5) Solomone wādi wa kutanwa na makambakano. Le i bika byādi bya kumusapwila Davida? Tutalei.

11. Le kukwatañana na 1 Balopwe 2:​2, 3, i madingi’ka obāpele Solomone kudi Davida, ne bino binenwa byāfikidile namani? (Tala ne kifwatulo.)

¹¹ Le i bika byānenene Davida? (Tanga 1 Balopwe 2:​2, 3.) Davida wāsapwidile wandi mwana amba shi akōkele Yehova, ukanekenya mu būmi. Kadi na bubine, Solomone wānekenye mu bula bwa myaka mivule. (1 Bi. 29:​23-25) Wāubakile tempelo ya buya bwa dyandi ne kulemba mikanda imo mu Bible, kadi binenwa byandi bitanwa ne mu mikanda mikwabo. Wātumbile bininge pa mwanda wa tunangu twandi ne bupeta. (1 Ba. 4:34) Inoko monka mwānenene’byo Davida, Solomone wādi wa kunekenya enka shi wāendelele kukōkela Yehova Leza. Kya bulanda mu bununu bwandi, Solomone wāshilula kutōta baleza bakwabo. Yehova wāleka  kumwitabija, ebiya Solomone wājimija tunangu twa kuludika na boloke.—1 Ba. 11:​9, 10; 12:4.

12. Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila ku binenwa bya Davida?

¹² Le i ñeni’ka yotuboila’ko? Kikōkeji kitwalanga ku kweselwa na Yehova. (Ñim. 1:​1-3) Shako, Yehova kalailepo kwitupa bupeta ne ntumbo ya Solomone. Inoko shi tumukōkele, uketupa tunangu tuketukwasha tukwate butyibi buyampe. (Nki. 2:​6, 7; Yak. 1:5) Misoñanya yandi ibwanya kwituludika kimfwa mu myanda itala kaji, masomo, kwipwija mukose, ne lupeto. Kulonda tunangu twa Leza kuketukinga ku misanshi ya nyeke. (Nki. 2:​10, 11) Tukekala na balunda bayampe. Kadi tukekala na būmi bwa nsangaji mu kisaka.

13. Le i bika byakweshe Carmen ekale na būmi buyampe?

¹³ Carmen ushikatanga mu Mozambike wadi ulanga’mba, kufunda masomo malamala ko kukamukwasha amone biyampe mu būmi. Ebiya wakelembeja ku iniveleshite, washilula kufunda myanda ya lūbako. Walembele amba: “Nadi nsenswe bininge byonadi mfunda. Inoko byadi binsela kitatyi kivule ne bukomo. Nadi nkafunda tamba 7:30 ya lubanga kutūla ne ku 6:00 ya kyolwa. Byadi binkomena kutanwa ku kupwila, kadi kipwano kyami na Yehova kyashilwile kuzoza. Mu mutyima wami, najingulula’mba nkimbanga kwingidila bamfumwami babidi.” (Mat. 6:24) Carmen walombēle pa uno mwanda ne kulonga bukimbi mu mabuku etu. Ubweja’ko amba: “Pa kupwa kutambula madingi mayampe kudi bakulumpe ne kudi mama, nakwete butyibi bwa kuleka kufunda iniveleshite mwanda wa kwingidila Yehova kitatyi kyonso. Kino kyankweshe nkwate butyibi buyampe mu bwami būmi, kadi nkialakanyangapo nansha dimo.”

14. Le i musapu’ka wa mvubu udi mu madingi āletele ba Mosesa ne Davida?

¹⁴ Ba Mosesa ne Davida bādi basenswe Yehova kadi bādi bamona’mba i kya mvubu kumukōkela. Mu binenwa byabo bya mfulo, bākankamikile bantu bakwabo balonde kimfwa kyabo na kulamata Yehova wabo Leza. Kadi abo bonso babidi bādyumwine amba boba baleka Yehova kebaketabijibwapo nandi nansha kwimwena madyese aebalaile. Madingi abo i a kamweno ne kotudi dyalelo. Inoko myaka  tutwa na tutwa pa kupita’po, mwingidi mukwabo wa Yehova nandi wālombwele amba i kya mvubu kukōkela Leza.

“NKIDIPO NA NSANGAJI MIKATAMPE”

15. Le i bika byēmwenine mutumibwa Yoano mu būmi bwandi?

¹⁵ Yoano wādi mutumibwa musanshibwe bininge na Yesu Kidishitu. (Mat. 10:2; Yoa. 19:26) Wāendele na Yesu mu bula bwa mwingilo wandi, wēmwenine bingelengele byandi, kadi wāmulamete mu bitatyi bya makambakano. Wāmwene Yesu paādi wipaibwa ne kumumona paāsangukile. Kadi Yoano wēmwenine mwābaile kipwilo kya bwine Kidishitu, kufika ne byāsapwilwe myanda miyampe “mu bipangwa byonso bidi munshi mwa diulu.”—Kol. 1:23.

16. Le i bāni bamwenine mu mikanda ya Yoano pa kala, ne i bāni bamwenanga’mo dyalelo?

¹⁶ Dya ku mfulo kwa būmi bwandi, Yoano wāpelwe dyese dya kulunga kuboko ku kulembwa kwa Kinenwa kya Leza kya ku bukomo bwa mushipiditu. Wālembele myanda ilenga nzuba ya “kusokwelwa kwa Yesu Kidishitu.” (Kus. 1:1) Kadi Yoano wālembele Evanjile itelelwa pa dyandi dijina. Ne kadi wālembele mikanda mikwabo isatu ya ku bukomo bwa mushipiditu. Mukanda wandi wa busatu wālembēle’o mwine Kidishitu wa kikōkeji witwa bu Ngaiusa, mwine waādi umona bu wandi mwana muswedibwe wa ku mushipiditu. (3 Yo. 1) Nanshi kudi bavule bene bādi bamona Yoano pamo bwa bandi bana ba ku mushipiditu. Bintu byālembele uno mwana-mulume mutame wa kikōkeji i bikankamike balondi bonso ba Yesu kufika ne dyalelo.

17. Le kukwatañana na 3 Yoano 4, i bika biletanga nsangaji mikatampe?

¹⁷ Le i bika byālembele Yoano? (Tanga 3 Yoano 4.) Yoano wālembele amba kukōkela Leza kwituletelanga nsangaji. Kitatyi kyālembele Yoano mukanda wandi wa busatu, bantu bamo bādi basambakanya mfundijo ya bubela ne kuleta nkalañani. Inoko, bakwabo bādi bendelela na ‘kunangila mu bubine.’ Bādi bakōkele Yehova ne kunangila “mwendele mbila yandi.” (2 Yo. 4, 6) Bano bene Kidishitu ba kikōkeji kebāsangejepo’tu enka Yoano kete, ino bāsangeje ne Yehova.—Nki. 27:11.

18. Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila ku binenwa bya Yoano?

¹⁸ Le i ñeni’ka yotuboila’ko? Kikōkeji kitwalanga ku nsangaji. (1 Yo. 5:3) Kimfwa, tudi na nsangaji mwanda tuyukile amba tusangajanga Yehova. Usangalanga paetumona tukomena matompo ne kwitabija bubine. (Nki. 23:15) Kadi ne bamwikeulu nabo mūlu basangalanga.  (Luka 15:10) Netu tusangalanga kitatyi kyotumona batutu ne bakaka bashala ba kikōkeji, nakampata pobadi mu makambakano ne mu matompo. (2 Ts. 1:4) Kupwa pasa konakanibwa ino ntanda, tukasangala bininge pa kuyuka’mba twalombwele lulamato lwetu kudi Yehova enka ne mu ntanda yadi iludikwa na Satana.

19. Le i bika byanenene kaka Rachel pa mwanda utala kufundija bantu bakwabo bubine? (Tala ne kifwatulo.)

¹⁹ Tusangalanga nakampata kitatyi kyotusapwila bantu bakwabo bubine. Kaka Rachel ushikatanga mu Repiblike Dominikene, umona’mba kufundija bantu bakwabo myanda ya Yehova Leza wetu wa kutendelwa, i dyese dikatampe mpata. Palangulukila pa bantu bakweshe bayuke Yehova, unena’mba: “I bikomo kushintulula nsangaji yondi nayo pomona bantu bomfundija basanswa Yehova bininge, bamukulupila, ne kushinta būmi bwabo mwanda wa kumusangaja. Ino nsangaji i mitabuke bukomo bonso bonalongele mwanda wa kwibafundija.”

MWENA MU BINENWA BYA MFULO BYA BANA-BALUME BA KIKŌKEJI

20. Le i mu myanda’ka motwiifwene na ba Mosesa, Davida, ne Yoano?

²⁰ Ba Mosesa, Davida, ne Yoano bāikele’ko mu kitatyi ne mu ngikadilo mishile bininge na yetu. Inoko twi beifwane nabo mu bintu bivule. Bāingidile Leza wa bine, netu ye otwingidila. Pamo bwa abo, tulombelanga kudi Yehova, kumukulupila, ne kulonda bwendeji bwandi. Kadi pamo bwa bano bana-balume batame, tukulupile amba Yehova weselanga bininge boba bamukōkela.

21. Le i madyese’ka abīkilwe boba balonda madingi a bano bana-balume batame ba kikōkeji pamo bwa Mosesa, Davida, ne Yoano?

²¹ Nanshi, tulondei binenwa bya mfulo bya bano bana-balume batame na kukōkela mbila ya Yehova. Nabya bintu byonso byotukalonga biketwendekela bya binebine. Tukekala na būmi ne ‘kulāla kitatyi kilampe,’ bine, kwikala’ko nyeke ne nyeke! (Kup. 30:20) Kadi tukekala na nsangaji ya kusangaja Tata wetu wa mūlu wa buswe, mwine ufikidijanga milao yandi yonso kupita ne pa bine byotubwanya kulanga.—Ef. 3:20.