Lelo kudi bubinga bulombola amba bintu bya kishiyekulu bibingijanga myanda ilembelwe mu Bible? Mu 2014 kishinte kya mu julunale Biblical Archaeology Review kyaipangwile amba: “Le i bantu banga batelelwe mu Bible wa Kihebelu basokwelwe kupityila ku bintu bya kishiyekulu?” Kilondololwa i kino amba: “I bantu 50!” Muntu umo katelelwepo mu mulongo wa bano bantu i Tatenai. Le wādi ani? Tutalei mwingilo wandi mutyetye ulombwelwe mu Bible.

Yelusalema wādi bidi utalwa na Umbikalo mukatampe wa Peleshia. Kino kibundi kyādi mu kipindi kya ntanda ya bene Peleshia kitwa bu Bukila bwa Munonga, kushika kwa Ufalete. Pa kupwa kunekenya Babiloni, bene Peleshia bālekelele Bayuda bādi bakwatwe bu misungi ne kwibapa lupusa lwa kukōbakulula tempelo ya Yehova mu Yelusalema. (Ezela 1:1-4) Inoko balwana na Bayuda bādi ke bebakankaja kwiyūbakulula ne kumona kino bu mukenga wa kwibasambila amba abatombokela Peleshia. (Ezela 4:4-16) Mu buludiki bwa Dadiusa I (522-486 Yesu Kaile), mfumu mwine Peleshia witwa bu Tatenai wākatadile ino myanda. Bible umwita bu “muledi wa bukila bwa munonga.”​—Ezela 5:3-7.

Bipapo bivule bya bilembwa bya tumiketomiketo byādi bilembwe’po dijana Tatenai byālaminwe mu kibīko kya kisaka. Kipapo kimo kitela muntu wa mu kino kisaka utelelwe ne mu Bible, kyālembelwe tamba kala mu mwaka wa 20 wa Dadiusa I, mu 502 Y.K. Pādi palembwe amba mwingidi wa “Tattannu, muledi wa Bukila bwa Munonga”​—ko kunena’mba i enka Tatenai utelelwe ne mu mukanda wa mu Bible wa Ezela.

Le uno muntu wādi na mwingilo’ka? Mu 535 Y.K, Shilusa Mukatampe waābenye ntanda yandi mu mapolovenshi, mwine mwādi imo yādi itwa bu Babiloni ne Bukila bwa Munonga. Mwenda mafuku ino polovenshi yēladile pabidi, imo yādi itwa bu Bukila bwa Munonga. Mu ino polovenshi mwādi mubadilwa Koele-Shidea, Fenisea, Samadia, ne Yuda wādi uludikwa na Damakasa. Tatenai wāludikile kino kipindi tamba mu 520 kutūla mu 502 Y.K.

Pa kupwa kwenda kukabandaula mwanda utala butomboki ku Yelusalema, Tatenai wālembele Dadiusa amba Bayuda abanena’mba i bapebwe lupusa na Shilusa lwa kūbakulula tempelo ya Yehova. Abo pa kubandaula mu kībiko kya bulopwe bātana’mo uno mwanda. (Ezela 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) O mwanda Tatenai wānenenwe kuleka kukalakanya Bayuda, nandi wākōkela.​—Ezela 6:6, 7, 13.

Na bubine, “Tatenai muledi wa bukila bwa munonga” kālongelepo kintu kikatampe mu mānga. Inoko, Bisonekwa bimutela ne kumwityila enka pa kitenta kyaādi nakyo. Ino myanda itupa bubinga bukwabo bulombola’mba bintu bya kishiyekulu bibingijanga pavule pene mānga ya bine ilembelwe mu Bible.