I BIYUKANE biyampe amba, mu Edipito wa kala bantu bādi bandika pa mapapye malongwe na mbuba. Bangidiki ne bene Loma nabo bādi bandika pa mapapye malongwe na mbuba. * Inoko bantu bavule kebayukilepo amba mbuba yādi ilongwa ne nayo mato.

Pano kepadi myanda 2500 ne kupita, mupolofeto Isaya wālembele amba bantu bādi bashikete “mu ntanda ya minonga ya Efiopya,” bādi batuma “batumwa lwa mema, batyibuluka pa mema mu mato a mbuba.” Mwenda mafuku, mupolofeto Yelemia wālaya’mba kitatyi kyobādi ba kutamba kibundi kya Babiloni kudi bene Mede ne bene Peleshia, bādi ba kusōka “mato a mbuba” a bene Babiloni kutyina bakanyema.​—Isa. 18:1, 2; Yel. 51:32.

Bible i mulembwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza, o mwanda befundi ba Bible kebatulumukangapo shi bintu bya kishiyekulu bisokwelwe bilombola’mba mbuba yāingidijibwe pa kulonga mato mu bitatyi byāsonekelwe Bible. (2 Tm. 3:16) Lelo i bika byasokwelwe? Bakimbi ba bintu bya kishiyekulu basokwele bintu bikwabo bibingija’mba mu Edipito bādi balonga’mo mato a mbuba.

Mu bibundu bya mu Edipito mudi bifwatulo bilombola mobādi baketela mbuba ne kulonga’yo mato. Bantu bādi baketa bya pa bukata bya mbuba, bebikutyila pamo, kupwa bīta’bya nabyo bebikutyila pamo. Kya pa bukata kya lububa kidi na mitamba isatu. O mwanda shi abebikutyila pamo bikalanga ke bīta bikomo kadi bīfinye. Dibuku dimo dīsambila pa mānga ya Edipito (A Companion to Ancient Egypt) dinena’mba, mato a mbuba ādi abwanya kwikala na mametele 17 mu bula, na misupi 10 nansha 12 bukila ne bukila.

Mbuba yādi imena bininge mu Musanza wa Nile. Kadi mato a mbuba ādi apēla kulonga. Nansha ke pobāshilwile kusōnga mato makatampe a mityi, bimweka’mba babiluwe ba lui ne ba ntanda bāendelele kwingidija bīta bya mbuba ne tumato tutyetutye twa mbuba.

Bantu baendelele kwingidija mato a mbuba a pa kala mu kitatyi kilampe. Plutarch, mulembi Mungidiki wāikele’ko mu myaka katwa kabajinji ne kabubidi Yesu ke mwiye, wanene amba bantu bamo ba mu andi mafuku bādi bakingidija mato a mbuba.