1, 2. (a) Lelo i bika biloñanga bantu pa kukimba bwanapabo? (b) Lelo i bika bilupukanga’ko?

DYALELO, bantu ba mu bipindi bivule kujokoloka ntanda yonso besambilanga pa byepelo bya kwikala mu ludingo lumo ne pa bwanapabo. Bamo basakanga kunyongololwa ku kasusu, ku mboloji, ne ku bulanda. Bakwabo basakanga kwikala na bwanapabo bwa kunena monso mobasakila, kutonga byonso byobasaka, ne kwikala monso mobasakila. Bantu ba mu bipindi byonso basakanga kwikala na bwanapabo.

² Pa kukimba bwanapabo, bantu batompanga kupela bijila bya Leta enka ne kukimba kwibishinta. Ino le na bubine basokolanga’bo? Mhm. Divule, kulupukanga’nka masusu ne lufu. Binenwa bya Mulopwe Solomone bitanwa mu Musapudi 8:9 i bya bine bya amba: “Kudi kitatyi kya kulela muntu pa muntu mukwabo ne kwisanshija ponka.”

3. Lelo i bika byotusakilwa kulonga pa kwikala na nsangaji ne kuloelelwa?

 ³ Bible witulombola byobya byotusakilwa kulonga pa kwikala na nsangaji ne kuloelelwa. Mwanā bwanga Yakoba wānenene amba: “Yewa utadija mu kijila kibwaninine kya bwanapabo ne kutakamena’mo . . . ukekalanga na katōkwe pa kulonga’kyo.” (Yakoba 1:25) Kijila kibwaninine i kitambe kudi Yehova, kadi uyukile senene byobya byotusakilwa pa kwikala na nsangaji ya bine ne kuloelelwa. Yehova wāpele ba Adama ne Eva bwanapabo bwa bine ne bintu byonso byobādi basakilwa pa kwikala na nsangaji.

4. Lelo ba Adama ne Eva bādi na bwanapabo bwa muswelo’ka? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

⁴ Potutanga mu Ngalwilo shapita 1 ne wa 2, twifundanga’mo amba ba Adama ne Eva bādi na bwanapabo kebudipo na bantu dyalelo. Bādi na bintu byonso byobasakilwa, kekwādipo kintu nansha kimo kibalengeja moyo, kadi kekwādipo muntu nansha umo wādi wibasusula. Kebādipo bazumbija mutyima pa mwanda wa bidibwa, kaji, misongo, nansha lufu. (Ngalwilo 1:27-29; 2:8, 9, 15) Ino le ko kunena’mba bādi na bwanapabo bwampikwa mikalo? Tutalei.

5. Kwishila na bilanga bantu bavule, le bantu basakilwa bika pa kwikala na bwanapabo?

⁵ Bantu bavule balañanga’mba kwikala na bwanapabo bwa bine i kulonga kintu kyo-kyonso kyobasaka pampikwa kuta mutyima ku bikalupuka’ko. Dibuku The World Book Encyclopedia dinena’mba bwanapabo i “bwino bwa kukwata butyibi ne kwibufikidija.” Inoko, dinena kadi amba bantu bekalanga na bwanapabo shi ba lupusa abaleka kwibatūdila’ko mikalo ya kasusu, ya mpikwa mvubu, nansha ya mpikwa kwendela’mo. Kino kilombola’mba mikalo imo idi na mvubu pa kusaka’mba muntu yense ekale na bwanapabo. Ino lelo i ani udi na lupusa lwa kukwata butyibi shi mikalo kampanda i miyampe, ya mvubu, ne shi i myendele’mo?

6. (a) Mwanda waka Yehova kete ye udi na bwanapabo bonso? (b) Lelo bantu badi na bwanapabo bwa muswelo’ka, ne mwanda waka?

⁶ I biyampe tuvuluke amba enka Yehova Leza kete ye udi na bwanapabo bonso, bwampikwa mikalo. Mwanda waka? Mwanda wāpangile bintu byonso, kadi i Mubikadi wa bukomo bonso wa diulu ne ntanda. (1 Temote 1:17; Kusokwelwa 4:11) Mulopwe Davida wāingidije binenwa bifike’po pa kwisambila pa bukatampe bwa Yehova. (Tanga 1 Bilongwa 29:11, 12.) Inoko, bipangwa byonso bya mūlu ne bya pano panshi kebidipo na bwanapabo bonso. Ino bidi na bwanapabo budi na mikalo. Yehova Leza witusakilanga twivwanije amba aye kete ye udi na lupusa lwa kukwata butyibi pa mikalo miyampe, ya mvubu, ne myendele’mo. Tamba ku ngalwilo, Yehova wātūdīle’ko bipangwa byandi mikalo.

7. Le i bintu’ka bimo byotufwaninwe kulonga pa kwikala na nsangaji?

⁷ Nansha ba Adama ne Eva byobādi na bwanapabo mu bintu bivule, inoko bwanapabo bwabo bwādi na mikalo. Mikalo imo yādi ya mu kipangila kyabo. Kimfwa, pa kwikala bōmi, bādi bafwaninwe kwesa, kudya, ne kulāla. Lelo kino kishintulula’mba kebādipo na bwanapabo? Mhm. Na bubine, Yehova wādi uyukile amba kulonga bino bintu kukebaletela nsangaji ne kuloelelwa. (Ñimbo ya Mitōto 104:14, 15; Musapudi 3:12, 13) Batwe bonso tusangelanga kwesa luvula luyampe, kudya bidibwa byotusenswe, ne kulāla biyampe. Ketwimonengapo bwa  batwe bajidikwe kijila potuloñanga bino bintu. Mo mwādi mwikadile ne ba Adama ne Eva.

8. Lelo Leza wāpele ba Adama ne Eva musoñanya’ka mupotoloke, ne mwanda waka?

⁸ Yehova wāpele ba Adama ne Eva musoñanya mupotoloke. Wēbasapwidile babutule bana, bayuje ntanda, ne kwiilama. (Ngalwilo 1:28) Le uno musoñanya wēbabudije bwanapabo? Aa, ke amopo! Wēbapele mukenga wa kwalamuna ntanda yonso ke paladisa, ikale kīkalo kyabo pobadi ba kushikata nyeke na babo bana babwaninine. Ino yo yādi mpango ya Leza. (Isaya 45:18) Dyalelo, bantu batonga kuleka kusonga nansha kusongwa ne kubutula bana, kebalubilangapo Leza. Inoko, kudi bantu batonga kusonga nansha kusongwa enka ne kubutula bana nansha kulonga uno muswelo byokuletanga bikoleja kampanda. (1 Kodinda 7:36-38) Mwanda waka? Mwanda bakimbanga kwikala na nsangaji ne kuloelelwa. (Ñimbo ya Mitōto 127:3) Shi ba Adama ne Eva bākōkele Yehova, longa bādi ba kwikala’ko nyeke na nsangaji mu busongi bwabo ne mu kisaka.

9. Mwanda waka kijila kitanwa mu Ngalwilo 2:17 ke kya kasusupo, kyampikwa mvubu, nansha kyampikwa kwendela’mo?

⁹ Yehova wāpele ba Adama ne Eva kijila ne kwibalombola patōkelela byobya byādi bya kulupuka’ko shi baleke kwikikōkela. Wānenene amba: “Ku mutyi wakuyukanya buya ne bubi, kokadyako i kijila; mwanda difuku dyokadyako mwiko, kufwa ukafwanga.” (Ngalwilo 2:17) Le kino kijila kyādi kya kasusu, kyampikwa mvubu, nansha kyampikwa kwendela’mo? Lelo kyābudije ba Adama ne Eva bwanapabo? Aa, ke amopo. Kadi befundi ba Bible bavule banenanga’mba kijila kya Leza kyādi kya tunangu kadi kyendele’mo. Mwifundi umo bidi unena’mba kitufundijanga’mba “enka Leza kete ye uyukile kyokya kiyampe . . . ku muzo wa muntu kadi i enka Leza kete uyukile kyokya kyampikwa kwikala kiyampe . . . kobadi. Pa kumwena mu kyokya ‘kiyampe,’ bantu bafwaninwe kukulupila mudi Leza ne kumukōkela. Shi baleke kumukōkela, nabya abo bene bakekwatyila butyibi pa kyokya kiyampe . . . ne pa kyokya ke kiyampepo.” Kino i kintu kikomo mpata ku bantu kwilongela’kyo abo bene.

10. Mwanda waka bwanapabo bwa kwitongela i bwishile na lupusa lwa kukwata butyibi pa kiyampe ne kibi?

¹⁰ Bantu bamo babwanya kulanga’mba Yehova kāpelepo Adama bwanapabo bwa kulonga kyonso kyasaka. Inoko, kebayukilepo amba bwanapabo bwa kwitongela, nansha lupusa lwa kwitongela bya kulonga i bwishile na lupusa lwa kukwata butyibi pa kiyampe ne kibi. Ba Adama ne Eva bādi na bwanapabo bwa kutonga kukōkela Leza nansha kuleka kumukōkela. Ino enka Yehova kete ye udi na lupusa lwa kukwata butyibi pa kiyampe ne kibi. “Mutyi wakuyukanya buya ne bubi” wādi uvuluja ba Adama ne Eva kino. (Ngalwilo 2:9) Ketuyukangapo nyeke byobya bikalupuka ku butongi bwetu, kadi na bubine ketuyukangapo shi kukalupuka nyeke’nka biyampe. O mwanda divule bantu bakwatanga butyibi na kukanina kuyampe, inoko kwalupuka masusu, musala, nansha byamalwa. (Nkindi 14:12) Na bubine bantu badi na mikalo mu byonso byobabwanya kulonga. Yehova pa kupa ba Adama ne Eva kijila kya kuleka kudya ku mutyi, wēbafundije amba bafwaninwe kumukōkela pa kusaka’mba bekale na bwanapabo bwa bine. Lelo ba Adama ne Eva bātongele kulonga bika?

11, 12. Mwanda waka butongi bwa ba Adama ne Eva bwāletele musala? Leta kimfwa.

 ¹¹ I kya bulanda, mwanda ba Adama ne Eva bātongele kuleka kukōkela Yehova. Eva wātongele kuteja Satana paāmulaile amba: “Meso akemuputuka. Kabidi mukekalanga bwa Leza, kuyuka biya ne bibi.” (Ngalwilo 3:5) Lelo butongi bwa ba Adama ne Eva bwēbalengeje bavudije’ko bwanapabo na mwānenene’kyo Satana? Aa, ke amopo. Ino na bubine, bājingulwile amba kuleka kulonda buludiki bwa Yehova kutwalanga ku musala. (Ngalwilo 3:16-19) Mwanda waka? Mwanda Yehova kāpelepo bantu bwanapabo bwa kwikwatyila abo bene butyibi pa kiyampe ne kibi.​—Tanga Nkindi 20:24; Yelemia 10:23.

¹² Kino i kikwatañane na muntu wendeja amviyo. Pa kukafika senene kwaenda, ufwaninwe kulonda dishinda dya mu lwelēle dyobamupele, kwingidija bingidilwa bya kwendeja nabyo amviyo ne kwisamba na boba baludika maamviyo enda mūlu. Ino shi yewa wendeja amviyo apele kulonda buno bulombodi ne kwenda monso mwasakila, nabya kino kikaleta musala. Pamo bwa uno muntu wendeja amviyo, ba Adama ne Eva nabo bātongele kulonga bintu mobasakila abo bene. Bāpelele buludiki bwa Leza. Mwapya tunga? Byafula ku musala! Butongi bwabo bwēbaletele bubi ne lufu enka ne lutundu lwabo lwine kumo. (Loma 5:12) Ba Adama ne Eva kebēvudijije’kopo bwanapabo pa kutompa kwikwatyila abo bene butyibi pa kiyampe ne kibi. Inoko, bājimije bwanapabo bwa bine bwēbapele Yehova.

13, 14. Le i muswelo’ka otubwanya kwikala na bwanapabo bwa bine?

¹³ Bantu bamo balañanga’mba byadi bya kwikala biyampe shi twadi na bwanapabo bwampikwa mikalo. Lelo i bya bine? Nansha kwikala na bwanapabo byokudi na byabuyabuya bivule, le ulanga ntanda yadi ya kwikala namani shi kekwadipo mikalo? Dibuku The World Book Encyclopedia dinena’mba bijila byonso bya bantu i bikutakane mwanda bibwanya kukinga kadi byabudija bantu bwanapabo. Ke bipēlangapo  nyeke. O mwanda mwine kudi bijila bivule enka ne baavoka bavule ne bazuji balonga bukomo bwa kushintulwila’byo bantu mwanda wa bebingidije.

¹⁴ Yesu Kidishitu wāshintulwile mwa kwikadila na bwanapabo bwa bine paānenene amba: “Shi mwikale mu mwanda wami, nabya mwi bami bana ba bwanga binebine, kadi mukayuka bubine, bubine nabo bukemupa bwanapabo.” (Yoano 8:31, 32) Nanshi pa kwikala na bwanapabo bwa bine, tusakilwa kulonga bintu bibidi. Kibajinji, tusakilwa kwitabija bubine bwāfundije Yesu. Kya bubidi, tusakilwa kwikala bandi bana ba bwanga. Kulonga bino bintu, kuketupa bwanapabo bwa bine. Ino le i bwanapabo bwa ku bika? Yesu wānenene amba: “Ense ulonga bubi i umpika wa bubi.” Wābwejeje’ko amba: “Shi Mwana wemupe bwanapabo, nankyo mukekala bine banapabo.”​—Yoano 8:34, 36.

15. Mwanda waka bwanapabo bwālaile Yesu i bwitulengeje twikale “bine banapabo”?

¹⁵ Bwanapabo bwālaile Yesu ku bandi bana ba bwanga i buyampe mpata kupita bwanapabo busaka bantu dyalelo. Yesu paānenene amba, “Shi Mwana wemupe bwanapabo, nankyo mukekala bine banapabo,” wādi wisambila pa bwanapabo bwa ku bupika bwa bubi, bwine butyani mpata kupita bupika bonso bubwanya kumunwa bantu. Lelo i muswelo’ka otwikele bu bapika ba bubi? Bubi bwitulengejanga tulonge bintu bibi. Kadi bubwanya kwitulengeja tuleke kulonga kyokya kyotuyukile bu kiyampe, ne kwituzozeja. Mfulo mfulō, twetyepelwa, twaikala na misanshi, masusu, enka ne kufwa. (Loma 6:23) Mutumibwa Polo wāyukile mobisanshilanga kwikala umpika wa bubi. (Tanga Loma 7:21-25.) Tukekala na bwanapabo bwa bine bwādi na ba Adama ne Eva dibajinji, enka pakatalulwa’ko bubi lonsololo.

16. Le i muswelo’ka otubwanya kwikala na bwanapabo bwa bine?

¹⁶ Binenwa bya Yesu bya amba “shi mwikale mu mwanda wami” bilombola’mba shi tusaka Yesu etupe bwanapabo, nabya tusakilwa kulonga bintu kampanda. Le i bintu’ka? Byotudi bene Kidishitu bepāne, twepelele batwe bene ne kwitabija mikalo itūdīle’ko Yesu bandi bana ba bwanga. (Mateo 16:24) Enka na mwālaile’kyo Yesu, tukekala na bwanapabo bwa bine mu mafuku āya kumeso, kitatyi kyotukemwena byabuyabuya byonso bya kitapwa kya kinkūlwa.

17. (a) Le i muswelo’ka otubwanya kwikala na nsangaji ya bine ne kuloelelwa? (b) Le i bika byotukefunda mu kishinte kilonda’ko?

¹⁷ Pa kwikala na nsangaji ya bine ne kuloelelwa, tufwaninwe kukōkela bufundiji bwa Yesu bu bandi bana ba bwanga. Shi tulonge kino, nabya tukanyongololwa lonsololo ku bupika bwa bubi ne lufu. (Tanga Loma 8:1, 2, 20, 21.) Mu kishinte kilonda’ko, tukefunda’mo mwa kwingidijija na tunangu bwanapabo botudi nabo pano. Kulonga uno muswelo kukalēmekeja nyeke Yehova, Leza wa bwanapabo.