MAKAMBAKANO

Bintu Bitubudija Mutyima-Ntenke

VUMIJA MU

“Luno lukongo lubaendelela bininge mu myanda ya busendwe, ya sianse, ne ya lupeto kutabuka nkongo ya kunyuma . . . Inoko bimweka’mba i lukongo lubajinji lwafikija ntanda ku musala [mu myanda ya politike, ya lupeto, ne koneka kwa ntanda].”—The Global Risks Report 2018, World Economic Forum.

MWANDA WAKA BANTU BA ÑENI BATELE MUTYIMA KU BINTU BISA KWITUFIKILA BATWE NE NTANDA? TALA’TU BIDI BIKOLEJA BIMOBIMO BYOTULWA NABYO.

BUPOLAPOLA BWA PA ENTELENETE: Julunale umo The Australian unena’mba, “Entelenete pano i kifuko kileta kyaka bininge kutwela’po. I kifuko kidi’po myanda ya bantu balāla na twanuke, basusula bakwabo, basambakanya bapwene, ne bangivi. Bwivi bwa kwiba myanda ya bene pa Entelenete i bupolapola bwasambakana lubilolubilo pano pa ntanda. . . . Entelenete i mipe bantu mukenga mukwabo wa kutamija ngikadila mibi—kusanshija bakwabo ne kwibasusula.”
BUKONDAME MU MYADA YA LUPETO: Mungya lapolo ya panopano ya kitango kitala myanda ya kukwasha bantu ntanda yonso (Oxfam), bantu mwānda bampeta bininge basokolanga buvule bwa lupeto ludingakene na lwa balanda makumi atano pa katwa. Kino Kitango kinena’mba, “Kusakana kwa misokwe i kulengeje bampeta bapetele’ko ne balanda nabo balandapele’ko, nakampata bana-bakaji.” Bamo badi na moyo amba kwilundila’ko kwa bukondame kubwanya kuleta butomboki.
TUVUTAKANYA NE KUPANGWAPANGWA: Lapolo imo ya mu 2018 ya Kitango kya Bumo bwa Mizo inena pa mwanda wa balefije amba: “Pano po pene potwimwena divilu dikatampe.” Bantu midiyo 68 ne kupita bavilukanga kwabo, bavule bene pa mwanda wa tuvutakanya ne kupangwapangwa. Ino lapolo ibweja’ko amba, “kubwipi kwa muntu umo uvilukanga kupwa kwa masekonde abidi.”
KONEKA KWA NTANDA: Lapolo imo ya mu 2018 The Global Risks inena’mba, “Misaka mivule ya mityi ne banyema ibajimina bukidibukidi, kadi koneka kwa luvula ne mema kubatūla bininge bantu mu kyaka kya kubela.” Kadi, bīshi bivule byenda bitukila mu matanda amo. Bīshi nabyo byobipanga mityi bumeni, pano befundi ba sianse badyumuna’mba “ntanda isa konekela’ko.” Mwa kufyama mwita namo mubakoma. Befundi ba sianse bafwatakanya’mba kipindi kya biyombo bya kufyama’mo mwita kyaonekele mu myaka 30 ipityile’i.

Lelo kudi bintu byotubwanya kushinta mwanda wa ntanda ikale na mutyima-ntenke? Bamo balañanga’mba pa kusaka pa ntanda pekale mutyima-ntenke bilomba kufundijibwa. Shi i amo, le i bufundiji’ka? Bishinte bilonda’ko bisa kulondolola bino bipangujo.

LANGUKAI!