Bantu bavule balañanga’mba boba bafundile bininge ne bampeta, bakekala na būmi bulumbuluke bwa kumeso. Bakulupile amba masomo a iniveleshite abwanya kukwasha muntu ekale mwingidi mulumbuluke, muntu muyampe mu kisaka, ekale ne bu mwanā kibundi muyampe. Kadi padi balañanga’mba shi muntu i mufunde bininge, ukasokola kaji ka mfutwa miyampe, ne amba boba basokola lupeto luvule bakekala na nsangaji.

Langulukila bidi pa bintu byanenene Zhang Chen, ushikatanga mu Shine. Wanenene amba, “nadi nanga’mba mfwaninwe kutambula dipolome dya iniveleshite pa kupwa bulanda, ne amba nkekala na būmi bwa nsangaji kadi bwa kuloelelwa shi nasokola kaji ka lupeto luvule.”

Pa kumona dyese dya kwikala na būmi bulumbuluke bwa kumeso, bantu bavule bakafundanga ku mainiveleshite matumbe, padi mu matanda a bweni. Badi bavudile kwenda uno muswelo kufika ne byobapeleje bantu kwenda mu ntanda mikwabo mwanda wa kipupo kya COVID-19. Bulongolodi bumo butala myanda ya lupeto bwalembele lapolo mu 2012 amba: “Bana ba masomo 52 pa katwa badi bafundila mu ntanda ya bweni, batambile mu Azia.”

Divule dine, bambutwile besuminwanga bintu bivule mwanda wa babo bana bakafunde iniveleshite mu ntanda ya bweni. Qixiang wa mu Taiwane, uvuluka’mba: “Bambutwile bami kebadipo na lupeto luvule, ino betutumine batwe bonso buná kukafunda mu États-Unis.” Pa kwibafutyila ano masomo, kisaka kyabo, pamo bwa bisaka bikwabo bivule, kyadi kinenwe kwapula lupeto luvule.

Kufunda masomo kubwanya kulumbulula būmi mu muswelo kampanda, ino kekuletelangapo boba bafundile bintu byobadi basaka. Kimfwa, pa kupwa kulonga bukomo mu myaka mivule ne kwapula lupeto luvule lwa kufuta ku masomo, bantu bavule bakomenwanga kusokola kaji kobadi basaka. Rachel Mui wanenene mu dipepala dimo (Singapore’s Business Times) amba: “Bantu bavule bapwile iniveleshite bakomenwanga kusokola kaji.” Jianjie, muntu umo mufunde bininge ushikatanga mu Taiwane unena’mba, “bantu bavule bakomenwanga bya kulonga, baitabija kaji kekakwatañenepo na masomo obafundile.”

Boba babwenye kusokola kaji kakwatañene na byobafundile, bamwene padi amba būmi bwabo kebudipo na mobadi balangila. Niran wa mu Tailande, paatambile mu États-Unis mwaakafundile iniveleshite wajokela kwabo, wasokwele kaji kakwatañene na byafundile. Unena’mba, “kufunda iniveleshite kwankweshe nsokole kaji ka lupeto luvule konadi nsaka. Inoko luno lupeto luvule lwadi lunomba kwingila bininge kadi mu kitatyi kivule. Mwenda mafuku soshete yatalula bengidi bavule pa kaji, enka ne ami mwine. Ebiya najingulula’mba kaji kekabwanyapo kuleta būmi bulumbuluke.”

Nansha ke bantu badi na lupeto luvule ne bamweka bu badi na būmi buyampe, badi na makambakano mu kisaka, babelanga, ne kuzumbija mutyima mu myanda ya lupeto. Katsutoshi wa mu Jampani unena’mba, “nadi na lupeto luvule, inoko nkyadipo na nsangaji mwanda bakwetu badi bankwatyilwa mukao ne kunonga bintu bibi.” Lam, mwana-mukaji umo ushikatanga mu Vietename unena’mba, “monanga bantu bavule balonga bukomo bwa kusokola kaji ka mfutwa miyampe mwanda wa kusokola lupeto luvule, ino ku mfulo kebazumbija mutyima bininge, babela, enka ne kunyoñama pa mutyima.”

Pamo bwa Franklin, bantu bavule bafudile ku kunena’mba kudi bintu bivule bya kamweno mu būmi kutabuka’ko kufunda masomo malamala ne kukimba bupeta. Pa kyaba kya kuta mutyima ku bintu bya ku ngitu mu būmi, bantu bamo bakimbanga būmi bulumbuluke bwa kumeso, na kulonga bukomo bwa kwikala bantu bayampe ne kulongela bakwabo biyampe. Le kulonga namino kukebaletela būmi bulumbuluke bwa kumeso? Kishinte kilonda’ko kisa kulondolola kino kipangujo.