Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

KISHINTE KYA KWIFUNDA 9

Buswe ne Boloke mu Isalela wa Kala

Buswe ne Boloke mu Isalela wa Kala

“Aye usenswe boloke ne bululame. Ntanda i miyule buswe bwa ndamatyidile bwa Yehova.”—ÑIM. 33:5.

LWIMBO 3 Bukomo Bwetu, Lukulupilo Lwetu, Kikulupiji Kyetu

BIDI MU KISHINTE *

1-2. (a) Le batwe bonso tusakanga bika? (b) Le i bika byotubwanya kukulupila?

BATWE bonso tusakanga betusanswe. Kadi tusakanga betulongele bintu mu muswelo muyampe. Shi kebetulombolapo buswe ne boloke kitatyi ne kitatyi, tubwanya kwimona bule ne kujimija kikulupiji.

2 Yehova uyukile amba tusakanga betusanswe kadi twabilanga boloke. (Ñim. 33:5) Tubwanya kukulupila’mba Leza wetu witusenswe bininge kadi usakanga betulongele bintu mu muswelo muyampe. Kino kimwekanga patōka potubandaula Bijila byāpelwe muzo wa Isalela na Yehova kupityila kudi Mosesa. Shi umona’mba kebakusenswepo ne amba bakulongelanga bintu na bukondame, nabya tala muswelo ulombola Bijila bya Mosesa * amba Yehova utele bantu bandi mutyima.

3. (a) Mungya Loma 13:8-10, le i bika byotumonanga potwifunda Bijila bya Mosesa? (b) Le i bipangujo’ka byotusa kulondolola mu kino kishinte?

3 Potwifunda Bijila bya Mosesa tumonanga buswe bwa Leza wetu, Yehova. (Tanga Loma 13:8-10.) Mu kino kishinte tusa kubandaula’mo bijila bityetye’tu byāpelwe bene Isalela ne kulondolola ku bino bipangujo: Mwanda waka tubwanya kunena’mba bijila byādi bimanine pa buswe? Mwanda waka tubwanya kunena’mba bijila byādi bikankamika boloke? Le boba bādi bapelwe lupusa bādi banenwe kwingidija Bijila namani? Ne nakampata, i bāni bādi bakingwa na Bijila? Malondololo a bino bipangujo abwanya kwitusenga, kwitupa lukulupilo, ne kwitufwenya kudi Tata wetu wa buswe.—Bil. 17:27; Loma 15:4.

BIJILA BIMANINE PA BUSWE

4. (a) Mwanda waka tubwanya kunena’mba Bijila bya Mosesa byādi bimanine pa buswe? (b) Mungya Mateo 22:36-40, le i mbila’ka yāletele Yesu?

4 Tubwanya kunena’mba Bijila bya Mosesa byādi bimanine pa buswe mwanda bintu byonso bilonga Yehova wibiloñanga na buswe. (1 Yo. 4:8) Yehova wākongakenye bijila byonso mu mbila ibidi ya kyalwilo—kusanswa Leza ne kusanswa mukwenu. (Levi 19:18; Kup. 6:5; tanga Mateo 22:36-40.) Nanshi tubwanya kunena’mba mbila yonso 600 ne musubu, mine ibundile Bijila, imwekejanga buswe bwa Yehova. Tubandaulei’ko bimfwa bimobimo.

5-6. Le Yehova usakanga ba mulume ne mukaji balonge bika, ne i bika biyukile Yehova? Leta kimfwa.

5 Lamata mwinē pobe ne kulela bobe bana. Yehova usakanga ba mulume ne mukaji besanswe bininge mu būmi bwabo bonso. (Ngo. 2:24; Mat. 19:3-6) Makoji i kilongwa kibi bininge. O mwanda mbila ya busamba-bubidi mu Mbila Dikumi i mipeleje makoji. (Kup. 5:18) I bubi “kudi Leza” kadi i kilongwa kibi ku mwinē pobe. (Ngo. 39:7-9) Muntu wa mwinē pandi ulongele makoji ushalanga na misanshi mu bula bwa myaka mivule.

6 Yehova uyukile senene muswelo wilongela ba mulume ne mukaji bintu. Nakampata wādi usaka bakaji bene Isalela balongelwe bintu senene. Mulume ulēmekele Bijila wādi ufwaninwe kusanswa wandi mukaji kadi kādipo ufwaninwe kumulubula pa kamwanda katyetye. (Kup. 24:1-4; Mat. 19:3, 8) Ino shi kubalupuka mwanda mukatampe ulomba kumulubula, wādi ufwaninwe kumupa mukanda wa dilubu. Uno mukanda wādi ukinga mwana-mukaji ku kulambikwa mambo a makoji shi wasongwe. Kadi, kumeso kwa mulume kupa wandi mukaji mukanda wa dilubu, mobimwekela wādi ufwaninwe bidi kukamona bakulumpe ba kibundi. Mu uno muswelo, bakulumpe bādi na mukenga wa kukwasha ba mulume ne mukaji baleke kwilubula. Shi mwana-mulume mwine Isalela walubula mukaji ku kusaka, kyaba kimo Yehova kādipo ulonga’po kintu. Inoko wādi umona mipolo ya mukaji mulubulwe, ne kwivwana misanshi yandi.—Mal. 2:13-16.

Yehova usakanga bana bekale na mutyima-ntenke, kadi balelwe biyampe ne kufundijibwa na bambutwile babo (Tala musango 7-8) *

7-8. (a) Le Yehova wāsoñenye bambutwile balonge bika? (Tala kifwatulo pa kibalu.) (b) Le i bika byotwifunda’ko?

7 Kadi Bijila bilombola’mba Yehova utele bana mutyima bininge. Yehova wāsoñenye bambutwile bavuije bisakibwa bya ku ngitu ne bya ku mushipiditu bya babo bana. Bambutwile bādi bafwaninwe kukwatakanya mukenga o-onso wa kukwasha babo bana basangele Bijila bya Yehova ne kumusanswa. (Kup. 6:6-9; 7:13) Bubinga bumo bidi bobādi bapela bene Isalela mfuto kudi Yehova, i mwanda bādi basusula babo bana bamobamo mu muswelo usansa bininge. (Yel. 7:31, 33) Bambutwile kebādipo bafwaninwe kumona babo bana bu bintu bya bituputupu bya kusūla nansha kususula, ino i bu bupyani, kyabuntu kitamba kudi Yehova kyobafwaninwe kusanswa.—Ñim. 127:3.

8 Byotwifunda’ko: Yehova utele mutyima bininge ku muswelo wilongela ba mulume ne mukaji bintu. Usakanga bambutwile basanswe babo bana, ne kadi ukatyibilanga bambutwile mambo pa muswelo obalela babo bana.

9-11. Mwanda waka Yehova i mulete kijila kipeleja lwiso?

9 Kokekala na lwiso. Mbila ya mfulo mu Mbila Dikumi, i mipeleje lwiso nansha kwabila bininge kintu kya bene. (Kup. 5:21; Loma 7:7) Yehova i mulete kino kijila mwanda wa kufundija bufundiji bwa kamweno—bantu bandi bafwaninwe kulama mutyima wabo, ko kunena’mba milangwe yabo, ne mwiivwanino wabo. Aye uyukile amba bilongwa bibi byanzanga ku milangwe mibi ne mwiivwanino mubi. (Nki. 4:23) Shi mwine Isalela watamija bya kusakasaka bibi mu mutyima wandi, wādi ukokeja kulongela bakwabo bintu pampikwa buswe. Kimfwa, Mulopwe Davida wāpile mu dino dikinga. Mafuku onso wādi’tu muntu muyampe. Inoko difuku dimo wāabīle mukaja bene. Kilokoloko kyandi kyāmufikije ku bubi. (Yak. 1:14, 15) Davida wālongele makoji, kakimbe kudimba mulumya mwana-mukaji’wa, kupwa wāmwipaija.—2 Sa. 11:2-4; 12:7-11.

10 Yehova wādi uyuka shi mwine Isalela wajilula kijila kitala lwiso, mwanda umonanga mu mityima. (1 Bi. 28:9) Kijila kitala lwiso kyādi kinena bantu bandi amba bafwaninwe kwepuka milangwe ibafikija ku mwiendelejo mubi. Bine Yehova i Tata wa tunangu ne buswe!

11 Byotwifunda’ko: Yehova umonanga bivule kupita’ko’tu mumwekelo wa muntu. Umonanga mwine motwikadile munda, ke mu mutyima wetu kadi. (1 Sa. 16:7) I kutupu milangwe, mwiivwanino, nansha bilongwa bibwanya kufyama kwadi. Ukimbanga biyampe bidi motudi ne kwitukankamika tulonge’byo. Inoko usakanga tuyuke ne kunekenya milangwe mibi kumeso kwa kwikala’yo bu bilongwa bibi.—2 Bi. 16:9; Mat. 5:27-30.

BIJILA BIKANKAMIKA BOLOKE

12. Le Bijila bya Mosesa bilombola bika?

12 Kadi Bijila bya Mosesa bilombola’mba Yehova usenswe boloke. (Ñim. 37:28; Isa. 61:8) I mulete kimfwa kiyampe kya mwa kwikadila biyampe na bakwetu. Kitatyi kyādi kikōkela bene Isalela bijila byēbapele Yehova, wādi wibesela. Ino kitatyi kyobādi bapela kulonda misoñanya yandi myoloke, bādi basusuka. Tutalei’ko mbila mikwabo ibidi ya mu Mbila Dikumi.

13-14. Le mbila ibidi mibajinji mu Mbila Dikumi yādi inena bika, ne i muswelo’ka wādi umwena bene Isalela mu kukōkela ino mbila?

13 Tōta Yehova bunka bwandi. Mbila ibidi mibajinji ya mu Mbila Dikumi yānenene bene Isalela batōte Yehova bunka bwandi ne kwibadyumuna ku butōtyi bwa bankishi. (Div. 20:3-6) Yehova kādipo umwena mu ino mbila. Ino yādi’ko pa mwanda wa kamweno ka bantu bandi. Bantu bandi pobādi bamulamata, bādi bekala biyampe. Ino pobādi batōta baleza ba mizo mikwabo, bādi basusuka.

14 Langulukila bidi pa bene Kenani. Bādi batōta bankishi bampikwa būmi pa kyaba kya kutōta Leza mūmi kadi wa bine. Pa kino, bādi besusula abo bene. (Ñim. 115:4-8) Mu butōtyi bwabo bādi balonga’mo busekese bwa munyanji ne kulambula bana bu bitapwa. Mo monka ne bene Isalela pobādi baleka kutōta Yehova kebatōta bankishi, bādi besusula abo bene ne kusanshija byabo bisaka. (2 Bi. 28:1-4) Boba bādi na lupusa bālekele kulonda misoñanya ya Yehova itala boloke. Bāingidije lupusa lwabo bibi ne kususula bakōkekōke ne bazoze. (Ezk. 34:1-4) Yehova wādyumwine bene Isalela amba ukaleta butyibi pa boba basusula bana-bakaji bafudilwe ne bana. (Kup. 10:17, 18; 27:19) Inoko Yehova wādi wesela bantu bandi pobādi bamulamata ne kwilongela bintu na boloke.—1 Ba. 10:4-9.

Yehova witusenswe kadi uyukanga kitatyi kyotususuka na bukondame (Tala musango 15)

15. Le i myanda’ka yotwifunda padi Yehova?

15 Byotwifunda’ko: Yehova kafwaninwepo kutopekwa shi boba betela bu bengidi bandi kebalondapo misoñanya yandi kadi basanshija bantu bandi. Inoko Yehova witusenswe kadi uyukanga potususuka na bukondame. Wivwananga misanshi yetu kupita mwivwaninanga’yo inamwana pasusuka wandi mwana wa lukeke. (Isa. 49:15) Nansha shi Yehova kalongele’popo kintu bukidibukidi, ino pa kitatyi kitungwe, ukatyibilanga banonga-bibi bampikwa kwisāsa mambo pa muswelo obalongela bakwabo bintu.

LE BIJILA BYĀDI BYA KULONDWA NAMANI?

16-18. Le Bijila bya Mosesa byādi bisambila ne pa myanda’ka, ne i bika byotwifunda’ko?

16 Bijila bya Mosesa byādi bisambila pa myanda mivule ya mu būmi bwa bene Isalela, o mwanda kwātongelwe bana-balume banunu ba kutyibila bantu ba Yehova mambo na boloke. Kebādipo babandaula’nka myanda ya ku mushipiditu kete ino i ne myanda īpya bantu ne ya butapani. Tubandaulei bino bimfwa bilonda’ko.

17 Shi mwine Isalela waipaya muntu, kebādipo kala bamwipaya. Bakulumpe ba mu kibundi mwashikete bādi bidi balonda myanda kumeso kwa kukwata butyibi shi i mufwaninwe mfuto ya lufu. (Kup. 19:2-7, 11-13) Kadi bakulumpe bādi batyiba mambo pa myanda mivule ya mu būmi bwa difuku ne difuku—kupwija myanda īpile bantu pa mwanda wa bintu byabo ne myanda ya mu busongi. (Div. 21:35; Kup. 22:13-19) Kitatyi kyādi kilonga bakulumpe bintu na boloke ne bene Isalela nabo bakōkela Bijila, muntu ense wādi umwena’mo kadi muzo wādi utumbija Yehova.—Levi 20:7, 8; Isa. 48:17, 18.

18 Byotwifunda’ko: Yehova umwene mwanda onso wa mu būmi bwetu na mvubu. Usakanga tusanswe bakwetu ne kwibalongela bintu na boloke. Kadi uyukanga byotunena ne byotulonga, nansha shi tudi kwa bunka.—Bah. 4:13.

19-21. (a) Le bakulumpe ne batyibi bādi bafwaninwe kutyibila bantu ba Leza mambo namani? (b) Le i bika byātūdile’ko Yehova mwanda wa kukinga bantu, ne i bika byotwifunda’ko?

19 Yehova wādi usaka kukinga bantu bandi ku lupusa lubi lwa mizo yobādi nayo pabwipi. O mwanda wādi usaka bakulumpe ne batyibi bengidije Bijila pampikwa mboloji. Boba bādi batyibila bantu bandi mambo, kebādipo bafwaninwe kwikala na mutyima mūmu nansha na kaninga-mpo. Ino bādi banenwe kusanswa boloke.—Kup. 1:13-17; 16:18-20.

20 Yehova wivwaninanga bantu bandi lusa, o mwanda i mutūle’ko bijila kutyina’mba bantu bakalongelwa bintu na bukondame. Kimfwa, Bijila byāletele muswelo wa kukinga muntu obabepela’mba i mwipayañane. Yewa obasambīle wādi na lupusa lwa kuyuka mwine umusambīle. (Kup. 19:16-19; 25:1) Kadi kumeso kwa kuponejibwa, kwādi kufwaninwe kwikala nansha batumoni babidi ba kuleta bukamoni. (Kup. 17:6; 19:15) Penepa le byādi bikala namani shi mwine Isalela wipayañene i mumonwe na kamoni umo? Kādipo ufwaninwe kulanga’mba kakapebwapo mfuto pa mwanda wa bubi bwandi. Yehova wādi umona bilongele muntu. Bashabana nabo bādi bapebwe lupusa mu kisaka, ino luno lupusa lwādi na mikalo. Kudi myanda imo ya mu kisaka yādi ilomba kupwijibwa na bakulumpe ne kukwata’po butyibi bwa mfulo.—Kup. 21:18-21.

21 Byotwifunda’ko: Yehova i mulete kimfwa kibwaninine; mwanda byonso byalonga i byoloke. (Ñim. 9:7) Upalanga mpalo boba bakōkele misoñanya yandi, ino upa mfuto boba bengidija bibi lupusa lwabo. (2 Sa. 22:21-23; Ezk. 9:9, 10) Bamo babwanya kulonga bibi ne kulanga’mba kebakipebwapo mfuto, ino pa kitatyi kifwaninwe Yehova wibalengejanga batyibilwe butyibi. (Nki. 28:13) Kadi shi kebesāshilepo, bakajingulula bukidi bonka’mba “i kintu kilenga moyo kuponena mu makasa a Leza mūmi.”—Bah. 10:30, 31.

LE I BĀNI NAKAMPATA BĀDI BAKINGWA NA BIJILA?

Pa kupwija myanda, bakulumpe bādi banenwe kumwekeja buswe ne boloke bwa Yehova ku bantu (Tala musango 22) *

22-24. (a) Le i bāni nakampata bādi bakingwa na bijila, ne bino bitufundija bika padi Yehova? (b) Le i kidyumu’ka kidi mu Divilu 22:22-24?

22 Nakampata Bijila byādi bikinga boba kebādipo na bukomo bwa kwikinga abo bene, kimfwa bana ba nshiye, bakaji ba bishala, ne beni. Batyibi ba mu Isalela bāsapwidilwe amba: “Kufwaninwepo kunyengakanya butyibi bwa mweni wa kibundi nansha bwa mwana wampikwa shandi, kadi kufwaninwepo kuyata kivwalwa kya mukaji wa kishala bu kyeya pa mwanda wa mapu.” (Kup. 24:17) Yehova wādi utele mutyima na buswe boba bazoze. Kadi wādi upa mfuto boba bādi bebasusula.—Tanga Divilu 22:22-24.

23 Kadi Bijila byādi bikinga bantu ba mu kisaka ku kulonga busekese bwa munyanji na kukankaja miswelo yonso ya busula-malwa. (Levi 18:6-30) Kwishila na bantu ba mizo yādi ijokolokele Isalela, bene bādi balekele nansha kwitabija kino kibidiji, bantu ba Yehova abo bādi bafwaninwe kumona buno bubi na mwibumwena Yehova—bu kilongwa kya munyanji.

24 Byotwifunda’ko: Yehova usakanga boba bapele lupusa bate mutyima na buswe bantu bonso bobatangidile. Ushikilwe busekese kadi usakanga kuyuka’mba bantu bonso, nakampata boba bazoze i bakingwe kadi balongelwanga bintu na boloke.

BIJILA I “MUNJIÑININYA WA BINTU BYA KWIYA”

25-26. (a) Mwanda waka tunena’mba buswe ne boloke bidi pamo bwa umpuya na būmi? (b) Le i bika byotukabandaula mu kishinte kikwabo kya mu bino bishinte?

25 Buswe ne boloke bidi pamo bwa umpuya na būmi; pano pa ntanda, kimo kekibwanyapo kwikala’ko pampikwa kikwabo. Shi tukulupile amba Yehova witulongelanga bintu na boloke, nabya buswe botumuswele bukatama. Kadi shi tusenswe Yehova ne misoñanya yandi myoloke, kino kiketutonona tusanswe bakwetu ne kwibalongela bintu na boloke.

26 Kipwano kya Bijila bya Mosesa kyākweshe bene Isalela baningije kipwano kyabo na Yehova. Inoko, Bijila byāfudile pāfikidije Yesu Bijila, kupwa byāpingakanibwa na kintu kiyampe kutabuka. (Loma 10:4) Mutumibwa Polo wāshintulwile amba Bijila i “munjiñininya wa bintu bya kwiya.” (Bah. 10:1) Kishinte kikwabo kya mu bino bishinte kikesambila pa bino bintu bimobimo ne pa mvubu ya buswe ne boloke mu kipwilo kya bwine Kidishitu.

LWIMBO 109 Buswe Bukatampe Butamba ku Mutyima

^ mus. 5 Kino i kishinte kibajinji mu bishinte biná bisa kwisambila pa kine kyotubwanya kukulupidila’mba Yehova witutele mutyima. Bishinte bisatu bikwabo bikalupulwa mu Kiteba kya Mulami kya Kweji 5, 2019. Mitwe ya myanda ya bino bishinte i ino, “Buswe ne Boloke mu Kipwilo kya Bwine Kidishitu,” “Buswe ne Boloke Potutanwa na Bibi,” “Kusenga Boba Bajilulwe.”

^ mus. 2 NSHINTULWILO YA KISHIMA: Bijila 600 ne musubu byāpelwe bene Isalela na Yehova kupityila kudi Mosesa bifunkila pa “Bijila,” ko kunena’mba “Bijila bya Mosesa,” ne “mbila.” Kadi mikanda itano mibajinji ya mu Bible (Ngalwilo kutūla ku Kupituluka) ifunkilanga divule pa Bijila. Kyaba kimo kino kishima kingidijibwanga ne pa kwisambila pa Bisonekwa byonso bya Kihebelu bisonekwe na mushipiditu.

^ mus. 60 NSHINTULWILO YA KIFWATULO: Lolo umo mwine Isalela na wandi mwana, besamba na nsangaji pobateakanya byakudya. Kunyuma kwabo, shabana umo ufundija wandi mwana mwa kukwatakenya mikōko.

^ mus. 64 NSHINTULWILO YA KIFWATULO: Ku kibelo kya kibundi, bakulumpe bakwasha na buswe lolo umo wa kishala ne wandi mwana badi basusulwa na nsunga umo wa mu kibundi.