Nabutwilwe mu mafuku 22 Kweji 12, 1929, mu Noville, kibundi kityetye kya maferme kitema kubwipi na Bastogne, mu Ardennes ya mu Belejike. Mu bunkasampe bwami, nadi nsangedile bininge kwikala pamo na bambutwile ku ferme. Ami pamo ne nkasami mwana-mulume Raymond, twadi tukama bañombe mabele difuku ne difuku na makasa, ne kukwasha’ko mu kitatyi kya mwangulo. Mu kyetu kibundi kityetye, bantu bonso badi bengidila pamo mwanda wa kwikwasha.

Bambutwile betu ba Emile ne Alice, badi bene Katolika bepāne. Badi batanwa ku Misa Dya Yenga dyonso. Inoko, dya mu 1939, bapania batambile mu Angeletele baile mu kyetu kibundi ne kunena tata shi witabije banze kumuletela dipepala La Consolation (dītwa dyalelo bu Langukai!). Tata wajingulula bukidi bonka’mba byadi binena ano mapepala i bya bine, kino kyamulengeja ashilule kutanga Bible. Paalekele kwenda ku Misa, bantu ba mu kibundi bashilula kumulwa bya mu meso fututu. Badi baningila tata ashale mu Katolika, kadi divule badi besamba nandi na kikulupiji kyonso.

Byaunsense bininge kumona balwa tata uno muswelo. Kino kyo kyanengeje nombele Leza amukwashe mu milombelo itamba ku mutyima yonatelanga ku ngalwilo kwa kino kishinte. Lwana lwa balondakani netu polwashilwile kutalala bityebitye, nasangele bininge. Kino kyankulupije amba Yehova i “Mwine wivwananga milombelo.”

Ntanda ya Alemanye Nazi yaile kutamba ntanda ya Belejike bulwi mu mafuku 10 Kweji 5, 1940, ne kulengeja basivile bavule banyeme. Kisaka kyetu kyanyemena dya kunshi kwa Franse. Potwadi tunyema, twadi twitana mu bifuko munanine divita pa bukata bwa basola ba Alemanye ne ba Franse.

 Potwajokēle ku ferme yetu, twatene bintu byetu bivule byonakanibwe. Enka wetu mbwa kete, Bobbie, ye wadi’ko mwanda wa kwitutundaila. Ino myanda yonso yaunengeje neipangule amba, ‘Mwanda waka kudi mavita ne masusu?’

Mu kine kitatyi’kya, twakankamikilwe bininge na bupempudi bwa Tutu Emile Schrantz, a mukulumpe wa kikōkeji kadi pania. Washintulwile patōkelela kupityila ku Bible kine kikadile’ko masusu, ne kulondolola bipangujo bikwabo byonadi neipangula pangala pa būmi. Naningija kipwano kyami na Yehova ne kukulupila’mba i Leza wa buswe.

Enka ne kumeso kwa divita kupwa, kisaka kyetu kyadi kitatyi kyonso na mikenga ya kwimona na Batumoni bakwabo ne kwisamba nabo. Mu Kweji 8, 1943, Tutu José-Nicolas Minet waile ku ferme yetu kunena mwisambo. Waipangula’mba, “I ani usaka kubatyijibwa?” Tata waela kuboko mūlu, nami naela kuboko mūlu. Twabatyijibwa mu kamunonga katyetye ka kubwipi na ferme yetu.

Mu Kweji 12, 1944 kibumbo kya divita kya Alemanye kyashilula bulwi bukatampe kadi bwa mfulo pa Divita dya II dya Ntanda dya kushika kwa Bulaya—diyukene bu Divita dya Bulge. Twadi tushikata dya kwine kwadi kulwibwa divita, kadi tweshityīle mu kyumba kya panshi mu bula bwa kweji mutuntulu. Difuku dimo ponatambile mwanda wa kukadisha banyema, bombe wapona mu ferme, waonakanya musaka wa kyubo kyetu kya mu ferme. Sola umo mwine Amerika wadi mu kipombo dya kubwipi nami wangela lubila amba, “Lāla panshi!” Nanyema nalāla panshi kubwipi nandi, waumvwika kilama-mutwe kyandi mwanda wa kunkinga.

Divita pa kupwa, twakwete’ko mpangiko ya kwanza kwisamba kitatyi ne kitatyi na batutu ne bakaka ba mu kipwilo kya mu Liège, kyadi dya kungala ku kintu kya makilometele 90 na kotwadi. Mwenda mafuku, twabunda kisumpi kityetye kya kifundwa mu Bastogne. Nashilula kwingila ku bilo itala myanda ya kufuta bitanshi ne kumona mukenga wa kwifunda myanda ya bijila. Mwenda mafuku naingila ku bilo ya ba lupusa ya kwine’kwa. Mu 1951 twateakanya’ko kitango kityetye kya kipindi mu Bastogne. Kwatenwe kintu kya bantu katwa,  kubadila’mo ne kaka umo pania mupyasakane, Elly Reuter. Waendele lwendo lwa makilometele 50 na nkinga mwanda wa kutanwa’ko. Bukidi bonka twesanswa ne kwikwatyila. Elly watambwile lwito lwa kukafunda Masomo a Ngileade mu États-Unis. Walembela kité kya ntanda yonso mwanda wa kwibashintulwila kine kyamulengeje amone amba i biyampe apele luno lwito. Tutu Knorr, mwine wadi utangidile bantu ba Yehova wamulondolola na kanye amba, padi difuku dimo ukafundanga Masomo a Ngileade pamo na wandi mulume. Twesonga mu Kweji 2, 1953.

Mu mwine mwaka’wa, ami ne Elly twakatenwe ku Kitango kya Sosiete ya Ntanda Mipya kyalongelwe mu Yankee Stadium, mu New York. Mwine’mwa, neyuka’mo na tutu umo mwine wansokwedile kaji kayampe ne kunena mvilukile mu États-Unis. Pa kupwa kusapwila’mo Yehova mu milombelo, ami ne Elly twakwata butyibi bwa kupela kano kaji, twajokela mu Belejike mwanda wa kukwatakanya kisumpi kityetye kya basapudi kintu kya dikumi mu Bastogne. Mwaka walondele’po, twaikala na dyese dya kubutula mwana mwana-mulume, Serge. Kya bulanda, myeji isamba-ibidi pa kupita’po, Serge wabela ne kufwa wafwa. Twalombwele Yehova misanshi yetu mu milombelo, kadi twakomejibwe na lukulupilo lwa bine lwa lusangukilo.

Mu Kweji 10, 1961, nasokwele kaji ka kitatyi kityetye kene kadi kakunkwasha ñingile bupania. Ino enka mu dine difuku’dya, bangita ku telefone kudi mwingidi umo wa musambo wa Belejike. Wangipangula shi mbwanya kushilula kwingila bu mwingidi wa kipindi (witwa dyalelo bu mutadi wa kipindi). Namwipangula’mba, “Le bibwanika twingile’ko bidi bu bapania kumeso kwa kwitabija uno mwingilo?” Kulomba kwami kwaitabijibwa. Pa kupwa kwingila bu bapania mu bula bwa myeji mwānda, twashilula mwingilo wa kipindi mu Kweji 9, 1962.

Pa kupwa kwingila myaka ibidi mu mwingilo wa kipindi, betwita kukengila ku Betele mu Bruxelles. Twashilula kwingila’ko mu Kweji 10, 1964. Uno mwingilo mupya wetuletele madyese mavule. Natulumukile’tu kitatyi kityetye pa kupita’po na papempwile Tutu Knorr Betele yetu mu 1965, natongwa bu mwingidi wa musambo. Mwenda mafuku, ami ne Elly twaitwa kukafunda Masomo a Ngileade mu kalasa ka 41. Binenwa byanenene Tutu Knorr myaka 13 kunyuma, byafikidila! Pa kupwa kufunda, twajokela ku Betele ya mu Belejike.

Mu bula bwa myaka mivule, naikele na dyese dya kwingidija buyuki bwami bwa mu myanda ya bijila mwanda wa kukwasha’ko ku kulwila bwanapabo bwa butōtyi bwetu mu Bulaya ne mu bifuko bikwabo. (Fid. 1:7) Kino kyanengeje netane na bantu ba lupusa ba mu matanda 55 ne kupita mwadi mutūdīlwe mwingilo wetu mikalo nansha kukankajibwa. Pa kyaba kya kwiyukanya bu muntu uyukile bijila, nadi netela bu “muntu wa Leza.” Nadi nyeke  nkimba bwendeji bwa Yehova mu milombelo, na kuyuka’mba “mutyima wa mulopwe [nansha wa mutyibi] udi pamo bwa tuminonga twa mema mu kuboko kwa Yehova. Wiwendejanga konso kwasaka.”—Nki. 21:1.

Mwanda umo wantulumwije bininge i mīsambo yonesambile na muntu umo wa mu Parlema ya Bulaya. Nalombele misunsa mivule mwanda wa kwisamba nandi, ebiya ku mfulo waitabija twimone. Wanena’mba, “Nakupe minite itano, nkisapo kukubweja’ko munite nansha umo.” Nabandama nashilula kulombela. Uno muntu wangipangula na bulobo byonadi nonga. Nabandula mutwe, nanena’mba, “Nadi mfwija’ko Leza mwanda wi umo wa mu bengidi bandi.” Wangipangula’mba, “Le i bika byosaka kunena?” Namulombola Bene Loma 13:4. Wadi wa mu kipwilo kya Mishoni, o mwanda kino kisonekwa kyamutengele bininge. Byafula kwepi? Waumpa kipindi kya nsá, kadi twesamba nandi biyampe. Walombola enka ne amba ulēmekele mwingilo wetu.

Mu bula bwa myaka mivule, bantu ba Yehova i balwe malwi mavule mu bidye bya mu Bulaya pa mwanda wa kubulwa kwikuja mu bya ino ntanda kwa bene Kidishitu, kulela bana, myanda ya bitanshi, ne bikwabokwabo. Naikele na dyese dya kusamba mu bisambo bivule ne kwimwena muswelo wadi witukwasha Yehova amba bintu bitwendekele ne kubingijibwa. Batumoni ba Yehova ke babinge mu bisambo 140 ne kupita mu Kidye kya Byepelo bya Bantu kya mu Bulaya!

Mu myaka ya 1990, twaingile pamo na Tutu Philip Brumley, wa ku kité kya ntanda yonso, ne Tutu Valter Farneti, wa mu Itali, mwanda wa kukwasha batutu ne bakaka ba mu Cuba batōte na bwanapabo, ke-pantu mwingilo wetu wadi mutūdilwe’mo mikalo. Nalembela ambasade ya Cuba mu Belejike, kupwa twetana na mukata watongelwe mwanda wa kulondolola kulomba kwetu. Potwetene nandi dibajinji, ketwabwenyepo kupwija kubulwa kwivwanija kwalengeje mwingilo wetu utūdilwe mikalo.

Pa kupwa kukimba bwendeji bwa Yehova mu milombelo, twalomba lupusa lwa kutuma Mabible 5000 mu Cuba, betwitabijija. Mabible afika biyampe ne kwabanibwa ku batutu ne bakaka. Kino kyetulengeje tumone amba Yehova wadi wesela bukomo bwetu. Kupwa twalomba lupusa lwa kutuma Mabible makwabo 27500. Kadi betwitabijija ne pano pene. Bine, kukwasha batutu ne bakaka mu Cuba bekale muntu ne muntu na Bible wandi, kwandetēle nsangaji bininge.

 Naendele mu Cuba misunsa mivule mwanda wa kukwasha’ko ba lupusa balumbulule muswelo wadi umonwa mwingilo wetu. Mu kwisamba nabo, tweibidile’mo na ba lupusa bavule.

Mu 1994, bantu 1000000 ne kupita baipailwe mu kwipaibwa kwa Batutsi mu Rwanda. Kya bulanda, ne banabetu bamo baipailwe. Bukidi bonka banenene kisumpi kya batutu kiteakanye’ko mwingilo wa kuleta bukwashi mu Rwanda.

Kisumpi kyetu pokyafikile mu Kigali, mu kapitale, twatene lubumbu lwa bilo ya bwalamuni ne lwa depo ya mabuku lutubuketubuke na masashi. Twaivwene myanda mibi mivule yatene batutu ne bakaka baipailwe na bipanga. Inoko kadi twaivwene ne myanda ya buswe bwa bwine Kidishitu bwamwekele mu bilongwa. Kimfwa, twetene na tutu umo Mututsi wafīlwe mu kīna mu bula bwa mafuku 28 na kisaka kya Batumoni Bahutu. Ku lenyo yotwalongele mu Kigali, twaletele’ko busengi bwa ku mushipiditu ku batutu ne bakaka 900 ne kupita.

Kupwa twaenda bukila bwa Zaire (ītwa dyalelo bu République Démocratique du Congo) mwanda wa kukimba Batumoni bavule ba mu Rwanda banyemēne mu mankambi a balefije kubwipi na kibundi kya Goma. Ino ketwebatenepo, ebiya twalomba Yehova etuludikile kobadi. Kupwa twamona muntu umo upita dya kotwadi, twamwipangula shi kudi Kamoni wa Yehova nansha umo wayukile. Walondolola’mba: “En-en, ami ne Kamoni. Mbwanya kukemutūla ku komite wa kuleta bukwashi.” Pa kupwa kwisamba biyampe na komite wa kuleta bukwashi, twetana na kintu kya balefije 1600 mwanda wa kwibapa busengi bwa ku mushipiditu ne kwibakankamika. Kadi twebalombola ne milangwe yadi mu mukanda utamba ku Kitango Kyendeji. Batutu ne bakaka batengelwe bininge pa kwivwana bino binenwa bikankamika bya amba: “Twimutelanga kyaba kyonso mu milombelo. Tuyukile amba Yehova kakemwilwapo.” Kitango Kyendeji kyanenene bya bine. Dyalelo, mu Rwanda mudi Batumoni 30000 ne musubu!

Pa kupwa kulonga kintu kya myaka 58 mu busongi, nafwidilwe wami mukaji muswe Elly mu 2011. Nasapwidile Yehova njia yami mu milombelo, kadi nandi waunsengele. Ne kadi nasengelwe na kusapwila bantu bakwabo myanda miyampe ya Bulopwe.

Nansha byonkendi na myaka 90 ne musubu, nsapulanga nyeke yenga ne yenga. Kadi ngidi na nsangaji ya kukwasha ku Bilo Itala Myanda ya Bijila kuno ku musambo wa Belejike, kusambulwila bakwetu bwino bwami, ne kukankamika bankasampe ba mu kisaka kya Betele.

Pano kepadi kintu kya myaka 84 na ponalombēle kudi Yehova milombelo yami mibajinji. Yadi i ñanjilo ya lwendo lulumbuluke lwine lumfwenyenye bininge kwadi. Bine mfwijanga’ko bininge pa kuyuka’mba mu bwami būmi, Yehova watele mutyima ku milombelo yami.—Ñim. 66:19. b