LELO NTANDA IKAPANDA?
Mató
MATÓ etwanga ne bu “mayumba nansha bintu bikwatakanya bipangwa byūmi,” pano pa ntanda. Kino i kyendele’mo mwanda mityi ikokanga luvula lubi lubwanya kwituletela kyāka, lwitwa bu dioxyde de carbone. Kadi mityi ituletelanga luvula luyampe lwitwa bu oxygene, lwine lotusakilwa pa kufoma. Banyema ne mityi mivule bininge bikalanga mu mató. Pampikwa mató, ketukendelelapo kwikala bōmi.
Makambakano Atanwa na Mató
Mwaka ne mwaka, mityi midiyala ne midiyala itētwanga, kadi mivule i pa mwanda wa kulongolola mwa kudima madimi. Mu myaka 75 ipityilei, ntanda yonso mató makatampe mavule i majimine.
Kwipaya mató kulengejanga mityi ne bintu byonso byūmi bikalanga’mo nabyo bifwe.
Ntanda Yalongelwe Mwanda wa Kwikala’ko Nyeke
Bifuko bimo byatētelwe’mo mityi pa kala i mumene monka mityi mu muswelo utulumukwa, pakwabo ne kwivudija. Befundi ba mató batulumukile pa kumona’mba, mu bifuko byatētelwe’mo mityi, mubamena bukidi bonka mityi mivule, ne kwialuja monka bu mató makatampe. Tutalei bino bimfwa:
-
Befundi bamo, babandawile matanda amo a mató mwatētelwe mityi pa mwanda wa kudima’mo. Bwifundi bwa madimi 2200 mu Amerika ne mu Afrika wa Kushika bwalombwele amba kupwa kwa myaka dikumi, ntanda ibwanya kujokeja mató na moadi ekadile pa kala.
-
Mungya bwifundi bwalupwilwe na dipepala Science, befundi balanga’mba kupwa kwa kintu kya myaka 100, ntanda ibwanya kujokeja ayo mine miswelo mishileshile ya mityi ne bipangwa byūmi bikwabo bya mu mató.
-
Bwifundi bwa panopano mu Bresil bwadingakenye kujokejibwa kwa mityi mu bifuko moimenena ayo mine na bifuko mulonga bantu bukomo bwa kwiikunununa.
-
Ino lapolo National Geographic, īsambila pa bakimbi ba buno bwifundi amba: “Basangele pa kumona amba kukunununa mityi kekwadipo na mvubu.” Mu myaka itano kete, mu madimi mwashele, pampikwa kukuna’mo mityi, “mwayudile mityi ya kipangila.”
Bintu Bilonga Bantu
Ntanda yonso, kuloñwanga bukomo bwa kulama mató adi’ko, ne kujokeja oa atētelwe’mo mityi. Bumo bwa Mizo bwisambila pa bilupukile’ko amba, “konakanibwa kwa mató kubatyepa’ko mu bipindi 50 pa katwa” mu myaka 25 ipityile’i.
Ino buno bukomo kebubwenepo pa kulama mató. Lapolo ya bulongolodi butala mató, Global Forest Watch, inena’mba, “mu myaka mityetye ipityile’i, buvule bwa mató a kipangila ajimina kebushintyilepo bininge.”
Kusunga mityi pambulwa mikanda kuletelanga bantu midiyala ne midiyala ya madolala. Kuno kusanswa lupeto kwa bansunga kujimijanga mató mavule.
Bantu batala myanda ya mató batēta’mo mityi mityetye ke mitame ne kukunununa’mo mityi mipya
Bubinga bwa Kwikadila na Lukulupilo— Binena Bible
“Yehova a Leza wāmeneja pa nshi mityi yonso miyampe kutala’ko ne miyampe kudya’ko.”—Ngalwilo 2:9.
Umpangi wa mató onso wealongele na bukomo bwa kwilongolola ao mene shi bantu abeone. Usakanga kulama biyampe mató ne byūmi byonso bidi’mo byalongelwe biyampe shē.
Bible ulombola’mba Leza ukatalula’ko bonso bonakanya bintu bilumbuluke bidi pa ntanda amba ntanda yetu ne byūmi bidi’po bikale’ko nyeke. Tala kishinte kinena’mba: “Leza I Mulaye Amba Ntanda Ikapanda,” pa paje 15.
a Dijina dya Leza i Yehova.—Ñimbo ya Mitōto 83:18.
