Bakristu ne mizo ya bantu dyalelo

“Mukashikibwa na mizo yonso pa mwanda wa dijina dyami.”​—⁠MATEO 24:⁠9.

KWISANSANYA na bapano pantanda, ye kādi kayukeno kakuyukilapo bakristu babajinji. Mu milombelo yandi kudi Shandi wamūlu Yehova, Kristu wesambīle pa bandi bana-babwanga’mba: “Amiwa napu kwibapa mwanda obe, ino bonka bapano pantanda bo ­bebashikilwe mwanda abo kebadipo bapano pantanda, mhm, monka mo nkīkadile amiwa bu-wapano pantanda.” (Yoano 17:14) Pobamwityīle kumeso a Pontiusa Pilato, Yesu wanene’mba: “Bulopwe bwami kebudipo bwa pano pantanda, mhm.” (Yoano 18:36) Bukamoni butala pa kwisansanya kwa bakristu babajinji na bapano ­pantanda i bulombolwe na Bisonekwa bya ­Kigreke bya bwine kristu ne na befundi ba Mānga.

² Lelo Yesu wekilombwele kunyuma’mba kwādi kufwaninwe kukekala kwalamuka pamwanda utala mwādi mwikadile balondi bandi na bapano pantanda, ne amba Bulopwe bwandi bwādi bufwaninwe kufika kupityila ku kwalamuka kwa bapano pantanda bonso bavundamukile ku bwine kristu? Mhm. Mu nsekununi yonso yasonekelwe na balondi bandi kunyuma kwa lufu lwa Yesu, kupityila ku bukomo bwa mushipiditu, kemudipo kakintu nansha kamo kafunkila pa uno mulangwe. (Yakoba 4:4 [wasonekelwe kitatyi kityetye kumeso kwa mwaka wa 62 K.K.]; 1 Yoano 2:​15-17; 5:19 [wasonekelwe kubwipi na 98 K.K.]) Ino Bible aye ulamikanga “kwikalako” kwa Yesu, ne “kwiya” kwandi mu lupusa lwa Bulopwe, na “mfulo ya ino ngikadilo imbi ya bintu” ikafikidila pa “mfulo” nansha pa konakanibwa kwayo. (Mateo 24:​3, 14, 29, 30; Danyele 2:44; 7:​13, 14) Mu kiyukeno kyaletele Yesu kitala pa pa·rou·siʹa, nansha kwikalako kwandi, wesambīle pa balondi bandi babinebine’mba: “Ponkapo bakemufikija ku kususulwa, ne kwipaya bakemwipaya, ino mukashikibwa na mizo yonso pa mwanda wa dijina dyami.”​—⁠Mateo 24:⁠9.

Bakristu babine dyalelo

³ I kitango’ka dyalelo, kya mutotelo, kitumbile bininge pamwanda wa kikokeji kyabo kya kulamata ku misoñanya ya bwine kristu, ne kwisansanya na bya pano pantanda, kidimo batotyi bobashikilwe bininge ne kwibapangapanga? Eyo, i bulongolodi’ka bwa bwine kristu budi kujokoloka ntanda yonso bukwatañene na mānga yonso ya mwādi mwikadile bakristu babajinji? Dibuku dimo (New Catholic Encyclopedia) dinenapo’mba: “Kitango kya bakristu babajinji, nansha byobādi bekifwatakenya kungalwilo bu kamo ka mu tupwilopwilo twa bwine Yuda, ino kyelombwēle bu kitango kyapabula mu mufundijijo wakyo wa myanda ya Leza, ne na kampata mu bupyasakane bwa batotyi bakyo, bādi bengila bu ba tumoni twa Kristu ‘monso monso mu Yudea ne mu Samadia ne kulampe kwine kumfulo kwa ntanda’ (Bil 1.8).”​—⁠Kitabo kya 3, paje wa 694.

⁴ Jingululai bino bishima senene “bādi bekifwatakenya . . . bu kamo ka mu tupwilopwilo,” “kyapabula mu mufundijijo wakyo,” “bupyasakane . . . bu ba tumoni.” Pano ivwanai mwisambila dino dibuku dimo dyonka pa ba Tumoni twa Yehova: “Kitango . . . kya ba Tumoni, bakulupile na bubinebine bwabo bonso’mba mfulo ya ntanda ikafikidilanga mu myaka iyako ino. Bupyasakane bwabo bwa kubulwa kukoka, bumweka bu butambanga ku kino kikulupiji kyūmu. . . . Kiselwa kibajinji ku umo ne umo wa mu kino kitango i kupana bukamoni butala padi Yehova na kusapula Bulopwe Bwandi amba kebudi pabwipi. . . . Bamwene Bible’mba ye ayo nsulo imo kete ya lukulupilo lwabo ne kalombwe kabo . . . Pa kwikala Kamoni kabinebine kifwaninwe kusapula na bwino mu muswelo kampanda.”​—⁠Kitabo kya 7, paje wa 864, 865.

⁵ I myanda’ka ilombola’mba lufundijo lwa ba Tumoni twa Yehova i lwa pabula? Dibuku dimo (New Catholic Encyclopedia) disambilepo bityetye’mba: “[Ba Tumoni twa Yehova] kebabingijangapo Busatu-busantu, ibelumone bu lufundijo lwa bujentaila lwa kutota bilezaleza . . . Bamwene Yesu bu mukatampe mpata mu ba Tumoni twa Yehova, [i] ‘leza’ (ye mobalamwinine Yoano 1.1), kadipo munshi mwa muntu nansha umo poso ka Yehova kete. . . . Wafwile bu muntu wa bungitu ne kusangulwa bu Mwana wa kumushipiditu káfú. Buswe ne lufu lwandi, ye lupeto lwāfutyile mwanda wa muzo wa muntu umone muswelo wa kukekala na būmi bwanyeke pano pantanda. ‘Kibumbo kikatampe’ (Kus 7.9) kya ba Tumoni babinebine kidi na kikulupiji kya kukekala mu Paladisa pano pantanda; enka ba 144 000 kete bakikokeji (Kus 7.4; 14.1, 4) ye abo kete bakokeja kukasepelela mu ntumbo ya mūlu na Kristu. Babi bakonakanibwanga lonso fututu. . . . Lubatyijo​—⁠lubatyijibwa ba Tumoni na kutokenibwa umbidi onso mu mema . . . [i] kilomboji kya patokelela kilombola’mba ibepane mu mwingilo wa Yehova Leza. . . . Ba Tumoni twa Yehova ibende nkumo pamwanda wa kupela kobapela kwelwa mashi mu ngitu . . . Kulama kwabo kwa bu-ujila mu busongi ne ku bya busekese i kusumininwe.” Ba Tumoni twa Yehova bakokeja kwikala bu bantu bapabula mu ino myanda yonso, inoko mwimanino wabo mu bino bipindi byonso udi na kyalwilo kyūmu kimanine pa Bible.​—⁠Mitoto 37:29; Mateo 3:16; 6:10; Bilongwa 15:​28, 29; Loma 6:23; 1 Kodinda 6:​9, 10; 8:6; Kusokwelwa 1:⁠5.

⁶ Dino dibuku dimo dyonka dya bene Katolika Roma dibwejako’mba mu mwaka wa 1965 (bimweka bu ye mwaka wasonekelwe kine kishinte’kyo) “ba Tumoni twa Yehova bādi kebemwēne bu badi umbukata mwa mizo ya bantu yobādi bashikete’mo.” Bimweka bu mulembi wādi ufwatakanya’mba, mwenda mafuku, ba Tumoni twa Yehova bakekujanga mu byapano pantanda pakuvula’bo ne pa kushilula kwilongolola “bityebitye bu kipwilo kishile na kapwilo-pwilo.” Ino kekyaikelepo uno muswelo. Dyalelo kibalwa kya ba Tumoni kidi misunsa iná kutabuka mobādi bekadile mu 1965, ino ba Tumoni twa Yehova balamine nyeke mukalo wabo wa kwisansanya na bapano pantanda. “Kebadipo bwa bapano pantanda, ehe,” monka ke mwādi mwikadile Yesu “bu wa-wapano pantanda.”​—⁠Yoano 17:⁠16.

Besansanye inoko pakubulwa nshikani

⁷ Pa kutela Justin Martyr, mulembi umo wañeni wa mu myaka tutwa tubidi imbajinji walwidīle bwine kristu, Robert M. Grant wasonekele mu dibuku dyandi (Early Christianity and Society) amba: “Shi bakristu bādi bantu basaka kuleta kavutakanya mu buludiki bwa balupusa, longa baswile kwingidila nyeke mu bufyafya mwanda wa kumona muswelo wa kufikidija milangwe yabo. . . . Bādi beivwana na mulopwe bininge pamwanda utala kusanswa ndoe ne kushikata kukanwa talala.” Dyalelo nadyo ba Tumoni twa Yehova i bayukane kujokoloka ntanda yonso bu bekadi basenswe ndoe ne kushikata kukanwa talala. Maludiki onso ayukile’mba kekudipo kintu nansha kimo kyoakokeja kutyinina ba Tumoni twa Yehova.

⁸ Mulembi umo wa mu Amerika wa Kungala wasonekele’mba: “Kifwaninwe kwikala wakubulwa milangwe nansha kilubi pa kushilula kufwatakanya’mba ba Tumoni twa Yehova badi bu kyáká ku baludiki ba mapolitike; kebafundijangapo butomboki kadi basenswe ndoe, badi senene na mufwaninwe kwikadila kitango kya bene Leza.” Mu dibuku dyandi (L’objection de conscience) Jean-Pierre Cattelain wasonekele’mba: “Ba Tumoni badi na kikokeji kikatampe ku balupusa kadi bakokelanga ku bijila: basonkanga munsoko, ne kebakimbengapo kusambila baludiki, kwalamuna nansha konakanya maludiki, mwanda abo kebatelepo mutyima mu myanda ya ntanda.” Cattelain ubwejako’mba inoko enka shi Leta kasake kwibasompola bwabo būmi bobapēne kala kudi Leza, ba Tumoni twa Yehova kebakokejapo kwitabija kukokela. Pa kino, i beifwane bininge na mwādi mwikadile bakristu babajinji.​—⁠Mako 12:17; Bilongwa 5:⁠29.

Balupusa kebebevwanangapo

⁹ Bakristu babajinji kebādipo bevwanwa na bambikavu bavule bene Loma ne bādi bebapangapanga. Pa kulombola mwanda’ka kyādi uno muswelo, dibuku dimo (L’épître à Diognète), bamo banenanga’mba padi dyalupukile mu myaka tutwa tubidi imbajinji K.K, dinena’mba: “Bakristu badi pano pantanda, inoko kebekudijepo mu bya pano pantanda.” Ku mutamba mukwabo, Kitango kya Vatican II, mu Mukanda wakyo wa bijila bya Ekelezia, kyanene’mba i bene katolika abo bene bafwaninwe “kukimba bulopwe bwa Leza na kwikuja bityetye mu bintu bya lupito” ne “kwingila mwanda wa ntumbo ya ntanda yobadimo.”

¹⁰ Mwifundi wa Mānga E. G. Hardy wanene’mba bambikavu ba mu Loma bādi bamwene bakristu babajinji bu “bantu bakinyinga kya bulembakane.” Mwifundi wa Mānga mwine Fran­ce, Étienne Trocmé, wesambīle pa “kafutululo kādi na Bagreke bafunde ne bengidi bene Loma bādi bemanine mingilo ya mu kibundi, kobādi bafutulula katango kamo [bakristu] ka Kutunduka’mba milongelo yabo yādi imweka bu myenyi.” Mukanda wetumīne ba Pline le Jeune, muludiki mwine Loma wa mu Bitini, ne Mbikavu Trajan, ulombola’mba kubwipi kwa baludiki ­bonso kebādipo bayukidije mwimanino wa mutotelo wa bwine kristu senene. Dyalelo nadyo, ba Tumoni twa Yehova kebemvwanwangapo ne kadi bafutululwanga pavule na baludiki ba ino ntanda. Inoko, ba Tumoni ­kebekitulumukangapo nansha kwikyakamwa.​—⁠Bilongwa 4:13; 1 Petelo 4:​12, 13.

“Bekisambilanga bibibibi konsokonso”

¹¹ Besambīle pa bakristu babajinji’mba: “Tuyukile’mba kitango kyo[mu]di’mo kino kisambilwanga bibibibi konsokonso.” (Bilongwa 28:​22, MB) Mu myaka tutwa tubidi imbajinji K.K., mujentaila umo Celse, wādi ufwatakanya’mba mutotelo wa bwine kristu wādi ukoka enka bivila bya mu mizo ya bantu kete. Besambilanga ba Tumoni twa Yehova binenwa bya muswelo umo onka dyalelo, amba “bavule umbukata mwabo, ibalupuke mu mizo yakubulwa mvubu.” Mwifundi umo wa Mānga ne wa myanda ya Leza, Johann Neander, wafumikile’mba “bakristu bādi bamweka pamo bwa bantu bafwe mu ntanda, ne bakubulwa mvubu mu myanda yonso ya umbūmi; . . . ne bādi beipangula i muswelo’ka wādi ukokeja kwikala būmi shi bonso bādi pamo bwa abo?” Pamwanda wa kubulwa kukuja mu myanda ya mapolitike, ba Tumoni twa Yehova basambilwanga nyeke bu bantu bakubulwa mwingilo nansha umo mu myanda ya bantu. Ino, lelo i muswelo’ka obakokeja kwiela mu mapolitike ne kusapula Bulopwe bwa Leza amba ye alo lukulupilo lumo kete ku bantu? Ba Tumoni twa Yehova batele mutyima nyeke ku bino binenwa bya mutumibwa Polo: “Mona malwa pamo na ami bwa mushidika mulumbuluke wa Kristu Yesu. Kutupu nansha umo wa mu bushidikale wakwikobakanya ku bintu bitupu bya pano pantanda aye udi na onka mutyima wandi wa kusangaja umusonekele pa mukanda wa bushidikale.”​—⁠2 Temote 2:​3, 4.

¹² Mu dibuku dyandi (A History of Christian­ity) Profesere K. S. Latourette wasonekele’mba: “Mwanda umo wa mu yoya yādi ikalañenye bakristu babajinji na Bagreke ne bene Loma i kulwa mavita. Mubula bwa myaka tutwa tusatu imbajinji, i kutupu kilembwa nansha kimo kya bakristu, mu byonso byotudi nabyo, kyādi kinena’mba kulwa divita kekibipo ku bakristu.” Dibuku dya Edward Gibbon (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire) dinenapo’mba: “Bakristu kebādipo bakokeja kwitabija kaji ka bu sola, ka bu mfumu, nansha ka bu mwendeji, poso enka yewa upela kukokela ku mwingilo ukola.” Muswelo umo onka, ba Tumoni twa Yehova nabo kebekujangapo nansha dimo mu myanda ya mapolitike ne balemekanga misoñanya ya mu Bible ilombwelwe mu Isaya 2:​2-4 ne Mateo 26:⁠52.

¹³ Boba bashikilwe ba Tumoni twa Yehova bebasambilanga’mba bapalakanyanga bisaka. I kyabine’mba bisaka bimobimo bikalanga bipalankana shi umo nansha bavule umbukata mwabo waikala Kamoni ka Yehova. Kino kyalombwelwe kala na Yesu. (Luka 12:​51-53) Inoko bubandaudi bulombola’mba kekudipo bavule belubwilanga uno mwanda. Kimfwa, ku ba Tumoni twa Yehova ba mu France, busongi bumo pa 3 i bubundwe na umo, pabukata bwa ba mulume ne mukaji, wakubulwa Kamoni. Inoko, kibalwa kya dilubu mu masongi a uno muswelo kekikandepo kutabuka mwayene wa yabo ntanda. Mwanda waka? Mwanda ba Tumoni twa Yehova baloñanga bukomo bwa kulonda madingi a tunangu aletele ba mutumibwa Polo ne Petelo kupityila ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza, atala pa bakristu basongelwe na balume bakubulwa kwitabija. (1 Kodinda 7:​12-16; 1 Petelo 3:​1-4) Kyaba kikalanga kipalankana masongi a uno muswelo, nyeke i yewa wakubulwa kwitabija wikalanga ulomba dilubu. Ku mutamba mukwabo nao, bantu bavule i bapandije masongi abo pamwanda wa kwikala bu ba Tumoni twa Yehova, pano bengidijanga misoñanya ya mu Bible mu būmi bwabo.

Bakristu bakubulwa kutota Busatu-busantu

¹⁴ I kyakutulumukwa bininge, mu Umbikalo wa bene Loma, mwanda umo mu yobādi batopekela bakristu babajinji, bādi bebafwatakenya’mba bafundijanga’mba Leza i kutupu’ye. Dr. Augustus Neander wasonekele’mba: “Tubwalala, tupatanya’mba Leza ikutupu’ye, . . . ano o majina obādi bapa bakristu pavule.” I kyakutulumuka bininge pa kumona bajentaila, batotyi ba bintu byakubulwa “bu-baleza nansha patyetye, [bya] mingilo yonka ya makasa a bantu, ya mityi ne ya mabwe,” batela bakristu batotyi ba Umpangi, Leza mūmi, bakubulwa kutota baleza bangibangi, amba i tubwalala tunena’mba Leza ikutupu’ye.​—⁠Isaya 37:⁠19.

¹⁵ Dyalelo nadyo, i kyakutulumuka bininge pa kumona bakulumpe bamobamo ba mu bipwilo bya ki-kristu bapatana’mba ba Tumoni twa Yehova ke bene kristu po. Mwanda waka? Amba, mwanda ba Tumoni bapelanga Busatu-busantu. Kukwatañana na shintulwilo yakubulwa kwendelamo iletapo bipwilo bya ki-kristu, banenanga’mba “bakristu i boba betabije Kristu bu Leza.” Ino, dibuku dishintulula bishima dishintulula kishima “mukristu” amba i “muntu witabije mudi Yesu ne ulonda lufundijo lwandi,” amba “bwine kristu” i “mutotelo wimanine pa lufundijo lwa Yesu Kristu ne pa lwitabijo lwa amba i mwana Leza.” I kipwilo’ka kikwatañene senene na ino shintulwilo?

¹⁶ Ba Tumoni twa Yehova betabije bukamoni bwaletele Yesu bumutala aye mwine. Wanene’mba: “Ndi Mwana Leza,” kanenepo’mba “Ndi Leza Mwana,” mhm. (Yoano 10:36; enzakanya Yoano 20:31.) Betabije binenwa byanene Polo kupityila ku bukomo bwa mushipiditu, bitala padi Kristu: “Aye udi na ngikadilo ya buleza kamwenepo kwikala mwenzakane pamo na Leza bu kyambo kya kubotokela.” * (Fidipai 2:​6, TOB) Dibuku dimo (The Paganism in Our Christian­ity) dinenapo’mba: “Yesu Kristu kesambilepo nansha dimo pa kintu kya uno muswelo [Busatu bwa baleza benzakane], ne kishima ‘Busatu-busantu’ kekidipo pa kifuko nansha kimo mu Kipwanino Kipya. Uno mulangwe waikele kutwejibwa bitupu mu Ekelezia myaka tutwa tusatu kunyuma kwa lufu lwa Mfumwetu; ne luno lufundijo lwalupukile ku milangwe ya bujentaila.” Ba Tumoni twa Yehova betabije bufundiji bwa mu Bible butala padi Kristu. I bene kristu, ke batotyipo ba Busatu-busantu, mhm.

[Kunshi kwa dyani]

Kupela kwityanga pamo na mitotelo mishileshile

¹⁷ Kudi matope makwabo atopekwanga ba Tumoni twa Yehova: amba bapelanga kwityanga pamo na mitotelo mishileshile, kadi amba badi na bupyasakane bupitepite bwa “kunyingila bantu kubukomo.” Ano matope onso ādi atopekwa ne bakristu babajinji. Ikiyukanike patoka’mba Bipwilo bya Ki-kristu ne bipindi byakyo bishileshile, ba Katolika, Orthodoxe, ne bene mishoni, bine badi mu bya pano pantanda. Ba Tumoni twa Yehova abo “kebadipo [bwa] bapano pantanda, mhm,” pamo ka na mwādi mwikadile Yesu. (Yoano 17:14) I muswelo’ka obakokeja kwityanga pamo na kitango kya bumo bwa mitotelo nansha bipwilo bya mitotelo bitumbija ngikadilo ne mfundijo yakubulwa ya bwine kristu.

¹⁸ Lelo i ani ukokeja kupatanya ba Tumoni twa Yehova’mba kebadipo na buluji bwa kwitela bu abo kete badi mu mutotelo wabine? Bakristu babajinji, lelo kebādipo na milangwe ya muswelo umo onka? Nansha bitela Ekelezia Katolika na buzazangi’mba idi mu kino kitango kya bumo bwa mitotelo, ino betendelanga’mba: “Mutotelo wabine umo kete, tukulupile’mba udi enka mu Ekelezia Katolika yashilwe na batumibwa, yapelwe na Mfumwetu Yezu mwingilo wa kwiiyukanya ku bantu bonso, paānene Batumibwa’mba: ‘Endai mu mizo yonso mukalonge bana-babwanga.’” (Concile Vatican II, “Mbila itala pa bwanapabo bwa mu mutotelo”) Inoko, bimweka’bu ku bene Katolika luno lwitabijo kelubwenepo mwanda wa kwibapa bupyasakane bwa kulonga bana-babwanga pakubulwa kukōka.

¹⁹ Ino ba Tumoni twa Yehova abo badi na buno bupyasakane. Ibasumininwe mwanda wa kusaka kupana musapu kufikija ka ne pakewimika Leza aye mwine. (Mateo 24:14) Basapulanga bukamoni na bupyasakane, inoko pakubulwa kunyingila bantu kubukomo. Mwingilo wabo kewimaninepo pa nshikani ya kushikwa bantu, ino wimanine pa kisanso kyobasenswe balunda nabo. Basakanga bantu bavule bakapande. (1 Temote 4:16) Pamo ka na bakristu babajinji, baloñanga bukomo bwa ‘kwikala mu ndoe na bantu bonso.’ (Loma 12:18) Tusakumona mu kishinte kilonda’ko kino mobekilongelanga.

[Bipangujo]

1. I kayukeno’ka kapabula kādi kayukilwapo mutotelo wa bwine kristu?

2. (a) Lelo mwenda mafuku, kwādi kufwaninwe kwikala kwalamuka pamwanda utala mwādi mwikadile balondi ba Yesu na bapano pantanda? (b) Bulopwe bwa Yesu, lelo bwādi bufwaninwe kukabikala pa kwalamuka kwa mizo yonso?

3, 4. (a) Dibuku dimo dya bene Katolika i dinēne kika kitala pa bakristu babajinji? (b) I bishima’ka bya muswelo umo bisambilwepo ku ba Tumoni twa Yehova ne ku bakristu babajinji?

5. (a) I myanda’ka ilombola’mba lufundijo lwa ba Tumoni twa Yehova i lwapabula? (b) Leta bimfwa bilombola’mba mfundijo ya ba Tumoni twa Yehova i mikwatañane na Bisonekwa.

6. I mwimanino’ka ulamine ba Tumoni twa Yehova? Mwanda waka?

7, 8. I kwenzakana’ka kudi pabukata bwa mwādi mwikadile bakristu babajinji ne mwikadile ba Tumoni twa Yehova dyalelo?

9. Pamwanda utala kwisansanya na ino ntanda, ikwishila’ka kukatampe kudi pabukata bwa bakristu babajinji ne bene Katolika dyalelo?

10. (a) Baludiki bādi bamwene bakristu babajinji muswelo’ka? (b) I muswelo’ka obamonanga ba Tumoni twa Yehova pavule, ne bekimonanga muswelo’ka?

11. (a) I bika byobādi banena bakristu babajinji, ne bisambilwa ba Tumoni twa Yehova? (b) Mwanda’ka ba Tumoni twa Yehova kebekujangapo mu mapoli­tike?

12. I mu kipindi’ka kikatampe kya kubulwa kwikuja mu bya ntanda kiifwene’mo ba Tumoni twa Yehova na bakristu babajinji?

13. I matope’ka obekalanga batopeka ba Tumoni twa Yehova, ino bubinebine bulombolanga kika?

14. I matope’ka atopekelwe bakristu babajinji, ne mwanda’ka tukokeja kunena’mba i kyakutulumukwa?

15, 16. (a) I kika kyanene bakulumpe bamobamo ba bipwilo kitala pa ba Tumoni twa Yehova, ino ikilupule kipangujo’ka? (b) I kika kilombola’mba ba Tumoni twa Yehova i bene kristu babinebine?

17. Mwanda’ka ba Tumoni twa Yehova bapelanga kwityanga pamo na mitotelo, nansha kitango kya bumo bwa mitotelo?

18. (a) Mwanda’ka i kutupu ukokeja kutopeka ba Tumoni twa Yehova’mba betelanga bu i abo kete badi mu mutotelo wabine? (b) Nansha byobanena’mba badi mu mutotelo wabine, ino i kika kibudilwe bene Katolika Roma?

19. (a) I mwingilo’ka wingila ba Tumoni twa Yehova na kusumininwa kukatampe, ne batononwanga na kika? (b) I kika kyotukabandaula mu kishinte kilonda’ko kino?

 [Bilembwa bya pa Bifwatulo]

Ba Tumoni twa Yehova basapulanga bukamoni na bupyasakane kufikija ka ne pa kasakila Leza’mba pano kubapu

Twivulujei’mo bidi

◻ I kika kyādi kiyukilwapo bakristu babajinji, ne i paka pobeifwanine na ba Tumoni twa Yehova?

◻ I mu myanda’ka mwilombola ba Tumoni twa Yehova bu bekadi ba muntanda balumbuluke?

◻ Baludiki bādi bamwene bakristu babajinji muswelo’ka, le kekidipo uno muswelo dyalelo?

◻ Kikulupiji kyabo kya kukulupila’mba badi mu mutotelo wabine kitononanga ba Tumoni bengile mwingilo’ka?

[Bilembwa bya pa Bifwatulo]

Pilato’mba: “Talaipo, uno muntu!”​—⁠wakubulwa kwikuja mu bya pano pantanda.​—⁠Yoano 19:​5