Kubuka na ñenyenye i muswelo umo wa lubuko ulombola’mba ñenyenye, kweji, ne imbuo bidi na lupusa lukatampe pa būmi bwa bantu pano pa ntanda. Babuka na ñenyenye banenanga’mba mumwekelo wa ino imbuo ya mūlu mu kitatyi kibutulwa muntu kampanda ulombolanga mukekadila bumuntu bwandi ne būmi bwandi bwa kumeso.

Nansha kubuka na ñenyenye byokwāshilwile mu Babiloni wa kala, kukidi kutumbe ne dyalelo. Mungya bwipangudi bwalongelwe mu 2012 mu États-Unis, muntu umo pa bantu basatu baipangwilwe ulanga’mba kubuka na ñenyenye i “muswelo wa sianse,” kadi bantu 10 pa katwa banenene amba “i enka sianse’i.” Le i amo? Nansha dimo. Tala bidi buno bubinga.

• Imbuo ne ñenyenye keidipo na bukomo bubwanya kwikala na lupusa pa bantu na munenena boba babuka na ñenyenye.

• Kadi balayanga bintu bya mu kikonge kebibwanyapo kufikila muntu umo umo.

• Bintu bilonga boba babuka na ñenyenye dyalelo bikwatañene na nkulupilo ya kala ya’mba imbuo ijokolokanga ku ntanda. Ino na bubine, imbuo ayo ijokolokanga ku dyuba.

• Byobya bilaya babuka na ñenyenye palapala ku muntu umo kebitanangapo.

• Babuka na ñenyenye batūlanga bantu mu kisumpi kimo kya bipindi 12, nansha biyukeno bya zodiake, mungya mafuku abo a kubutulwa. Pa mwanda wa kushinta kwa ntanda mu lwelēle mu bula bwa myaka tutwa na tutwa, mafuku a kweji adi atūdilwe pa biyukeno bya zodiake keakikwatañenepo na kitatyi kipita dyuba mu bibumbo bya ñenyenye mwadi mwinikilwe bino biyukeno.

Banenanga’mba biyukeno bya zodiake bilombolanga mukekadila muntu. Na bubine, bantu babutulwe difuku dimo kebadipo na ngikadila imo; difuku dibutulwa muntu kedilombolangapo mukekadila muntu’wa. Pa kyaba kya kumona muntu mwaikadile, babuka na ñenyenye abo babandaulanga mwiendelejo wa muntu ne mwikadilo wandi mungya byobalanga. Mwene ino i mfwatakani bitupu?

Tamba kala, bantu bādi benda ku babilumbu. Bambuki bamo badi bakimba nshintulwilo kupityila ku bya mu ndá bya banyema ne bya bantu, nansha ku muswelo ukomona ntombolwe miseke. Bakwabo bādi balaya bya kumeso kupityila ku muswelo kampanda wa mani a tyai nansha ku nshiki ya kafé. Dyalelo bengidijanga lubuko lwa musheta, lwa mwavi, lwa miloto, ne miswelo mikwabo ya mbuko mwanda wa “kusokola” myanda ya kumeso itala muntu. Le bulumbu i muswelo ukulupilwa wa kuyuka bya kumeso? Mhm, ke amopo. Lekai tulangulukile pa uno mwanda.

Tala mwanda utala kukwatañana. Divule manwa meshileshile engidijanga babilumbu pa kulaya bya kumeso etupanga. Nansha shi abaingidija manwa a muswelo umo, byobalaya’bya bitupanga. Kimfwa, shi muntu waipangula babilumbu babidi pa mwanda umo utala bintu bya kumeso bimanine pa “lubuko” lwa muswelo umo, na bubine malondololo adi afwaninwe kwikala a muswelo umo. Inoko divule keekalangapo amo.

Manwa engidija babilumbu nansha kukanina kwabo kwa mutyima pano bitatanwanga. Bantu bebitatana banenanga’mba lubuko ke kabepelo’tu bitupu ne amba babilumbu babandaulanga mumwekelo wa muntu pa kyaba kya kumubuka. Kimfwa, kilumbu wa bwino ukokeja kwipangula muntu bipangujo ne kulonda na katentekeji byanena ne mwamwekela mwanda wa kusokola myanda itala pa muntu’wa. Penepa kilumbu uketumbija pa kuyuka myanda ne ngikadilo idi’mo muntu’wa yaamusokwedile aye mwine kwa kubulwa kuyuka. Muntu’wa pa kumukulupila, babilumbu bamo bapēbwanga lupeto luvule na bobabuka’ba.

Byobya bilaya babuka na ñenyenye ne babilumbu bilombola’mba būmi bwa muntu bwa kumeso i butungwe kala. Le i bya bine? Bible witusapwila’mba tudi na bukomo bwa kutonga byobya byotufwaninwe kukulupila nansha byotusaka kulonga ne amba butongi bwetu budi na lupusa pa būmi bwetu bwa kumeso.​—Yoshua 24:15.

Batōtyi ba Leza badi na bubinga bwendele’mo bwa kupelela kubuka na ñenyenye ne bulumbu​—mwanda Leza i mupeleje miswelo yo-yonso ya lubuko. Mu Bible tutana’mo bino binenwa bya’mba: “Kekukatanwapo mobe, nansha umo . . . ubuka lubuko, ulonga byamwiko, nansha uloañana, nansha wamajende, nansha mfwityi, nansha wipangula bibanda, nansha wamaleñanya, nansha wipangula bafu. Mwanda enselele ulonga bine bino bintu bino’bi, i wamunyanji kudi Yehova.” *​—Kupituluka 18:10-12.