Kulwa Kutyiba Milomo Bulwi na Lupete lwa Mushipiditu

“Mufwaninwe kuvwala bumuntu bupya bwāpangilwe mwendele kiswa-mutyima kya Leza mu boloke ne dikōkeji byabine.”—Efisesa 4:24, NW.

UMBIKALO wa bene Loma powātumbile, wādi na buludiki bukatampe bwa bantu bwādi kebwamwekele kasha pano pantanda. Bijila bya bene Loma byādi byanwa mpata, o mwanda bikilondelwanga’po ne dyalelo mu mikanda ya bijila ya matanda mavule. Inoko mu bintu byonso byālongele Loma, bibumbo byandi bya bulwi byākomenwe kunekenya walwana umo mufyame: kutyiba milomo. Ku mfulo, kutyiba milomo kwāfikija Loma ku kupona.

Mutumibwa Polo nandi wāsuswilwe na bambikavu bene Loma bādi baswele majika-kanwa. Fidiki, mbikavu mwine Loma, wāimukije Polo kuyuka uyukile’tu amba kadipo na mambo. Ino Fidiki, umo wa mu bambikavu bādi betobelwe bibi majika-kanwa mu yabo myaka’ya, wājīdika mambo a Polo kijabanda na kikulupiji amba usa kwiya kumupa lupeto penepa kamukutulula.—Bilongwa 24:22-26.

Polo kāpelepo Fidiki majika-kanwa, ino wēsambile na mutyima umo “myanda ya boloke, ne butūkanye.” Ino Fidiki kushinta milongelo yandi mpika, Polo wāikala monka mu buloko, wāpela kupūta myanda na majika-kanwa. Wāsapula musapu wa bubinebine pakubulwa budimbidimbi, kadi aye mwine wālongela monka. Wātumina Bayuda bene Kidishitu mukanda, amba: “Tusumininwe twa’mba, tudi ne mutyima wa mundamunda  mulumbuluke wakusaka [kwiendeja pakubulwa budimbidimbi] umbintu byonso.”—Bahebelu 13:18.

Uno mwimanino wādi mwishile kulampe na ngikadilo ya mu kyokya kitatyi. Palase, mwanabo na Fidiki, wādi mpeta wa ntanda ne miseke mu yoya ntanda ya kala, bupeta bwandi—busenselela ku midiyo 45 ya madolala—bwālupukile kisengele bonso ku kutyibwa milomo ne ku manyengenyenge. Inoko bupeta bwandi i butyetye shi twibudingakanye na midiyala ya madolala afile balopwe ba mu myaka tutwa 20 mu mabanki engila mu bufyafya. Na bubine, poso babitabija-vidingi bo bakokeja kwitabija amba imbikalo ya dyalelo i minekenye bulwi bwa kutalula’ko kutyiba milomo.

Kutyiba milomo byokwalāla myaka mivule, lelo tubwanya kunena amba nao o ke mwikadila wa bantu’nka nankyo? Le kudi kintu kibwanya kukala kino kipupo kya kwityiba milomo?

I Muswelo’ka Ubwanya Kukalwa Kutyiba Milomo?

Ditabula dibajinji mu kukala kutyiba milomo i kwitabija bidi amba kutyiba milomo konanga bantu, i kubi, mwanda kuletelanga banonga-bibi kamweno ino kususula bakwabo. Bantu bavule ke betabije uno mwanda. James Foley, mulembi wa bubidi wa Leta mu Etats-Unis wānene amba: “Tubayuka amba lupeto lujiminanga mu bya kwityiba milomo i luvule mpata. Majika-kanwa onanga muludikilo muyampe, aponeja myanda ya lupeto ne kutubuluka kwalo, avutakanya busunga, kadi amwesha malwa bana ba kibundi kujokoloka ntanda yonso.” Bantu bavule kebabulwepo kwitabija ino milangwe yandi. Mu mafuku 17 Kweji 12, 1997, matanda makatampe 34 ashininye mukanda wa “kitango kya kujidika majika-kanwa” kitūdilwe’ko mwanda wa “kusonshila bininge bulwi bulwibwa ntanda yonso kino kipupo kya kutyiba milomo.” Kino kitango “kyanene amba kupāna, kulaya nansha kutambika majika-kanwa ku mulungu mweni mwanda wa kupebwa nansha kulama bintu bya busunga i bupolapola.”

Majika-kanwa a kusaka kumwena mu bya busunga bya matanda makwabo i kana ka kutyiba milomo kwine kukatampe kufyeme munshi mwa munshi. Kufundula kutyiba milomo mu bantu bonso kulomba ditabula dya bubidi dine dikomo mpata: kwalamuna mutyima wa muntu, kadi ke wa muntu umopo, mhm, i kwalamuna mityima ya bantu bavule. Konso konso, bantu bafwaninwe kwifunda kushikwa bya majika-kanwa ne kutyiba milomo. O muswelo umo kete ubwanya kujimina bya madīla’mo. Dipepala dimo (Newsweek) disambila pa kino kitungo amba bantu bamo balanga bu imbikalo ifwaninwe “kukankamika bekadi bonso bekale na mutyima muyampe mu kibundi.” Myanda ipita mu matanda ikale patōka, kwikale kisumpi kya bajidiki ba bijila bipeleja kutyiba milomo, ne kutonga ba kwimanina’byo babwanya “kukuna ‘nkunwa ya bululame’” mu bifuko bya mingilo.

Bulwi bulwibwa kutyiba milomo i bulwi bwa kulwa na ñeni, kebukokejapo kunekenibwa na bijila byonkabyonka, nansha na “lupete” lwa nsambu ya lufu. (Loma 13:4, 5) Nkunwa ya bulumbuluke ne butuntulu yo ya kukuna mu mityima ya bantu. Kino kibwanika shi twingidija kyokya kitelelwe na mutumibwa Polo bu “lupete lwa [m]ushipiditu,” Bible, Kinenwa kya Leza.—Efisesa 6:17.

Bible I Mupeleje Kutyiba Milomo

Mwanda waka Polo wāpelele kutala kilomo-nyeka kutyiba milomo? Mwanda wādi usaka kulonga kiswa-mutyima kya Leza “kabangilepo bantu amba yeu e yeu, mhm, nansha kutambula mpalo ya majikakanwa.” (Kupituluka 10:17) Pakwabo kadi, Polo kābudilwepo kuvuluka ano madingi adi mu Bijila bya Mosesa: “Kokalemeka bantu’mba yeu ye yeu, yeu ye yeu, mhm; nansha kuyata majikakanwa, mwanda majikakanwa asaba meso a bañeni, kadi avutakanya myanda ya boloke.” (Kupituluka 16:19) Mulopwe Davida nandi pa kwivwanija amba Yehova ushikilwe kutyiba milomo, wālombele amba Leza aleke kumubadila mu banonga-bibi, mwanda ‘kuboko kwabo kwa lundyo i kuyūle bya majika-kanwa.’—Mitōto 26:10.

Boba batōta Leza na mutyima umo badi na buluji bukwabo bwa kupelela kutyiba milomo. Solomone wāsonekele amba: “Mulopwe ukomejanga ntanda pa kidye kyoloke; ino yewa utambula byamajikakanwa ufulamika’yo.” (Nkindi 29:4) Boloke—nakampata shi bulondwa tamba ku baludikañani ne kwika munshi—bulangulanga ntanda, ino kutyiba milomo ako kulandapajanga’yo. Ivwana mulombwela’kyo patōka dipepala dimo (Newsweek), dinena’mba: “Mu ngikadilo mudi muntu yense usaka kutyiba milomo, muyuke ne  mwa kutyibilwa’yo, myanda ya lupeto’nka kupona’yo.”

Nansha shi myanda ya lupeto keiponenepo ponē, baswele boloke abo bajiñwanga mityima pobamonanga kutyiba milomo kuvula pambulwa kwimikwa. (Mitōto 73:3, 13) Ne Umpangi wetu, mwine wētupele mutyima wa kusaka boloke tamba kibutwila, nandi i kumulubila. Mu myaka ya kala, Yehova wātengele’po kuboko, wākalakanya kutyiba milomo kwenda muongo pa ntanda. Kifwa, wāshintulwidile bekadi ba Yelusalema mwanda waka wēbapēne mu makasa a balwana nabo.

Wānena kupityila kudi mupolofeto Mika amba: “Nemwisashila, telekai kino’ki, banwe mitwe ya njibo ya Yakoba, ne baledi ba njibo ya Isalela, bakwatyilwa kidye munyanji, kupupakanya boloke. Bakulumpe babyo batyibila [mwanda’tu wa majika-kanwa, ne babitobo] babyo balombwela mwanda wa mfuto, kabidi bapolofeto babyo bafumikila mwanda wa lupeto . . . Po pa mwanda’o Ziona pa mwanda wenu wakadiminwa’nka bwa budimi, ne Yelusalema ukālamuka ke milwi ya ma[sala].” Kutyiba milomo kwāonakenye bantu mu Isalela, monka mokwābolejeje Loma mu myaka tutwa pa kupita’po. Kintu kya myaka katwa pa kupita’po na pānene Mika ino myanda, Yelusalema wāonakanibwa, wāshala masala monka mwādyumwinine’kyo Leza.—Mika 3:9, 11, 12.

Kekudipo muntu nansha muzo udi na bubinga bwa kutyibwa milomo. Leza ukankamika babi banyeme mashinda abo ne kushinta mifwatakanyo yabo. (Isaya 55:7) Usakila umo ne umo umbukata mwetu ashinte, pa lwiso atūle’po kubulwa kwisakila, pa kutyiba milomo napo boloke. Yehova wituvuluja amba: “Yewa ususulanga mulanda utukanga Umpangi wandi: Ino yewa ufwila bafudile lusa umulēmeka.”—Nkindi 14:31.

Kutyumuna Bulwi bwa Kutyiba Milomo na Bubinebine bwa mu Bible

I bika bikokeja kutonona muntu ekale kushinta? I bukomo bumo bonka bwātonwene Polo wāleka būmi bwa bu Mufadiseo, wāikala ke mulondi mukankamane wa Yesu Kidishitu. Wāsoneka’mba: “Mwanda wa Leza i wa būmi ne bukomo.” (Bahebelu 4:12) Dyalelo, bubinebine bwa mu Bisonekwa bukibutulanga kubulwa budimbidimbi, nansha ke mu boba badi batyibañani ba milomo ba mu meso fututu. Ivwana kino kifwa.

Alexander *, wa mu Bulaya bwa Kutunduka, watambile’tu mu busola, wakatwelelela mu kibumbo kya batumbula, bapetela mu bwivi, banyongomona bya bene, ne kutyibwa milomo. Ushintulula’mba: “Mwingilo wami wadi wa kunyongomona lupeto lwa bampeta. Dibajinji nadi nelamika kudi mpeta, nandi waunkulupila, penepa ba mu kisumpi kyetu baiya kumutamba na bukalabale. Ami papo naikala bu wa kupwija myanda—wa kumutunga lupeto luvule. Bano bami ‘babidiya’ badi bamfwija’ko pa kupwija myanda yabo, ami nanshi papo ye wibalengela’yo. Ino i kya kutulumuka, mwanda kano ko kaji konadi nswele.

“Kadi nadi nswele lupeto ne nsangaji ya buno būmi. Nadi ñendeja motoka wa lupoto lukomo, nshikete mu njibo ya dyangi, kadi nadi na lupeto lombwanya kupota byonso byonsaka. Bantu badi bantyina, kino kyadi kimpa dikanda. Mu miswelo yonso, kekudipo wadi unkaila, nadi peulu pa bijila. Kekudipo mwanda otwadi twipya na bampulushi wadi ukoma kupwa, dyodi upwa na mupotolodi wa bijila wadi ubwanya kwitubingija mungya bijila byoloke bitūdilwe’ko, dyodi na kufuta majika-kanwa ku muntu wimanine mingilo.

“Inoko, mu bantu badīla mu kutyiba milomo kemuvudilepo badi na dikōkeji dyabinebine. Mutumbula umo mu kisumpi kyetu waunshikilwe, nemona bu muntu mwelwe. Ponka’po najimija motoka wami wa ntumbo, lupeto, nsongwakaji onadi nkenene, byonso ne kobyaya. Kadi nakupilwa bisansa mutyima. Kuno kushinta kwashintyile bintu kwaunengeje nanguluke bininge pa kitungo kya būmi bwami.

“Myeji mityetye kumeso, lolo kimbutula waikele ke Kamoni wa Yehova, nashilula kutanga bitabo byabo. Kisonekwa kya Nkindi 4:14, 15 kyaumpa milangwe: ‘Kokatwelapo mu kashinda ka bapupakane; kokanangapo mu dishinda dya bakondame. Tyina’dyo, kokapita’dyopo; sonsoloka’dyo upita bitupu.’ Bisonekwa bidi namino byauntyumwine, nayuka amba boba basaka kwikala na būmi bwa bupolapola kebadipo na būmi buluji. Naanza kulombela kudi Yehova, na’mba andudike mu dishinda dyoloke. Nefunda Bible na Batumoni ba Yehova, ku mfulo napāna būmi bwami kudi Leza. Tamba penepa, nkikidipo na budimbidimbi.

 “I bine, kwikala wakubulwa budimbidimbi i kusokola tulupeto tutyetyetyetye. Ino pano namone amba ndi na būmi kumeso kotwenda’ku, ne amba būmi bwami bubaikala na kitungo kiluji. Nayuka amba būmi bonadi nabo kala bwa bituntwa kapwila bwadi pamo bwa njibo myubakwe na tulato ikokeja kusanika kyaba kyo-kyonso. Mutyima wami wa mundamunda wadi mutune. Pano, na kino kifundwa kyami kya Bible, keundyumunanga kitatyi kyonso kinkoka bilongwa bya budimbidimbi—nansha ke mu tubintu tutyetye. Noñanga bukomo bwa kulonda binene Mitōto 37:3, amba: ‘Kulupila mudi Yehova, ne kulonga biyampe; ikala mu kibundi, ne kulonda byabinebine.’”

“Upela Mazika Kanwa Ukekala Mumi”

Bubinebine bwa mu Bible butononanga muntu aleke kutyiba milomo, pamo bwa Alexander. Washintyile būmi bwandi mungya munenena mutumibwa Polo mu mukanda wandi kudi bene Efisesa, amba: “Mupange bobwa bu-muntu bwa kala bwa owa muswelo wa kala, o mwadi mwikele nabo, bwende bubola mwikadile byakilokoloko bya kyongo. Kadi musambukilwe monka mu mushipiditu wa mutyima wenu, [“kadi mufwaninwe kuvwala bumuntu bupya bwāpangilwe mwendele kiswa-mutyima kya Leza mu boloke ne dikōkeji byabine,” NW]. Ebiya kadi, muleke bubela, mwisambe byabinebine wa ku mukwabo, wa ku mukwabo; ke-twi-bantu tudi byakungitu bya bātwe bene na bene. Wakwiba nandi ēbuleke bwivi bwandi; nanshi aputumine mu mīngilo ya kwingila ne makasa andi kyokya kilumbuluke’mba, amone byakupana kudi yewa wampikwa’byo, e nabyako bidi.” (Efisesa 4:22-25, 28) Būmi bwa kumeso bwa bantu bwimanine pa kwalamuka kwa uno muswelo.

Lwiso ne kutyiba milomo byambulwa kwishisa bitwalanga ku kōna ntanda, na mobyāōnene Umbikalo wa bene Loma. Bya dyese, Umpangi wa bantu kasakangapo kuleka bintu bikale namino. Usumininwe konakanya “boba bonakanya panopanshi.” (Kusokwelwa 11:18) Kadi Yehova ulaile boba bonso babila ntanda yambulwa’mo kutyiba milomo amba panopano ponka kusa kwikala “madiulu mapya, ne ntanda īngi mipya mo mwikalanga boloke.”—2 Petelo 3:13.

Eyo, kwikala wakubulwa budimbidimbi mu ano mafuku ke kintupo kipēla. Inoko Yehova witukulupija amba mu kino kitatyi “yewa unyongolola bya bene uleta kavutakanya kwandi, ino upela mazika kanwa ukekala mumi.” * (Nkindi 15:27, BB) Shi twijibe ku kutyiba milomo tamba pano, tukalomba Leza na mutyima umo amba: “Bulopwe bobe bufike. Muswidile mutyima obe mūlu ne panopantanda pene i monka.”—Mateo 6:10.

Pano potukitengele buno Bulopwe bwiya kupwija myanda, batwe bonso ‘tukunei nkunwa mu boloke,’ ko kunena amba tupelei kupūta meso pa kino kipupo kya kutyiba nansha kutyibwa milomo. (Hosea 10:12) Shi tulonge namino, ne būmi bwetu nabo bukalombola amba Kinenwa kya Leza i kya bukomo. Lo lupete lwa mushipiditu lukokeja kushinda kutyiba milomo.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 7]

Tukokeja, na bukwashi bwa Bible, kutamija “bumuntu bupya” ne kuleka kutyiba milomo.