Lelo I Mafuku Anga Ashadila’ko Babi?

“Mwanda ka . . . [a Yehova uba]talala nya-a paminininako mupupakane muntu umutabukile aye boloke”?—HABAKUKA 1:13.

1. Lelo i kitatyi’ka kikayula ntanda yonsololo kuyukidija kwa ntumbo ya Yehova?

 LELO binebine Leza ukonakanya babi? Shi ukebonakanya, le tukilaija’ko mafuku anga? Bino byo bipangujo biipangulanga bantu pano pantanda ponso. Ino i kwepi kotukokeja kutana malondololo? I mu binenwa bya bupolofeto bya ku bukomo bwa mushipiditu bitala pa kitatyi kitungwe na Leza. Bitukulupijanga amba panopano ponka Yehova ukafikidija butyibi bwandi pa babi bonso. Penepo pano panshi ponsololo “pakayula ne kuyukidija kwa ntumbo ya Yehova, pamo’nka na mema alobeja kalunga-kamema.” Uno i mulao wa bupolofeto utanwa mu Kinenwa Kikola kya Leza, mu Habakuka 2:14.

2. Mukanda wa Habakuka uselele butyibi’ka busatu bwa kidye butyibile Leza?

² Mukanda wa Habakuka, wāsonekelwe kubwipi na 628 K.K.K., uselele mulongo wa butyibi busatu bwa kidye butyibile Yehova Leza. Mu buno butyibi, bubidi ke bupwe kala kufikidila. Butyibi bubajinji i bobwa bwāfikidije Yehova pa muzo mupupakane wa Yuda wa kala. Lelo bwa bubidi nabo? I butyibi bwāfikidije Leza padi Babiloni, kibundi kya kasusu. I bine, tudi na bubinga bonso bwa kwikadila na kikulupiji amba ne buno butyibi bwa Leza bwa busatu nabo busa kufikidila. Kunena na bubine, busa kufikidila panopano ponka. Leza usa konakanya babi bonso mu ano mafuku a mfulo, pa mwanda wa boloke bandi. Babi ba kwifula’ko bakatyibilwa muya pa ndá ku “divita dya difuku dikatakata dya Leza, Mwinebukomobonso” dīya lubilolubilo’di.—Kusokwelwa 16:14, 16.

3. Le i kika kekikatupepo kufikila babi ba mu ino yetu myaka?

³ Divita dya difuku dikatakata dya Leza pano po pene dibafwena. Kadi kufikijibwa kwa butyibi bwa Leza pa babi ba mu ino yetu myaka kekukatupepo, enka na mokekwātupīle pāfikidile butyibi bwa Yehova padi Yuda ne Babiloni. Shi ke pano, lelo twabulwa’po bidi kwimona bwa batwe badi mu Yuda wa mu mafuku a Habakuka? Le i bika bilongeka mu mine ntanda’i?

Ntanda ya Kavutakanya

4. Habakuka waivwana musapu’ka usansa mutyima?

⁴ Habakuka mupolofeto wa Yehova wēmwene ushikete pa musaka wa njibo yandi, utoma kalupepo ka mashika ka ku kyolwa. Utūdile kyombanwa kyandi kubwipi nandi. (Habakuka 1:1; 3:19, bilembwa bya kunshi) Ino waivwana musapu usansa mutyima. Yehoyakimi Mulopwe wa Yuda waipaya Udiya, waela ngitu yandi mifwe mu bibundu bya bantu bitupu. (Yelemia 26:23) Eyo, Udiya wadi shandi wabulwe kukulupila mudi Yehova, wakwatwa moyo kanyemena mu Edipito. Ino Habakuka aye uyukile amba bukalabale bwa Yehoyakimi kebwimaninepo pa kusaka kupa Yehova bulēme, mhm. Kino i kimweke mu kafutululo kadi na uno mulopwe ku bijila bya Leza ne mu mushikwa washikilwe mupolofeto Yelemia ne boba bonso bengidila Yehova.

5. Lelo i ngikadilo’ka ya kumushipiditu idi’mo Yuda, ne Habakuka walonga’po bika?

⁵ Habakuka wamone mwishi wa ensense ukakuka pa musaka wa mobo makwabo a pabwipi. Bantu basoka ino ensense kebasokelanga’yopo  kwilombola bu batōtyi ba Yehova. I bekuje mu byabulongelonge bya mitōtelo ya bubela bimaninwe na Yehoyakimi, Mulopwe umbi wa Yuda. Bine, i mwiko mukatampe! Meso a Habakuka abayengayenga impolo bā, kaabija’mba: “A Yehova, i ku mwaka ka o nkakwabija, nobe kwivwana mpika, a? Nakwabija mwanda wa bingojila, ino abe kumpandijapo mpika. Lelo i mwanda ka o wandaija bukondame ne kutala bupupakane, a? mwanda kutūta ne bingojila bidi ku meso ami; kudi lupata, ne midiululo itāluka. Po pa mwanda’o mukanda-wabijila kyo wikadile wampikwa kuninga, ne [boloke kwendelela kumeso] mpika nansha patyetye; mwanda mupupakane wela moloke umbukata; po pa mwanda mu ndudi kyo mulupukila bupupakane.”—Habakuka 1:2-4.

6. Bijila ne boloke bidi muswelo’ka mu Yuda?

⁶ I bine, kutūta ne bingojila bibavula. Konso kwela Habakuka meso, umona’ko enka bupupakane, lupata, ne midiululo. ‘Bijila kebikiningilepo,’ ke bizelezele. Le boloke nabo? Bo bwine bwatyumwinwa panshi, ‘kwendelela’bo kumeso’ mpika! Kutupu kutumba’bo. Ino ‘bapupakane’ko bo baela moloke umbukata,’ banyengakanya mbila ya bijila iletēlwe kukinga muntu ye-yense wambulwa mwanda. I kyabine, ‘mu ndudi mulupuka bupupakane.’ Boloke bubakolobekwa. Bine, ino myanda ileta bulanda bukatampe kashaa!

7. Habakuka wasumininwa kulonga bika?

⁷ Habakuka wakunkamana nkū kalanguluka pa uno mwanda. Lelo usa kupungila? Mhm, kapungilapo! Pa kuvuluka mwādi mupangilwapangilwa bengidi bakikōkeji ba Leza, po pene  uno mwana-mulume wadikōkeji wasumininwa kushala mupolofeto wa Yehova mukomo pototo, mwimanije nshinkidingi. Habakuka usa kwendelela na kusapula musapu wa Leza—nansha shi bisa kumukolomwena lufu.

Yehova Wingila “Mwingilo” Kewitabijibwapo

8, 9. Yehova wingilanga ‘mwingilo’ka’ kewitabijibwapo?

⁸ Habakuka watale mu kimonwa, wamone’mo batōtyi ba bubela bapunika Leza. Ivwana mwibanenena Yehova: “Talai umbukata bwa mizo, umbandile ne kwana byamwiko’tu.” Kepabulwe padi Habakuka weipangula mwanda waka Leza wasapwila boba bantu babi uno muswelo. Kupwa waivwana Yehova wibanena monka’mba: ‘Tulumukai; mwanda kudi mwingilo wingilwanga na  muntu umo mu mafuku enu, okemuketabijapo nansha ubemusapwilwa.’ (Habakuka 1:5) I kyabine, Yehova i mwikwate’ko na kwingila mwingilo okebabwanyapo kwitabija. Lelo i mwingilo’ka umo?

⁹ Pano Habakuka kaivwana na katentekeji binenwa bya Leza bikwabo, bisonekelwe mu Habakuka 1:6-11. I musapu wa Yehova—i kutupu kilezaleza nansha kinkishi, kintu kyampikwa būmi kikokeja kwimika kufikidila kwao, unena’mba: “Natalula bene Kaladea, owa muzo wa kasusu, ne wabukidibukidi, unanga konso ku bunkimbwa bwa panopanshi, kumuna bu-kishi bīkalo kebidipo byao. I ba kitentejo byamwiko’tu; butyibi bwabo ne bulēme bwabo bilupuka munda mwa abo bene. Tubalwe twabo tutabukile bangé lubilo, ne kutabuka bampumpi ba kyolwa kupēla; kabidi tubalwe twao twiala ato twine; eyo, tubalwe twao twiya kulampe, twipapa’nka bwa mukebo upelakana kumininina [kintu]. Bāya abo bonsololo’tu mwanda wa bingojila; mapala abo onso mwakimo atala so-o, pamo’nka na luvula lwa kutunduka; kabidi bongwija bamisungi’nka bwa musenga. Eyo, ubeñanga balopwe, ne bamfumu nabo i batukibwa kwadi; usepa na kapuni masakwa onsololo, mwanda ubungakanya luvumbi ne kuyata’lo. Penepa kadi ukapita’nka bwa luvula, ne kukapitaila, ne kupya mambo; ke buno bukomokomo bwadi nabo kadi, bo [bwa] leza wandi.”

10. Yehova wapulula bāni?

¹⁰ Bine, kino i kidyumu kya bupolofeto kitamba kudi Mwine Mukatakata Mwine! Yehova wapulula bene Kaladea, muzo mupupakane wa mu Babiloni. Usa kunekenya bifuko bivule, bivule bine mu lwendo lowenda utyibulula ‘bīkalo bikatakata bya pano panshi.’ I bine kino kileta’nka ne nzuba! Mwanda kibumbo kya bene Kaladea i kya “kitentejo byamwiko’tu,” kilengeja moyo ne kuzakaja bantu. Kītūdilanga akyo kine bijila kebijilulwa. ‘Boloke bwakyo bulupukanga munda mwa akyo kine.’

11. Ubwanya kusekununa namani bibumbo bya bene Babiloni mobyaila kutamba Yuda?

¹¹ Tubalwe twa Babiloni tupēlanga panshi kutabuka bangé ba lubilo. Bankanda ba tubalwe bandi i babudyani kupita bampumpi badi na nzala bapoya bufuku. Bapelakana, ‘bakinka mishindo panshi’ pampikwa kwitūkija. Batamba kulampe kwine ku Babiloni benda ku Yuda. Panopano ponka bene Kaladea basa kubotokela kikwatwa kyabo pamo’nka bwa mukebo upulumuka lubilo wiya kubangila musunya munune. Lelo kuno kusa kwikala kutambwa kwa kilukute na bashidika babala-banga kete kubapu? Mhm! “Bāya abo bonsololo’tu mwanda wa bingojila,” i kibumbo kikatakata kyenda kitwite, kīya kushiya musala. Mapala abo adi na kikani kya bwilu bobadi nabo, batadidile dya kushika, ku Yuda ne Yelusalema, banyema lubilo pamo bwa luvula lwa kutunduka. Bibumbo bya bulwi bya Babiloni bikwatanga bamisungi bavule, ‘bibongwija milwi pamo bwa musenga.’

12. Lelo i mwikadilo’ka udi na bene Babiloni, ne uno walwana mukomokomo ‘wapi mambo’ka’?

¹² Kibumbo kya bene Kaladea kibeñanga balopwe ne kupunika bamfumu bakatampe, bonso bakubulwa bukomo bwa kwimika lubilo lwakyo. ‘Kisepa bya kapuni masakwa onsololo,’ mwanda mpakala yao yo-yonso iponanga panshi shi bene Babiloni ‘kebabunge luvumbi’ lwa kubunda umbunda wa biloba mwa kwiabotokela. Bine, mu kitatyi kitungwe na Yehova, uno walwana mukomokomo “ukapita’nka bwa luvula.” Ino nandi ‘ukapya mambo’ pa kukamwesha bantu ba Leza dyemo kitatyi kyakatamba Yuda ne Yelusalema divita. Pobasa kutambula bushindañani bwa lubilolubilo, mudyavita mwine Kaladea ukeanya’mba: ‘Buno bukomokomo i bwa leza wetu.’ I bine kayukilepo kintu!

Kintu Kileta Lukulupilo

13. Mwanda waka Habakuka udi na lukulupilo ne kikulupiji?

¹³ Habakuka pa kwivwanija senene mpango ya Yehova, waikala na lukulupilo lukomo ku mutyima. Kanena wishingila Yehova na kikulupiji kyonso. Mupolofeto wanena mokilombwedilwe mu Habakuka 1:12 amba: “A Yehova Leza wami, wami ukola, lelo kudipo wa nyeke ne nyeke, a? [Abe kufwangapo].” I bine, Yehova i Leza wa “ku kala-ā ka kunyuma kutūla ne ku kala-ā ka kumeso”—nyeke ne nyekeke.—Mitōto 90:1, 2.

14. I dishinda’ka dyalonda batupondo ba mu Yuda?

¹⁴ Mupolofeto walanguluka pa kimonwa  kyamupa Leza, wasangala pa kumona bujinguludi bokyaleta, o mwanda wendeleja’ko amba: “A Yehova, abe wamutongela pa kidye; kabidi abe dibwe dikatakata, wamukomeja [mwanda wa kumutopeka].” Leza waponeja batupondo ba Yuda mu kidye, pano kebasa kutopekwa, kusanshijibwa bikomokomo na Yehova. Badi ba kunyemena kwadi, mwanda aye ye Dibwe dikatakata, mpakala imo kete yabinebine, ye kinyemeno, ne Nsulo yabo ya lupandilo. (Mitōto 62:7; 94:22; 95:1) Ino, yo! bamfumu ba Yuda batupondo kebefwenyangapo kudi Leza, bendelela na kususula batōtyi ba Yehova pambulwa kibi kyobalongele.

15. Le i mu buluji’ka munenenwa amba Yehova i “wameso, atabukile butōki ku kumona bibi”?

¹⁵ Ino ngikadilo ibatape mupolofeto wa Yehova ku mutyima bininge. Kanena’mba: “Abe wi wameso, atabukile butōki ku kumona bibi, kukōkejapo kubandila bupupakane.” (Habakuka 1:13) I bine, Yehova udi na meso “atabukile butōki ku kumona bibi,” ko kunena’mba, ulekanga bidi bibi byendelele.

16. I muswelo’ka okokeja kunena mu kīpi byobya bisonekelwe mu Habakuka 1:13-17?

¹⁶ Ino Habakuka, mu ñeni yandi, ukidi na bipangujo bilanguluja mpata. Wipangula’mba: “Lelo i mwanda ka obandidila boba balonga bupupakane, ne kutalala nya-a paminininako mupupakane muntu umutabukile aye boloke; ne kulengeja bantu’nka bwa mwita wa kalunga-kamema, bwa bintu bilandala byampikwa muledi po bidi, a? Wibisamuna byonso ne bulobo, onzola’o mu bukonde bwandi, ne kūngwija’o mu bukonde bwa kukoka bwandi; po pa mwanda’o wasepelela ne kusangala wasangala. Ebiyampe kadi watapa kitapwa kya bukonde bwandi, ne kusōka ensense ku bukonde bwa kikalaba kyandi; mwanda pa ao kyepelo kyandi i kinune, ne bidībwa byandi i bingibingi. Lelo akapūpulule ku bukonde bwandi, kwikale bitupu’ni, a? lelo ukepaya mizo nyeke ne kuleka’byo mpika’ni, a?”—Habakuka 1:13-17.

17. (a) Bene Babiloni abakwasha namani ku mpango ya Leza pa kutamba Yuda ne Yelusalema? (b) I bika bisaka kusokwelwa Habakuka na Yehova?

¹⁷ Bene Babiloni basa kulonga monso mobasakila pobasa kubotokela Yuda ne Yelusalema, mwipata mwandi. Kebayukilepo amba bengilanga bu bingidilwa bya Leza bifikidija butyibi bwandi boloke pa bantu bambulwa kikōkeji. O mwanda i kipēla kwivwanija kimwena Habakuka bu kebibwanikapo Leza kwingidija bene Babiloni bantu babi bafikidije butyibi Bwandi. Mwanda bano bene Kaladea bambulwa lusa ke batōtyipo ba Yehova. Bamwene bantu bwa ‘mwita wa lui ne bwa bintu bilandala’ byobakwata ne kwibimuna monso mobasakila. Inoko kukunkamana kwa Habakuka kekusapo kwija. Mwanda Yehova usa kusokwela mupolofeto wandi amba bene Babiloni kebakabulwepo kupebwa mfuto pangala pa mutūtyilo wabo wa kadyakata ne mashi obamwangila ku nshikani.—Habakuka 2:8.

Watengela Binenwa Bikwabo bya Yehova

18. I ñeni’ka yotwaboila ku mwikadilo wa Habakuka mungya mulombwela Habakuka 2:1?

¹⁸ Ino kufika ne pano mupolofeto Habakuka ukīlaija kwivwana binenwa bikwabo bisa kumusapwila Yehova. O mwanda unena na kusumininwa’mba: “Nkemana [ntengele] pa bulami bwami, ne kwibīka pa kitēba’kya; kadi nkēla meso kumona kyakesamba nami, ne kyo nkalondolola mungya mwanda wami.” (Habakuka 2:1) Habakuka utele mutyima mpata ku myanda isa kunena Leza kupityila kwadi aye mupolofeto. Lwitabijo lwatūdile mudi Yehova amba i Leza katalepo bubi kilomonyeka lubamupe malangalanga pa kumona bubi butāla; inoko, utūkije mutyima, usaka milangwe yandi ijadikwe senene. Lelo batwe netu? Kitatyi kyotutompola pa kumona bintu bimobimo bibi bitalwa bitupu, tufwaninwe kukulupila mu boloke bwa Yehova Leza, kino kiketukwasha tulame bujalale bwetu ne kwiubija mudi aye.—Mitōto 42:5, 11.

19. Kukwatañana na kinenwa kya Leza kudi Habakuka, i bika byāfikile Bayuda bapupakane?

¹⁹ Leza wāfikidije kinenwa kyaālombwele Habakuka, wāleta butyibi bwandi pa muzo wa Bayuda bapupakane na kuleka bene Babiloni bakwate Yuda. Mu mwaka wa 607 K.K.K., bātūta Yelusalema ne tempelo mine, bāipaya banunu ne bankasampe, bāsela bantu bavule bu misungi. (2 Bilongwa 36:17-20) Myaka mivule kupwa kuselwa’bo bu misungi mu Babiloni, Bayuda bakikōkeji bāshele’ko bājokela mu ntanda yabo,  mwenda mafuku bāubakulula tempelo. Ino mwenda myaka Bayuda bāleka kukōkela Yehova monka—nakampata pa kupela kwitabija Yesu bu Meshiasa.

20. I muswelo’ka wāingidije Polo Habakuka 1:5 pa mwanda utala kupela kobāpelele Yesu?

²⁰ Kukwatañana na Bilongwa 13:38-41, mutumibwa Polo wālombwele Bayuda ba mu Antyioka bintu byobādi ba kwipapamwina shi bapele Yesu ne kwela mwenji kitapwa kya kinkūlwa kyandi. Polo wēbadyumwine na kutela binenwa bya mu Habakuka 1:5, mu bwalamuni bwa Kingidiki bwa Septante, amba: “Dyumukai mwanda wa kunena’mba: Kyakemufikila kyokya kyanenenwe ku bapolofeto’mba: Talaipo! Bānwe ba mifutululo. Tendelai, mujimankane, mwanda ñingidilanga mīngilo mu mafuku enu mīngilo yo kemukētabija[po] nansha patyetye; nansha ku umo wemusapwidile’yo.” Mungya binenwa bitelele Polo, kufikidila kwa bubidi kwa Habakuka 1:5 kwāmwekele kitatyi kyāile bibumbo bya bene Loma konakanya Yelusalema ne tempelo yandi mu 70 K.K.

21. Bayuda ba mu mafuku a Habakuka bāmwene namani “mwingilo” wa Leza wa kutuma bene Babiloni kukonakanya Yelusalema?

²¹ Bayuda ba mu mafuku a Habakuka kebādipo balanga’mba “mīngilo” ya Leza ya kutununa bene Babiloni bāye bonakanye Yelusalema yādi ibwanya kufikidila, mwanda Yelusalema kyo kyādi kité kya mutōtelo wa Yehova, kadi mo mwādi mwipata mubikikilwe mulopwe mushingwe-māni. (Mitōto 132:11-18) O mwanda Yelusalema wādi kaonakanibwe kashaa. Tempelo yandi yādi keyasokelwe mudilo kashaa. Njibo ya Davida ya kibikelo yādi keyatūtyilwe kashaa. Bine, kebyādipo bilangwa amba Yehova ukokeja kuleka bintu bya mwine muswelo’wa bilongeke. Ino Leza wāletele kidyumu kipotoloke, kupityila kudi Habakuka, amba bino binkumenkume bya mwiko bikafikidilanga. I byabine, mānga ilombola amba bino bintu byāfikidile monka mobyānenenwe.

“Mwingilo” Kewitabijibwapo wa Leza mu Ano Mafuku

22. I ‘mwingilo’ka’ kewitabijibwapo usa kwingila Yehova mu ano etu mafuku?

²² Lelo Yehova usa kwingila “mwingilo” kampanda kewitabijibwapo mu ano etu mafuku? Tukulupilei amba usa kwiwingila, nansha bantu balakana byobamona amba kebibwanikapo. Kino kitatyi, mwingilo wa Yehova kewitabijibwapo i konakanibwa kwa Bipwilo bya Ki-kidishitu. Mwanda bikīmwene bu bitōtanga Leza, abyo nanshi ke bibole kala mwābolele Yuda wa kala. Panopano ponka, Yehova usa kusoñanya bamwikeulu bandi kwiya kukombeleja bityakuku byonso bya ku ngikadilo ya Bipwilo bya Ki-kidishitu, kitatyi kikakombwa “Babiloni Mukatakata” yenselele, umbikalo wa ntanda yonso wa mitōtelo ya bubela.—Kusokwelwa 18:1-24.

23. Mushipiditu wa Leza ubatonwena Habakuka ku kulonga bika bikwabo?

²³ Yehova wāpele Habakuka mingilo mivule ya kwingila kumeso kwa konakanibwa kwa Yelusalema mu 607 K.K.K. Lelo Leza wādi wa kusapwila wandi mupolofeto myanda’ka mikwabo? Eyo, Habakuka wādi wa kwivwana bintu byādi bya kumukunka ku mutyima aboye kyombanwa kya ñimbo kaimbila Yehova ñimbo ya madilo. Inoko, dibajinji bidi, mushipiditu wa Leza wādi wa kutonona mupolofeto asapule malwa a mwiko ādi a kwiya. Bine, ketudipo mwa kubudilwa kutendela pa buno bujinguludi bwa mushike bwiyanga pa kitatyi kitungwe na Leza byotwapebwa pa binenwa bya bupolofeto bya uno muswelo. Shi ke pano, tulondei na katentekeji bupolofeto bwa Habakuka.

Lelo Ukivulukile?

• I ngikadilo’ka yādi mu Yuda mu mafuku a Habakuka?

• Mu kitatyi kya Habakuka, Yehova wāingile ‘mwingilo’ka’ kewitabijibwapo?

• I pa bika pādi pemanine lukulupilo lwa Habakuka?

• Lelo Leza usa kwingila “mwingilo” kewitabijibwapo mu ano etu mafuku?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 15]

Habakuka wādi wiipangula kyālekele Leza bubi bubikala nabya i kika. Le nobe wiipangulanga’kyo?

[Kifwatulo pa paje 16]

Habakuka wāsapwile kinzengele kyādi kya kuletwa pa ntanda ya Yuda na bene Babiloni

[Kifwatulo pa paje 16]

Masala akolelwe panshi a Yelusalema wāonakanibwe mu 607 K.K.K.