1, 2. (a) Le ntanda i mikalañane muswelo’ka? (b) I bipangujo’ka byotusa kulondolola mu kino kishinte?

KAKA umo wa kunshi kwa Bulaya ulombola mwaadi wikadile pa kala’mba, “Ponadi mwanuke, nadi mona’nka bukondame. O mwanda napelele kukwatakanya malongolodi a politike a mu yetu ntanda, ino naanza kukwatakanya milangwe yadi imonwa na bavule bu miyampe. Kadi, mu myaka mivule nadi abala wa mutumbula umo.” Tutu umo wa kunshi kwa Afrika ushintulula kine kyaadi wikupidila ñuma’mba: “Nadi mona’mba kabila ketu i kapite tubila tonso, kupwa nakelunga na kisumpi kimo kya politike. Badi betufundija mwa kwipaila balwana netu na mikobe​—enka ne ba mu ketu kabila badi bakwatakanya bisumpi bikwabo bya politike.” Kaka umo wa pa bukata bwa Bulaya unena’mba: “Nadi na mboloji, kadi nadi nshikilwe muntu ye-yense wa muzo ungi nansha wa kipwilo kishile na kyami.”

² Dyalelo, bantu bavule badi na uno mwikadilo na wadi na bano bantu basatu. Bisumpi bivule bya politike bikupilanga ñuma mwanda wa bikale na bwanapabo. Bantu bavudile kwilwa pa mwanda wa myanda ya politike. Kadi mu matanda mavule, bantu basusulanga bininge beni. Enka na mwālaile’kyo Bible, bantu bapelanga  “kumvwañana ko-konso” mu ano mafuku a mfulo. (2 Temote 3:1, 3) Le bene Kidishitu babwanya kwikala nyeke mu bumo namani nansha ntanda byoikalañene bininge? Tubwanya kuboila ñeni mivule ku kimfwa kya Yesu. Pādi Yesu pano pa ntanda, bantu bādi bakalañane bininge mu myanda ya politike. Mu kino kishinte, tusa kulondolola’mo bino bipangujo bisatu: Mwanda waka Yesu wāpelele kutwela mu kisumpi kyo-kyonso kya politike? Lelo Yesu wālombwele namani amba bantu ba Leza kebafwaninwepo kutwela mu myanda ya politike? Kadi le Yesu witufundija namani amba ketufwaninwepo kūmana?

3, 4. (a) Le Bayuda bavule ba mu mafuku a Yesu bādi basaka bika? (b) Le uno mumweno wādi na lupusa’ka pa bana ba bwanga ba Yesu?

³ Na bubine Bayuda bavule bādi basapwilwa na Yesu bādi basaka kunyongololwa ku bene Loma. Bazilote Bayuda, kisumpi kitumbe kya politike, kyādi kilonga bukomo bwa kukwatakanya bininge uno mulangwe. Bazilote bavule bādi balonda mwana-mulume umo wādi witwa bu Yudasa mwine Ngadilea, wāikele’ko kubwipi na mu mafuku a Yesu. Yudasa wādi meshiasa wa bubela, mwine wāongwele bantu bavule. Jozefu, mulembi wa mānga Muyuda wānenene amba Yudasa wādi usoñanya Bayuda balwe na Loma ne kwita boba bādi betabija kusonka musonko wa bene Loma bu ba “moyomoyo.” Mfulo mfulō bene Loma bāipaya Yudasa. (Bilongwa 5:37) Bazilote bamo bakalabala mwanda wa kusaka kufikidija kyabo kitungo.

⁴ Bayuda bavule bādi batengele na kipyupyu kwiya kwa Meshiasa. Bādi balangile amba Meshiasa ukebanyongolola ku bene Loma ne kujokeja Isalela ke muzo mukatampe monka. (Luka 2:38; 3:15) Bavule bādi bakulupile amba Meshiasa ukashimika bulopwe mu Isalela pano pa ntanda. Shi kino kyālongekele, nabya Bayuda bonso bādi bashikete mu bifuko bishileshile bādi bakujokela mu Isalela. Nansha ke Yoano Mubatyiji nandi wāipangwile Yesu difuku dimo amba: “Lelo abe ye Aye wa Kwiya’ni nansha tufwaninwe kutengela’ko ungi?” (Mateo 11:2, 3) Padi Yoano wādi ulangalanga shi kudi muntu mukwabo wa kwiya kunyongolola Bayuda. Mwenda mafuku, bana ba bwanga babidi bētene na Yesu musanguke mu dishinda pobādi benda ku Emese. Bādi banena’mba badi bakulupile amba uno muntu ye wadi utungīlwe kunyongolola Isalela. (Tanga Luka 24:21.) Kinondanonda na pano, batumibwa bāipangwile Yesu amba: “A Mfumwetu, le koaluja bulopwe ku Isalela kino kitatyi?”​—Bilongwa 1:6.

5. (a) Mwanda waka bantu ba mu Ngadilea bādi basaka kubikika Yesu bu mulopwe wabo? (b) Lelo Yesu wālemunwine namani mulangilo wabo?

⁵ Bayuda bādi batengele amba Meshiasa ukebapwila makambakano abo. Padi kyo kyālengeje bantu ba mu Ngadilea basake kubikika Yesu bu mulopwe wabo. Bādi balanga’mba ukekala muludiki muyampe. Mwanda wādi uyukile kwisamba senene, wādi wa kubelula babela, enka ne kudisha bantu bādi na nzala. Yesu pa kupwa kudisha bana-balume kintu kya 5 000, bantu bātulumukile bininge. Kupwa Yesu wājingulula kyobādi basaka kulonga. Bible unena’mba: “Yesu, pa kuyuka’mba kebasa kwiya kumukwata mwanda wa kumubikika bu mulopwe, wetolwela monka ku lūlu kwa bunka bwandi.” (Yoano 6:10-15) Bukya lubanga, bantu bāmweka bu abetūkija. Penepo Yesu wēbashintulwila’mba kailepo mwanda wa kuvuija bisakibwa byabo bya ku ngitu ino i kwibafundija myanda ya Bulopwe bwa Leza. Wēbasapwidile amba: “Kemwakingidilai byakudya byoneka, ino ingidilai byakudya bīja pa mwanda wa būmi bwa nyeke.”​—Yoano 6:25-27.

6. Lelo Yesu wālombwele namani patōkelela’mba kasakengapo kutwela mu myanda ya politike ya ino ntanda? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

⁶ Kumeso kwa lufu lwandi, Yesu wājingulwile  amba balondi bandi bamo bakulupile amba ukashilula kuludika bu mulopwe mu Yelusalema. Yesu wēbapa kyelekejo kya mina mwanda wa kwibakwasha bemvwanije amba kebikalongekapo mungya milangwe yabo. Kino kyelekejo kyādi kisambila pa “muntu umo wa ku kisaka kilēme,” ko kunena’mba Yesu, wādi wa kwenda lwendo lwa kitatyi kilampe. (Luka 19:11-13, 15) Kadi Yesu wālombwele Pontyusa Pilato, muledi mwine Loma patōkelela’mba kekujijepo mu myanda ya politike ya ino ntanda. Pilato wāipangula Yesu amba: “Lelo wi mulopwe wa Bayuda?” (Yoano 18:33) Padi Pilato wādi na moyo amba Yesu ukalengeja bantu batombokele bene Loma. Inoko Yesu wālondolwele amba: “Bulopwe bwami ke bwa ino ntandapo.” (Yoano 18:36) Yesu wāpelele kutwela mu myanda ya politike, mwanda Bulopwe bwandi bwadi bwa kukekala mūlu. Wānenene amba mwingilo wandi pano pa ntanda i wa kusapula “bukamoni bwa bubine.”​—Tanga Yoano 18:37.

7. Mwanda waka bibwanya kumweka bu bikomo kuleka kukwatakanya bisumpi bya politike nansha ke mu mutyima wetu?

⁷ Yesu wādi ujingulwile mwingilo wandi. Shi netu tujingulule mwingilo wetu, nabya tukapela kukwatakanya kisumpi kyo-kyonso kya politike, nansha ke mu mutyima wetu mwine. Kino ke kipēlangapo nyeke. Mutadi umo wendakana unena’mba bantu ba mu kyandi kipindi abapityija’byo kipimo. Betatwilanga muzo wabo bininge ne kulanga’mba būmi bwabo bukekala biyampe enka shi baludikwa na bantu ba kwabo. Ubweja’ko amba: “Na bya dyese, banabetu i balame bumo bwabo bwa bwine Kidishitu na kuta mutyima ku mwingilo wa busapudi bwa myanda miyampe ya Bulopwe. Batengele’nka Leza apwije bukondame ne makambakano makwabo otwikonda nao.”

8. Le i bukondame’ka bwāsuswile Bayuda bavule ba mu mafuku a Yesu?

⁸ Bantu pobamona bukondame bulongeka koku ne koku, divule bekujanga bininge mu myanda ya politike. Mu mafuku a Yesu, kusonka musonko wādi mwanda wādi ulengeja bantu bavule bekuje mu politike. O mwanda Yudasa mwine Ngadilea wātombokēle Loma, mwanda bene Loma bādi balemba bantu mwanda wa basonke musonko. Kadi kwādi bitanshi bivule bya kusonka, kimfwa kusonkela bituntwa, ntanda, ne mobo. Kadi, basonkeji ba musonko bādi na budimbidimbi, bwine bwādi buleta makambakano. Kyaba kimo bādi batyiba bakatampe ba lupusa milomo mwanda wa bebape bitenta ne kwingidija lupusa lwabo mwanda wa kwikala na lupeto luvule. Zakiasa, mukulu wa basonkeji ba musonko wa mu Yediko, wāpetele mwanda wādi ufutyija bantu lupeto luvule.—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Lelo balwana na Yesu bātompele namani kumutweja mu myanda ya politike? (b) I ñeni’ka yotuboila ku malondololo a Yesu? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

 ⁹ Balwana na Yesu bādi bakimba kumutweja mu myanda itala kusonka bitanshi. Bāmwipangwile pa mwanda utala ‘kufuta musonko,’ musonko wa ndenadi imo yādi ifwaninwe kufuta Bayuda bonso. (Tanga Mateo 22:16-18.) Na bubine Bayuda bādi bashikilwe uno musonko, mwanda wādi wibavuluja’mba bendejibwanga na Umbikalo wa Loma. “Kitango kya balondi ba Heloda,” ko kunena’mba, bantu bādi bakwatakenye Heloda mu myanda ya politike, bādi batala shi Yesu anene amba kebafwaninwepo kufuta musonko nabya bādi ba kukamusambila bu walwana na Umbikalo wa Loma. Ino shi Yesu anene amba bafwaninwe kufuta musonko, nabya bantu bakaleka kumulonda. Penepa, le Yesu wālongele’po namani?

¹⁰ Yesu kāsakilepo kutwela mu ino myanda. Wānenene amba: “Nanshi, futai bintu bya Kesala kudi Kesala ino bintu bya Leza nabyo kudi Leza.” (Mateo 22:21) Yesu wādi uyukile amba basonkeji ba musonko bavule badi na budimbidimbi, ino kātelepo mutyima pa kino. Inoko, wātele mutyima ku kintu kine kikapwija makambakano a bantu, ke Bulopwe bwa Leza kadi. Yesu wētushidile kimfwa. Ketufwaninwepo kwiela mu myanda yo-yonso itala politike, nansha kwikupa ku mutamba umweka bu moloke nansha mwendele’mo, ino mutamba mukwabo umweka bu mubi kadi wa bukondame. Bene Kidishitu batele mutyima ku Bulopwe bwa Leza ne ku byobya bimonwa na Leza bu byoloke. O mwanda, ketudipo na mumweno mubi pa bukondame bulongeka nansha kunenakanya bibibibi pa mwanda wa buno bukondame.​—Mateo 6:33.

11. Le i muswelo’ka otubwanya kukwasha bantu bakwabo basokole boloke bwa bine?

¹¹ Batumoni ba Yehova bavule i babwanye kufundula mumweno mubi obadi nao dibajinji pa myanda ya politike. Kimfwa, kumeso kwa kwifunda bubine, kaka umo wa mu Beletanye wafundile masomo a mikadila ya bantu ku iniveleshite kupwa watamija mumweno mubi pa myanda ya politike. Unena’mba: “Nadi nsaka kulwila byepelo bya bantu bafita, mwanda twadi tususulwa bininge na bukondame. Nansha byonadi na bubinga bwendele’mo, nadi ntyumukwa’nka mutyima. Nkyadipo ndyukile amba byobya bilengeja kwisañuna kwa nkoba bikokeja kufundulwa mu mityima ya bantu. Ino ponashilwile kwifunda Bible, najingulula’mba, mfwaninwe bidi kwanza na kwibifundula mu mutyima wami.” Kadi kaka umo muzungu ye wamukweshe ashinte mumweno wandi. Ubweja’ko amba: “Pano ñingilanga bu pania wa lonso mu kipwilo kya ludimi lwa batumama, kadi noñanga bukomo bwa kusapwila bantu ba miswelo yonso.”

12. Lelo Yesu wāsapwidile bandi bana ba bwanga bepuke “kiyujo” kya muswelo’ka?

¹² Mu mafuku a Yesu, divule bendeji ba bipwilo bādi bakwatakanya bisumpi bya politike. Kimfwa, dibuku Daily Life in Palestine at the Time of Christ dinena’mba Bayuda bādi beabanye mu bisumpi bya bipwilo kadi ye byonka byādi bisumpi bya politike. O mwanda Yesu wādyumwine bandi bana ba bwanga’mba: “Pūtulai meso; kadi dyumukai kiyujo kya Bafadiseo ne kiyujo kya Heloda.” (Mako 8:15) Yesu pa kutela Heloda, bimweka bu wādi wisambila pa kisumpi kya balondi ba Heloda. Kisumpi kikwabo i kya Bafadiseo, kine kyādi kisakila Bayuda bekale na bwanapabo ku Umbikalo wa Loma. Mungya nsekununi ya Mateo, Yesu wādyumwine monka bandi bana ba bwanga ne ku Basadusea. Basadusea bādi basaka Loma endelele kuludika mwanda kino kyādi kibapa mukenga wa kwikala na bitenta bikatampe. Yesu wādyumwine bandi bana ba bwanga bepuke “kiyujo,” nansha mfundijo ya bino bisumpi bisatu. (Mateo 16:6, 12) Kadi kyādi kyendele’mo  Yesu alete kino kidyumu kinondanonda’tu na pādi pasaka bantu kumubikika bu mulopwe.

13, 14. (a) Le myanda ya politike ne ya bipwilo ilupulanga namani ñuma ne bukondame? (b) Mwanda waka ketufwaninwepo kūmana nansha shi abetulongela bukondame? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

¹³ Bipwilo pobikuja mu myanda ya politike, divule kulupukanga ñuma. Yesu wāfundije bandi bana ba bwanga baleke kutwela mu myanda ya politike. Kino kyo kine kyālengeje babitobo bakulu ne Bafadiseo basake kwipaya Yesu. Bādi batyina’mba bantu bakamuteja ne kuleka kwibalonda abo. Pa kino, bādi ba kujimija bantu mu bipwilo byabo ne lupusa lwabo lwa politike. Kebanena’mba: “Shi tumuleke nenki, bonso bakekala na lwitabijo mudi aye, kadi bene Loma bakāya kwituyata kifuko kyetu ne muzo wetu mwine.” (Yoano 11:48) Penepa Kitobo Mukatampe Kaifasa wākwata nkuku ya kwipaya Yesu.​—Yoano 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kaifasa wāilaija kufika ne byobwāidile kupwa wātuma basola kukakwata Yesu. Papo Yesu wādi ke muyuke kala nkuku yabo ya kumwipaya. O mwanda pobādi badya bidibwa bya mfulo na batumibwa bandi, wēbasapwidile belamije’ko bipete. Bipete bibidi byādi bibwane pa kwibafundija bufundiji bwa kamweno. (Luka 22:36-38) Bufuku pa kwila bininge, kibumbo kya bantu kyāiya kukwata Yesu, penepo Petelo wāloba bininge pa mwanda wa buno bukondame kupwa wāsela kipete ne kukesa’kyo mwana-mulume umo. (Yoano 18:10) Ino Yesu wāsapwila Petelo amba: “Aluja kipete pokyadi, mwanda boba bonso batekuna kipete bakafwa ku kipete.” (Mateo 26:52, 53) Le Yesu wāfundije bandi bana ba bwanga bufundiji’ka bukatampe? I bwa amba kebafwaninwepo kwikala ba ino ntanda. I pa uno mwanda pālombēle Yesu ku ngalwilo kwa bwine bufuku’bwa. (Tanga Yoano 17:16.) Enka Leza kete ye udi na lupusa lwa kupwija bukondame.

15, 16. (a) Le Kinenwa kya Leza i kikwashe namani bene Kidishitu bepuke ñuma? (b) I bintu’ka bishile bimona Yehova pabandila ino ntanda dyalelo?

¹⁵ Kaka wa kunshi kwa Bulaya utelelwe ku ngalwilo nandi wefundile buno bufundiji. Unena’mba: “Namwene amba kūmana kekuletangapo boloke. Kadi namwene amba boba basenswe kūmana divule bafulanga ku lufu. Bakwabo nabo bekalanga na bululu. Nasangele pa kwifunda mu Bible amba enka Leza kete ye ubwanya kuleta boloke bwa binebine pano pa ntanda. O musapu onsapula pano kepadi myaka 25.” Tutu wa kunshi kwa Afrika wapingakenye wandi mukobe na “kipete kya mushipiditu,” ke Kinenwa kya Leza kadi. (Efisesa 6:17) Pano usapulanga musapu wa ndoe ku bantu ba miswelo yonso, nansha bekale ba kabila’ka. Kadi kaka wa pa bukata bwa Bulaya pa kwikala Kamoni wa Yehova, wasongelwe na tutu wa kabila kaadi ushikilwe. Abo bonso busatu bashintyile mwanda badi basaka kwikala pamo bwa Kidishitu.

¹⁶ I kyendele’mo kushinta uno muswelo! Bible unena’mba bantu badi pamo bwa dijiba dijinakana kadi kebadipo na ndoe. (Isaya 17:12; 57:20, 21; Kusokwelwa 13:1) Myanda ya politike isanshijanga bantu, kwibakalañanya, ne kulupula ñuma. Inoko batwe tudi na ndoe ne bumo. Yehova pamona muswelo ukalañene bantu mu ino ntanda, usangalanga mpata pa kumona bantu bandi bekele mu bumo.​—Tanga Zefenia 3:17.

17. (a) Le i myanda’ka isatu ituntwila ku bumo? (b) Le i bika byotukabandaula mu kishinte kilonda’ko?

¹⁷ Mu kino kishinte, tubefunde’mo myanda isatu ituntwila ku bumo: (1) Tukulupile amba Bulopwe bwa Leza bo bukapwija bukondame bonso, (2) ketwikujangapo nansha dimo mu myanda ya politike, ne (3) ketūmanangapo. Inoko mboloji i kintu kikwabo kibwanya kona bumo bwetu. Mu kishinte kilonda’ko, tukefunda’mo muswelo otubwanya kunekenya mboloji pamo na mwālongele bene Kidishitu babajinji.