1. Le bupolofeto bwa mu Bible bwitukwasha tuyuke bika?

LELO i bika bitengēle bantu ba Yehova kumeso’ku? Ketwidilwepo malondololo. Bupolofeto bwa mu Bible bwitukwasha tuyuke binkumenkume bikatampe bisa kwitufikila batwe bonso. Bupolofeto bumo bidi bwitukwasha tuyuke bikalonga maludiki makatampe a pano pa ntanda. Ino nsekununi ilembelwe mu Danyele shapita 11, ilombola mānga ya balopwe babidi belwa, mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi. Kipindi kikatampe kya buno bupolofeto ke kifikidile kala, o mwanda tubwanya kukulupila’mba ne kipindi kikwabo nakyo kisa kufikidila.

2. Mungya Ngalwilo 3:15; Kusokwelwa 11:7 ne 12:17, le i bika byotufwaninwe kuvuluka potwifunda bupolofeto bwa Danyele?

² Pa kwivwanija bupolofeto bulembelwe mu Danyele shapita 11, tufwaninwe kuyuka’mba bwisambilanga enka pa maludiki ne pa balopwe balwile na bantu ba Leza. Kadi nansha bantu ba Leza byobādi bakidi batyetye pano pa ntanda, divule dine bādi bafikilwa na binkumenkume bikatampe bya ntanda. Mwanda waka? Mwanda Satana ne bantu bandi bonso badi na kitungo kimo kete​—kukubija boba bengidila Yehova ne Yesu. (Tanga Ngalwilo 3:15 ne Kusokwelwa 11:7; 12:17.) Kadi bupolofeto bulembelwe mu Danyele bufwaninwe kukwatañana na bupolofeto bukwabo budi mu Kinenwa kya Leza. Na bubine, tubwanya kwivwanija bupolofeto bwa Danyele senene enka shi tudingakanya’bo na bipindi bikwabo bya mu Bisonekwa.

3. Le i bika byotusa kwisambila’po mu kino kishinte ne mu kilonda’ko?

³ Na ino myanda mu ñeni, pano tusa kwisambila pa Danyele 11:25-39. Tusa kuyuka i ani wāikele mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi tamba mu 1870 kutūla  ku 1991, kadi tusa kuyuka mwanda waka i byendele’mo tulumbulule muswelo otwivwene kino kipindi kya buno bupolofeto. Mu kishinte kilonda’ko, tukesambila pa Danyele 11:40–12:1, kadi tukalumbulula muswelo otwivwene kino kipindi kya bupolofeto pa byokinena tamba mu myaka ya 1990 kutūla ku divita dya Amakedona. Powifunda bino bishinte bibidi, i biyampe kutala tabulo inena’mba, “Balopwe Belwa mu Kitatyi kya ku Mfulo.” Dibajinji bidi tufwaninwe kuyuka balopwe babidi ba mu buno bupolofeto.

4. Le i bintu’ka bisatu biketukwasha tuyuke mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi?

⁴ Kitenta “mulopwe wa kungala” ne “mulopwe wa kunshi” twadi tutelela’byo imbikalo ya politike yādi kungala ne kunshi kwa ntanda ya Isalela. Mwanda waka tubanena namino? Tala byānenene mwikeulu paāpele Danyele musapu amba: “Naiya kukwivwanija kintu kisa kuponena bantu bobe ku mfulo ya mafuku.” (Dan. 10:14) Kufika mu Pentekosa 33 Yesu Ke Mwiye, muzo wa Isalela wa ku ngitu bo bādi bantu ba Leza. Inoko tamba penepa, Yehova wālombwele patōka’mba umwene bana ba bwanga ba Yesu ba kikōkeji bu bantu bandi. O mwanda, bupolofeto buvule bulembelwe mu Danyele shapita 11 bwisambilanga pa balondi ba Kidishitu, ino ke pa muzopo wa Isalela wa ku ngitu. (Bil. 2:1-4; Loma 9:6-8; Ngt. 6:15, 16) Mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi bashintanga mungya bitatyi. Nansha nabya, kudi bintu bivule kebishintangapo. Kibajinji, balopwe balwile bininge bantu ba Leza. Kya bubidi, balombwele kupityila ku bintu byobalongele bantu ba Leza amba bashikilwe Yehova, Leza wa bine. Ne kya busatu, bano balopwe babidi belwile abo bene na bene.

5. Le tubwanya kuyuka mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi tamba mu myaka ya katwa ka 2 Yesu Ke Mwiye kutūla ku mfulo kwa myaka ya katwa ka 19? Shintulula.

⁵ Kyaba kimo, mu myaka ya katwa ka bubidi Yesu Ke Mwiye, mu kipwilo kya bine kya bwine Kidishitu mwātwelele bene Kidishitu ba bubela, bene bādi betabije bufundiji bwa bajentaila ne kufya bubine bwa mu Kinenwa kya Leza. Tamba mu kine kitatyi’kya kufika ne ku mfulo kwa myaka ya katwa ka 19, kekwādipo bulongolodi bwa bengidi ba Leza pano pa ntanda. Biyombo bityani bya bwine Kidishitu bwa bubela byāvula kadi bene Kidishitu ba bine bakoma kuyukana. (Mat. 13:36-43) Mwanda waka uno i mwanda mukatampe? Uno mwanda ulombola’mba byobya byotutanga pa mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi kebifunkilapo pa balopwe nansha malopwe āikele’ko tamba mu myaka ya katwa ka bubidi kutūla pa bukata bwa myaka ya katwa ka 19. Mwanda kekwādipo bulongolodi bwa bantu ba Leza bobādi ba kulwa. * Inoko, tubwanya kukulupila’mba mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi bādi ba kumweka monka ku mfulo kwa myaka ya katwa ka 19. Le tubayuka kino namani?

6. Le bantu ba Leza bāyukene monka kitatyi’ka? Shintulula.

⁶ Tamba mu 1870 ne kwenda kumeso,  bantu ba Leza bāshilwile bu kakisumpi. I mu uno mwaka mwāshilwile Tutu Charles Taze Russel ne balunda nandi kubunda kalasa ka kwifunda Bible. Tutu Russel ne balunda nandi bāingile bu mukendi wa ‘kutōkeja dishinda’ kumeso kwa Bulopwe bwa Meshiasa kushimikwa. (Mal. 3:1) Ebiya bantu ba Leza bayukana monka! Le kwādi umbikalo wādi wa kulwa bininge bengidi ba Leza? Tutalei ino myanda ilonda’ko.

7. Le i ani wādi mulopwe wa kunshi kufika ne ku Divita I dya Ntanda?

⁷ Dya mu 1870, Beletanye wāikele ke umbikalo mukatampe pano pa ntanda, kadi wādi na basola bakomo bininge. Uno umbikalo wāelekejibwe na disengo dityetye dyānekenye masengo asatu makwabo​—Franse, Eshipanye, ne Pays-Bas. (Dan. 7:7, 8) Kadi wāikele bu mulopwe wa kunshi kufika ne ku Divita I dya Ntanda. Mu kino kitatyi kimo kyonka, États-Unis nandi wāpetele bininge kupwa bapwana na Beletanye.

8. Le i ani waikele bu mulopwe wa kunshi mu kitatyi kya mafuku a mfulo?

⁸ Mu Divita I dya Ntanda, ba États-Unis ne Beletanye badi bekūkila na bibumbo byabo bya basola. Mu kine kitatyi’kya, Beletanye ne ntanda yawādi umunine baikala ke Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika. Enka mwālaile’kyo Danyele, uno mulopwe wākongakenye “kibumbo kya divita kikatampe bininge kadi kikomo.” (Dan. 11:25) Mu mafuku a mfulo, Angeletele-Amerika ye waikele ke mulopwe wa kunshi. * Ino i ani waikele ke mulopwe wa kungala?

9. Le i kitatyi’ka kyāikele’ko monka mulopwe wa kungala, ne Danyele 11:25 wāfikidile namani?

⁹ Mu 1871, mwaka umo pa kupwa kwa ba Russell ne balunda nandi kubunda kisumpi kyabo kya kwifunda Bible, kwāikala mulopwe mukwabo wa kungala. Mu uno mwaka, Otto von Bismarck wākweshe bininge ku kushimika Umbikalo wa Alemanye. Wilhelm I Mulopwe wa mu Prussien wāikala bu mbikavu mubajinji, kupwa watonga Bismarck ekale bu mpingakani wandi mubajinji. * Mu makumi a myaka yalondele’po, Alemanye waikala ke umbikalo umunine bakwabo, watādila matanda a mu Afrika ne Dijiba dya Pasifike, ebiya washilula kulwa umbikalo wa Beletanye. (Tanga Danyele 11:25.) Umbikalo wa Alemanye wāikala na basola bakomo ne kyombo kikatampe kya bubidi ntanda yonso. Alemanye wēbatuma bakalwe na balwana mu divita dibajinji dya ntanda.

10. Le Danyele 11:25b, 26 wafikidile namani?

¹⁰ Danyele wālaile bintu byādi bya kufikila Umbikalo wa Alemanye ne kibumbo kyandi kya basola. Bupolofeto bunena’mba mulopwe wa kungala “kakemanapo.” Mwanda waka? “Mwanda bakamukutyila nkuku. Boba badyanga bidibwa byandi bya munsonso bakamuponeja.” (Dan. 11:25b, 26a) Mu mafuku a Danyele, mu boba bādi badya “byakudya bya munsonso bya mulopwe” mwādi ne bengidi ba bulēme bādi bengila “mingilo ya mulopwe.” (Dan. 1:5) Le buno bupolofeto bufunkila pa bāni? Bufunkila pa bengidi ba bulēme ba Umbikalo wa Alemanye​—mwine mubadilwa bakatampe ne badingidi ba basola ba mbikavu​—bene balengeje umbikalo wandi upone. * Buno bupolofeto kebwālailepo enka kupona kwa umbikalo, ino bwālombwele ne bintu byādi bya kulupuka ku divita dya na mulopwe wa kunshi. Bunena pa mwanda utala mulopwe wa kungala amba: “Ino kibumbo kyandi kya divita kikakubijibwa, kadi bavule bakapona batapwe.” (Dan. 11:26b) Monka mokyalāilwe, kibumbo kya basola ba Alemanye ‘kyakubijibwe’ kadi bavule ‘bapona batapwe’ mu divita dibajinji dya ntanda. Mu dino divita mwafwile bantu bininge mu mānga ya muzo wa muntu.

11. Le i bika byalongele mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi?

¹¹ Pa kwisambila pa kitatyi kyadi kya kushilula Divita I dya Ntanda, Danyele 11:27, 28 unena’mba mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi “bakashikata ku meza amo kebebepela bubela.” Kadi unena’mba mulopwe wa kungala ukelundikila “bintu bivule.” Ne ye mobyaikadile. Alemanye ne Beletanye besambīle pamo mwanda wa kuleta ndoe, inoko ino mīsambo yamwekele amba i bubela kitatyi kyalupukile divita mu 1914. Kadi makumi a myaka kumeso kwa 1914, Alemanye wapetele bininge, waikala mpeta wa bubidi ntanda yonso. Kupwa pa kufikidija kisonekwa kya Danyele 11:29 ne kipindi kibajinji kya vese 30, Alemanye walwa na mulopwe wa kunshi, ino bamunekenya.

12. Mu divita dibajinji dya ntanda, le i bika byalongele mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi?

¹² Tamba mu 1914 ne kwenda kumeso,  balopwe babidi belwile bininge ne kulwa bantu ba Leza. Kimfwa, mu divita dibajinji dya ntanda, buludiki bwa Alemanye ne buludiki bwa Beletanye bwapangilepangile bengidi ba Leza bapelele kutwela bu sola. Kadi buludiki bwa États-Unis bwakutyile boba badi batangidile mwingilo wa busapudi. Kuno kupangwapangwa kwafikidije bupolofeto budi mu Kusokwelwa 11:7-10.

13. Le mulopwe wa kungala walongele bika mu myaka ya 1 930 ne mu divita dya bubidi dya ntanda?

¹³ Kupwa mu myaka ya 1930, ne nakampata mu divita dya bubidi dya ntanda, mulopwe wa kungala watambile’dyo bantu ba Leza pampikwa lusa. Kisumpi kya politike kya Nazi pa kutādila Alemanye, Hitler ne balondi bandi bakankaja mwingilo wa bantu ba Leza. Bano balwana baipaile bantu ba Yehova tutwa na tutwa ne kukuta bakwabo tununu ne tununu mu makomponi a masusu. Bino binkumenkume byālailwe na Danyele. Mulopwe wa kungala wabwenye ‘kukobakanya kipandulwe’ ne “kutalula kitapwa kya kitatyi kyonso,” na kupeleja bwanapabo bwa bengidi ba Leza bwa kutumbija dijina dya Yehova patōkelela. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler mwendeji wabo, watyipile’nka ne kutyipa’mba ukatukija bantu ba Leza mu Alemanye.

14. Le i ani waikele bu mulopwe wa kungala pa kupwa kwa divita dya bubidi dya ntanda? Nshintulula.

¹⁴ Pa kupwa kwa divita dya bubidi dya ntanda, umbikalo wa Kikoministe wa Inio Sovietike wadi uludika bipindi bikatampe byowayete Alemanye, kadi waikala ke mulopwe wa kungala. Pamo bwa buludiki bwa kasusu bwa Nazi, Inio Sovietike nandi wadi ulwa bininge muntu yense wadi utangidija kumeso butōtyi bwa Leza wa bine pa kyaba kya kukōkela Leta.

15. Le mulopwe wa kungala walongele bika papwile Divita II dya Ntanda?

¹⁵ Kinondanonda’tu na papwile Divita II dya Ntanda, mulopwe mupya wa kungala, Inio Sovietike ne bonso bamukūkile, batambile’dyo bantu ba Leza. Kukwatañana na bupolofeto budi mu Kusokwelwa 12:15-17, uno mulopwe wakankeje mwingilo wetu wa busapudi ne kutuma bantu ba Yehova tununu ne tununu mu bu misungi. Bine, mu mafuku a mfulo, mulopwe wa kungala upungululanga “munonga” wa kupangwapangwa mwanda wa kwimika mwingilo wa bantu ba Leza. *

16. Le Inio Sovietike wafikidije namani bupolofeto budi mu Danyele 11:37-39?

¹⁶ Tanga Danyele 11:37-39. Pa kufikidija buno bupolofeto, mulopwe wa kungala katelepo “mutyima kudi Leza wa bashandi.” Namani? Inio Sovietike, byaadi na kitungo kya kutalula’ko bipwilo, walongele bukomo bwa kupwa bukomo bonso bwa malongolodi a bipwilo. Pa kufikila pa kino kitungo, umbikalo wa Sovietike wasoñenye tamba mu 1918 bafundije ku masomo amba Leza i kutupuye. Le uno mulopwe wa kungala ‘watumbije leza wa mansakwa’ namani? Inio Sovietike walupwile lupeto luvule mwanda wa kukomeja kibumbo kyandi kya basola ne kupungija tununu na tununu twa mata a nyukilia mwanda wa ekale mukomo. Abo bonso bubidi, mulopwe wa kungala ne  mulopwe wa kunshi, baikele na byabulwi bikomo mwenda mafuku bya kwipaya nabyo bantu midiyo ne midiyo!

17. Le “kintu kya mukenye kileta musala” i bika?

¹⁷ Mulopwe wa kungala wakwatakenye mulopwe wa kunshi mwanda wa kulonga kintu kikatampe; batūla’ko “kintu kya mukenye kileta musala.” (Dan. 11:31) Kino “kintu kya mukenye” i Bumo bwa Mizo.

18. Mwanda waka Bumo bwa Mizo i butelwe bu “kintu kya mukenye”?

¹⁸ Bumo mwa Mizo i butelwe bu “kintu kya mukenye” mwanda bunenanga’mba bubwanya kuleta kintu kikaletwa’nka na Bulopwe bwa Leza kete​—kuleta ndoe pano pa ntanda. Kadi bupolofeto bunena’mba kino kintu kya mukenye ‘kiletanga musala’ mwanda Bumo bwa Mizo bukakwasha’ko pa konakanya bipwilo byonso bya bubela.​—Tala tabulo inena’mba “Balopwe Belwa mu Kitatyi kya ku Mfulo.”

19-20. (a) Mwanda waka tufwaninwe kuyuka ino mānga? (b) Le i kipangujo’ka kyotukalondolola mu kishinte kilonda’ko?

¹⁹ Tufwaninwe kuyuka ino mānga mwanda ilombola’mba tamba mu myaka ya 1870 kutūla ne ku ngalwilo kwa myaka ya 1990, bupolofeto bwa Danyele bwisambila pa mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi bwafikidile. Nanshi tubwanya kukulupila’mba ne kipindi kya bupolofeto kishele’ko nakyo kisa kufikidila.

²⁰ Inio Sovietike waponene mu 1991. Le penepa mulopwe wa kungala dyalelo i ani? Kishinte kilonda’ko kikalondolola kino kipangujo.