ANO mabuku adi etwa bu nkongolo. Ponabandawile’mo, natene’mo bifwatulo bisangaja bine byashele mu ñeni yami. Mfulo mfulō, natamija kyumwa kya kuyuka myanda ya mu Bible nakidi’tu mwanuke, enka na moyadi ishintulwilwe mu ano mabuku malumbuluke.

Divita II dya Ntanda pa kufika mu India, būmi bwami bwaanza kubipa. Bambutwile bami besansanya kupwa belubula. Nkyebivwanijepo pa kumona bantu babidi bonadi nsenswe belubula. Byaumvutakenye ñeni ne kwimona bu musūlwe. Nadi wabo mwana umo kete, kadi nkyakidipo wa kulongelwa bintu biyampe byonadi nsakilwa nansha kukwatakanibwa kwine.

Ami ne mama twakashikata mu Karatchi, mwipata mwa polovenshi. Difuku dimo, Fred Hardaker, dokitele umo mununu wadi Kamoni wa Yehova, wakokola ku yetu njibo. Wadi wa kipwilo kimo na mishonele wapele kyetu kisaka mabuku. Wanena mama befunde nandi Bible. Mama wapela, ino wanena shi mbwanya kwibisangela. Yenga umo pa kupita’po, nashilula kwifunda na Tutu Hardaker.

 Mayenga matyetye pa kupita’po, nashilula kukatanwa ku kupwila kwa bwine Kidishitu kwadi kulongelwa mu lupitalo lwa Tutu Hardaker. Kwadi kukapwila kintu kya Batumoni 12 banunu. Baunkankamikile ne kunta mutyima pamo bwa wabo mwana. Mvulukanga mobadi bashikatyila nami biyampe, bafukata mwanda wa kwikala nami bula bumo, ne kwisamba nami pamo bwa mulunda nabo wa pa mutyima, bine byonadi nsakilwa mu kine kitatyi’kya.

Na pano kala Tutu Hardaker wangita nkamutūle mu busapudi. Wamfundije komba fono ya ku makasa mwa kombela mīsambo mīpi imanine pa Bible mikwatwe ku mawi. Mīsambo imo yadi minenwe pampikwa kafinda, o mwanda bantu bamo kebadipo basangela musapu. Ino nasangedile bininge kusapwila bantu. Nasanswa bininge bubine bwa mu Bible ne kusapwila’bo bakwabo na bupyasakane.

Basola ba mu Jampani pobadi besakanya mwanda wa kwiya kulwa na India, ba lupusa ba mu Beletanye bashilula kulondalonda bininge Batumoni ba Yehova. Mfulo mfulō, mu Kweji 7, 1943, nami natanwa na kuno kulondwalondwa. Mwimaniji wa masomo, wadi mukulu wa kipwilo kya Mishoni, wampanga’mba “ngidi na ngikadila mibi.” Wasapwila mama’mba kupwila kompwila na Batumoni ba Yehova kubanengeja nshiye kimfwa kibi ku bakwetu ba ku masomo. Mama waloba ne kumpeleja kupwila na Batumoni. Kupwa, wantuma kudi tata ku Peshawar, kibundi kyadi ku kintu kya makilometele 1 370 dya kungala. Pa kubulwa kupwila ne bidibwa bya ku mushipiditu, nashilula kuzoza ku mushipiditu.

Mu 1947, nakajokela ku Karatchi kukakimba kaji. Kwine’kwa, naenda ku lupitalo lwa Dokitele Hardaker. Wantundaila na nsangaji.

Waungipangula’mba, “Ubabela bika?” mwanda wadi ulanga’mba ne mwiye kundapwa.

Namulondolola’mba, “A Dokitele, nkibelelepo ku ngitu. Ino ne mubele ku mushipiditu. Nsaka kwifunda Bible.”

Waungipangula’mba, “Usaka twanze kitatyi’ka?”

Nami amba, “Shi bikokejika nansha’nka pano.”

Kyolwa’kya twapityija kitatyi kilumbuluke na kwifunda Bible. Ku mushipiditu, nemwene bu najokela kwetu. Mama walonga bukomo bwa kumpeleja kupwila na Batumoni, inoko pano nadi musumininwe kwifunda bubine ne kwibwingidija mu būmi bwami. Mu mafuku 31 Kweji 8, 1947, nalombola kwipāna kwami kudi Yehova na kubatyijibwa mu mema. Na pano kala, nashilula kwingila bu pania wa lonso na myaka 17.

Nashilwile kwingila bupania mu Quetta, mwadi mushikata basola ba Alemanye pa kala. Mu 1947, ntanda yeabanya pabidi koku India koku nako Pakista. * Uno mwanda walengeje ñuma ya bipwilo mu bantu, mine yalengeje divilu dya bantu bavule kutabuka mu mānga mu mine myaka’ya. Kintu kya bantu midiyo 14 banyemene bu balefije. Bamizilma ba mu India baenda mu Pakista, bene Hindu nabo ne bene Sikhi ba mu Pakista baenda mu India. Ano makambakano pa kulupuka, nakanda ku kudiye muyule bantu bā mu Karatchi, panja nkwete ku byuma ne byotwakafikile ku Quetta.

Mu Quetta, twetana’mo na George Singh, pania wa pa bula wa myaka 25. George wampa nkinga mikulu yonadi nkanda (nansha kutantanya) mu mwaba wa mikuna. Divule, nadi nsapula bunka. Mu myeji isamba, naikala na bifundwa bya Bible 17, kadi bamo batwela mu bubine. Mwadi ne Sadiq Masih, wadi mukulu wa basola wetukweshe ami ne George twalamune mabuku amoamo esambila pa Bible mu Kiurdu, ludimi lwa mu ntanda ya Pakista. Mwenda mafuku, Sadiq waikala ke musapudi mupyasakane wa myanda miyampe.

Kupwa, nakajokela ku Karatchi ne kwingila na ba Henry Finch ne Harry Forrest, bamishonele bapya badi bakitamba’tu ku Masomo a Ngileade. Baumfundije bufundiji bwa kamweno bwa kiteokratike! Musunsa umo twaendele na Tutu Finch kukasapula kungala kwa Pakista. Munshi mwa mulongo wa ngulu milampe, twatene’mo bantu bavule betyepeje ba kunja besamba ludimi lwa Kiurdu bene badi na kyumwa kya bubine bwa mu Bible. Papita’tu myaka ibidi, nami nakafunda ku Masomo a Ngileade; kupwa najokela ku Pakista konaingile bu mutadi wa kipindi mu bula bwa kitatyi kampanda. Nadi nshikata ku  njibo ya bamishonele ya mu Lahore na batutu bakwabo basatu bamishonele.

Kya bulanda, mu 1954, bamishonele ba mu Lahore bepya myanda, mine yalengeje bilo ya musambo itume’ko bamo ku bifuko bikwabo. Byonekujije mu luno lupotopoto pampikwa tunangu, nadingilwa madingi masumininwe. Natyumukwa mutyima, kenanga’mba nafu ku mushipiditu. Kupwa najokela ku Karatchi ne mwenda mafuku navilukila mu Londoni, mu Angeletele, koku nkulupile amba nsa kukekala’ko biyampe ku mushipiditu.

Mu kyetu kipwilo kya mu Londoni, mwadi banabetu bavule ba mu kisaka kya Betele. Pryce Hughes, mwingidi wa musambo wauntele mutyima na kanye. Difuku dimo, waunsapwila’mba nandi bamupele madingi masumininwe mu mwanda umo kudi Joseph Rutherford, mwine wadi utala mwingilo wa busapudi ntanda yonso. Tutu Hughes pa kutompa kwishintulwila, Tutu Rutherford wamufunina. Natulumukile pa kumona Tutu Hughes uvuluka uno mwanda koku umungamunga. Wanena’mba byamulobeje dibajinji. Ino mwenda mafuku wajingulula’mba wadi usakilwa ano madingi ne amba kyadi kilomboji kya buswe bwa Yehova. (Bahebelu 12:6) Binenwa byandi byantengele ku mutyima ne kunkwasha njokeje bukomo bwa ku mushipiditu.

Mu kine kitatyi’kya, mama nandi wavilukila mu Londoni ne kwitabija kwifunda Bible na John Barr, waingile mu Kitango Kyendeji mwenda mafuku. Mama waendelela ku mushipiditu ne kubatyijibwa mu 1957. Mwenda mafuku baunsapwila’mba tata nandi wadi wifunda na Batumoni kumeso kwa kufwa.

Mu 1958, twesonga na Lene, kaka wa mu Danemarke wadi ushikata mu Londoni. Mwaka pa kupita’po, twabutula mwana mwana-mukaji, Jane, mwana wetu umbajinji mu bana batano. Kadi napelwe madyese a mingilo mu Kipwilo kya Fulham. Inoko kitatyi pa kupita’po, byetulomba kuvilukila mu kifuko kya kyanga mwanda wa misongo ya Lene. O mwanda mu 1967, twavilukidile ku Adelaide, mu Ostrali.

Mu kipwilo kyetu kya mu Adelaide mwadi bene Kidishitu bashingwe māni banunu 12. Badi batangidile mwingilo wa busapudi na bupyasakane. Ne kwija kwine mpika, twaikala na bibidiji biyampe bya ku mushipiditu.

Mu 1979, ami ne Lene twabutula Daniel, wetu mwana wa butano. Wadi kampona * kadi kadipo na  būmi bulampe. Ne pano pene njia keyampwile. Tweelele’ko batwe bonso na kuta mutyima ku bisakibwa byandi, kwampikwa kusūla betu bana bakwabo baná. Kyaba kimo ngitu ya Daniel yadi yalamuka keifituluka mwanda wa kubulwa kwesa biyampe kwalengejibwe na bipunzu bibidi byadi ku dityima dyandi, twadi twenda nandi ku lupitalo kyaba kyonso. Inoko nansha byakadipo na bukomo bwa ngitu buyampe, wadi na ñeni kadi wadi biyampe na bantu. Kadi wadi usenswe bintu bya ku mushipiditu bininge. Kisaka kyetu pokyadi kilombela kumeso kwa kudya, wadi wikwata ku tumakasa twandi tutyetye, kupwa wakununa mutwe pa kwitabija na mutyima umo amba “Amena!” Wadi udya bidibwa byandi’nka shi mubapu kulombela.

Daniel pawabwenye myaka iná, waikala na misongo ya kuvula kwa miseke itōka ya mu mashi. Ami ne Lene twatyumukwa mu bidyoma ne kuvutakanibwa ñeni. Ñeni yaumfula. Inoko, potwadi tulwa na njia, Neville Bromwich, mutadi wetu wa kipindi waiya kwitupempula ku yetu njibo. Kine kyolwa’kya, wetupamba bīpa koku impolo imusūma. Ketudila batwe bonso. Binenwa byandi bya buswe ne lusa byetusengele bininge. Wakajoka na nsá ya 1:00 ya bufuku. Mafuku matyetye pa kupita’po Daniel wafwa. Lufu lwandi kyadi kyamalwa kisansa mu būmi bwetu. Nansha nakyo, twanekenye njia yetu koku tukulupile amba i kutupu kintu nansha kimo​—enka ne lufu lwine​— kibwanya kusansanya Daniel na buswe bwa Yehova. (Loma 8:38, 39) Tutengele kukemona nandi pakasangulwa mu ntanda mipya ya Leza!​—Yoano 5:28, 29.

Pa kupwa kutanwa na bino byamalwa bikatampe bibidi, dyalelo nakyendelela na kwingila bu mukulumpe pa kipwilo. Myanda yauntene i minengeje ngikale na mutyima wa kwitūla pa kyaba kya bakwabo ne kwibevwanina lusa, na kampata boba bekonda na makambakano. Nkikimbangapo kwibatopeka. Inoko, neipangulanga’mba: ‘Le myanda yebatene idi na lupusa’ka pa mwiivwanino ne mulangilo wabo? Le nkalombola namani amba nebatele mutyima? Le i muswelo’ka onkokeja kwibakankamika balonde mashinda a Yehova?’ Nsenswe bya binebine mwingilo wa kukumba kipwilo! Na bubine, ponkankamika bakwetu ne kwibatūja ku mushipiditu, nekankamikanga ne kwitūja ami mwine.

Neivwananga pamo bwa mulembi wa ñimbo ya mitōto wānenene amba: “Mu bungi bwa mifwatakanyo munda mwami kusengibwa kobe kubantōkeja ku mutyima wami, tō!” (Ñimbo ya Mitōto 94:19) Yehova waunkwatakenye mu makambakano a kyami kisaka, mu kulwibwa mwanda wa kipwilo, ponatyumukilwe mutyima, ne ponadi na njia. Bine, Yehova waikele bu Tata ku mutamba wami!