Walonga Bintu Byonso ke Bipya—Monka Mwaēbilaile

“Kadi yewa ushikete pa lupona wanena’mba: Monaipo bidi, byo mpangulula byonso ke bipya. Ino kwivwana kwādi’mba: . . . Ino myanda īno’ī i ya binebine, milumbuluke.”—KUSOKWELWA 21:5.

1, 2. Mwanda waka bantu bavule badi na bubinga bwa kwikaka kubandaula myaka īya kumeso?

 KASHA kwanene nansha kulanga’mba, ‘Lelo kudi muntu uyukanga bya kesha?’ Ukokeja nanshi kwivwana buluji bwikakilanga bantu kufwatakanya mukekadila mafuku a kumeso nansha kukulupila mu boba belangila bu bo bayukile kulombola bikāya kumeso. I bine, bantu kebakokejapo kulombola bintu bikalongeka mu myeji nansha mu myaka īya kumeso pampikwa kwitupa.

² Dipepala dimo (Forbes ASAP) dyesambīle pa kitatyi mu nimelo yadyo imo. Robert Cringely, mwipangudi wa ku televijo wāsoneka’mo amba: “Bine kitatyi kitufwijanga bumvu batwe bonso, ino kekudipo bealakanyanga pa myanda ya kitatyi pamo bwa bantu balaija bikafika mu bitatyi bya kumeso. Kutompa kufwatakanya bikāya kumeso i kuta kisolo kyobetutapile kala. . . . Ino abo bashayuka ba majina bitupu bakyendelela na kulaya bikafika kumeso.”

3, 4. (a) Bamo badi na mumweno’ka muyampe pa myaka kanunu mipya? (b) Lelo bakwabo batengele bintu’ka mu mafuku a kumeso?

³ Padi nobe ubajingulula amba byatebwa mutyima bininge ku myaka kanunu mipya, po pene bantu bakalakala na būmi bwa kumeso. Ku ngalwilo kwa mwaka wadi’mo, dipepala dimo (Maclean’s) dyanene amba: “Ku bene Kanada bavule, mwaka  wa 2000 ukokeja kwikala’tu mwaka mukwabo pa kalandadiye, ino pakwabo ukokeja kukwatañana na ngalwilo mipya byabinebine.” Polofesele Chris Dewdney wa ku Inivelesite ya York watelele buluji bwa kwikadila na kikulupiji, amba: “Kutwela mu myaka kanunu kishintulula amba tubaoye makasa mu kano katwa ka myaka ya malwa abinebine.”

⁴ Lelo kunena namino i kulwa na mityima ibolwa bituputupu? Mu Kanada, mu bantu katwa baipangwilwe, mwadi 22 kete badi “bakulupile amba mwaka wa 2000 o mwaka ukalupwila bantu ku ngalwilo mipya ya ntanda.” Ino bakwabo kipindi kikatampe “batengele bulwi bukwabo bwa ntanda”—divita dya ntanda—mu myaka 50 īya’ko. I kimweke patōka amba bavule balanga’mba myaka kanunu mipya keikokejapo kupwa makambakano etu nansha kulonga bintu byonso ke bipya. Mukelenge Michael Atiyah, mwimaniji wa kala wa Sosiete Royal ya mu Angeletele, wasonekele amba: “Kushinta kwa bukidibukidi kwa bintu . . . kushintulula amba ino myaka ya tutwa makumi abidi ne kamo ikaleta bikoleja bikatampe bikavutakanya kushidimuka kwetu konsololo. Makambakano a kuvula kwa bantu, a kutyepa kwa misokwe, a koneka kwa bifuko bishiketwe’mo, ne a kuzambalala kwa bufudile mu bantu ke metupete kala, ne kadi alomba kupwijibwa na kampeja-bukidi.”

5. I kwepi kotukokeja kutana myanda ikulupilwa itala pa bitutengele kumeso?

⁵ Padi ukokeja kwiipangula’mba: ‘Le byokekudipo muntu ubwanya kulombola bikāya kumeso, mwene tufwaninwe’tu kwilwa ne myaka īya kumeso mine?’ Kilondololwa i mhm! Eyo, bantu kebakokejapo kulaija bya kumeso, ino ketwakilangai amba i kutupu nansha umo ubwanya kwibilaija. Penepa i ani umo ubwanya kulombola bya kumeso, ne mwanda waka tufwaninwe kumukulupila pa kino? Malondololo otondwa ukokeja kwiatana mu myanda iná pala pala yānenwe tamba kalā. Idi mu Bible—dibuku disambakene konso konso, ditangwa pi na pi, inoko bavule bakankelwe kwivwanija’dyo, bakwabo bapumpunya byodinena. Nansha shi udi na milangwe kampanda pa Bible, shi umupotolwele, nansha shi kwamupotolwele, fukatyija mutyima pamo ubandaule bidi bino bilembwa biná bya pa kitako. Bilombola mukekadila būmi bwa kumeso, bwine bulumbuluke kutabuka. Ne kadi buno bupolofeto buná bukatampe bulombola mukekadila būmi bobe bwa kumeso ne bwa baswe bobe.

6, 7. Isaya wānene bupolofeto kitatyi’ka, ne byaālaile byāfikidile mu muswelo’ka wa kutendelwa?

⁶ Bupolofeto bubajinji budi mu Isaya shapita 65. Kumeso kwa kutanga bilailwe’mo, yuka bidi myanda mine moyāikadile—kitatyi kyoyāsonekelwe ne ngikadilo yādi’ko. Musoneki wa bino binenwa i Isaya mupolofeto wa Leza, wāikele’ko katwa ka myaka kumeso kwa bulopwe bwa Yuda kufika’bo ku mfulo yabo. Ino mfulo yāfikile pātalwile Yehova bulami bwandi pa Bayuda bambulwa kikōkeji, wāleka bene Babiloni basala Yelusalema ne kusela bu misungi bantu bādi’mo. Bino byonso byāfikile apo ke papite myaka katwa ne musubu na pālaile’byo Isaya.—2 Bilongwa 36:15-21.

⁷ Kukwatañana na mobyāfikidile mu mānga, vuluka kino, Isaya wātelele, na bukwashi bwa Leza, dijina dya mwine Peleshia wāile kutūta Babiloni, Shilusa, papo kabutwilwe ne kubutulwa kwine. (Isaya 45:1) Shilusa ye wāshitwidile Bayuda dishinda dya kujokela mu ntanda yabo mu 537 K.K.K. Ino kintu kitulumukwa i kino, Isaya wābadikile kala kulombola kuno kujokejibwa, monka motwikutangila mu shapita 65. Wāimanine bininge pa ngikadilo yādi ya kukekala’mo bene Isalela bādi ba kujokejibwa mu ntanda yabo.

8. Isaya wālaile mafuku’ka a nsangaji a kumeso, ne i bishima’ka byotufwaninwe kuta’ko mutyima?

⁸ Tutanga mu Isaya 65:17-19, amba: “Talapo bidi, byo mpanga madiulu mapya ne ntanda mipya, kabidi bintu bya kala kebikavulukwapo, nansha kwikalapo ku-mutyima kwine mpika. Ino nanshi sangalai ne kusepelela nyeke mu kyokya kyo mpanga ami; mwanda talapo, byo mpanga Yelusalema ke kyakusepelela nakampata ne bantu bakyo ke tusepo kadi. Kadi nkasangala mu Yelusalema ne kusepelela mu bantu bami; penepo diwi dya kudila kedikevwanwapo monka mu akyo, nansha diwi dya kuyoyokota.” I bine, ino ngikadilo yātelele Isaya yādi milumbuluke kutabuka yoya yādi’mo Bayuda mu Babiloni. Amba kukekala tusepo ne kusepelela. Kadi ivwana’po kishima kyāingidije, “madiulu mapya ne ntanda mipya.” Uno o musunsa umbajinji mu misunsa iná itanwa kino kishima mu Bible, kadi bino bisonekwa biná bitupa milangwe pa būmi bwetu bwa kumeso, mwanda bilombola ne mobukekadila.

9. I muswelo’ka wāfikidile myanda idi mu Isaya 65:17-19 pa Bayuda ba pa kala?

 ⁹ Myanda idi mu Isaya 65:17-19 yāfikidile dibajinji pa Bayuda ba pa kala bājokēle mu ntanda yabo, bājokeja ne mutōtelo utōka, mwālaile’kyo Isaya. (Ezela 1:1-4; 3:1-4) Abe mwine uyukile kala, amba bājokēle mu ntanda yabo idi’nka pa uno umbuo wa ntanda, ke kuntu kungipo, mhm. Kuyuka kino kuketukwasha tujingulule kyādi kisaka kunena Isaya pa kutela kishima madiulu mapya ne ntanda mipya. Ketudipo kyotukambakena na bya kufwatakanya, pamo na mufwatakenya bamo, pa bupolofeto bwakubulwa nansha kiluji bwa Nostradamus nansha bwa milao ya bantu balombola bya kumeso. Bible aye i mulombole patōka tō byādi bisaka kunena Isaya.

10. I muswelo’ka otufwaninwe kwivwanija kishima “ntanda mipya” yālaile Isaya?

¹⁰ Eyo, mu Bible, kishima “ntanda” kekishintululangapo’nka uno umbuo otushikete’po. Kifwa Mitōto 96:1 unena pa bute pa bute amba: ‘Imba kudi Yehova, abe ntanda yonso.’ Tuyukile biyampe amba umbuo wetu—nshi myūmu ne tulunga-lui tudi’po—kebimbangapo. Bantu bo bembanga. Nanshi Mitōto 96:1 wisambilanga pa bantu bekele pano pantanda. * Ino Isaya 65:17 utelele ne “madiulu mapya.” Shi “ntanda” yatelele i kisaka kipya kya bantu bājokēle mu ntanda ya Bayuda, lelo “madiulu mapya” nao i bika?

11. Kishima “madiulu mapya” kifunkila pa bika?

¹¹ Dibuku dimo (Cyclopœdia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature) dya ba M’Clintock ne Strong dinena’mba: “Po-ponso patelelwe ngikadilo ya mu kimonwa kya bupolofeto, kishima diulu kishintulula . . . kibumbo kyonsololo kya balupusa babikele . . . badi peulu, babikele pa babikalwa, pamo’nka na mupulamine diulu, dibikale pano pantanda.” Kupwa, dino dibuku dimo dyonka dishintulula bino bishima bibidi “diulu ne ntanda” byendela pamo, amba ‘mu muneneno wa bupolofeto, bishintulula ngikadilo ya kipolitike idi’mo bantu na bitenta bishileshile. Diulu i bubikadi; ntanda i babikalwa babikelwe na bakatampe bebatabukile.’

12. Bayuda ba pa kala bamwene namani kufikidila kwa “madiulu mapya ne ntanda mipya”?

¹² Pājokēle Bayuda mu yabo ntanda, bāikele na kyotukokeja kutela bu ngikadilo impya ya bintu. Bādi na baludiki bapya. Zelububele, wa ku musuku wa Mulopwe Davida, ye wādi mbikavu, Yoshua wāikala kitobo mukatampe. (Hakai 1:1, 12; 2:21; Zekadia 6:11) Bo abo bādi “madiulu mapya.” Peulu pa bika? Peulu pa “ntanda mipya,” kisaka kya bantu basubulwe bājokēle mu ntanda yabo kukobakulula  Yelusalema ne tempelo yandi ya kutōtela’mo Yehova. O mwanda mu buno buluji, kwādi “madiulu mapya ne ntanda mipya” mu kufikidila kutala pa Bayuda ba mu kyokya kitatyi.

13, 14. (a) I pepi pakwabo patanwa kishima “madiulu mapya ne ntanda mipya” potufwaninwe kubandaula? (b) I kika kinenenwa amba bupolofeto bwa Petelo budi na mvubu, nakampata mu kino kitatyi?

¹³ Tá’ko mutyima, kutyina amba wakajimija mwanda mwine otwisambila’po. Kyotulonga pano ke makayopo a kwifunda mwa kushintulwila Bible nansha kwela milafwe bitupu ku mānga ya kala. Ubwanya kujingulula kino shi twende ku musunsa mukwabo utelelwe’po kino kishima “madiulu mapya ne ntanda mipya.” Mu 2 Petelo shapita 3, usa kutana pokitelelwe monka ne usa kumona kine kinenenwa amba būmi bwetu bwa kumeso butalwa na uno mwanda.

¹⁴ Mutumibwa Petelo wāsonekele mukanda wandi myaka kubwipi kwa 500 Bayuda ke bapwe kala kujokela mu ntanda yabo. Petelo, umo wa mu batumibwa ba Yesu, wātumine mikanda kudi balondi ba Kidishitu, “Mfumwetu” utelelwe mu 2 Petelo 3:2. Mu vese 4, Petelo wēsambila pa ‘kwikala’po kwa Yesu kwālailwe,’ kulengeje bupolofeto bwikale na mvubu mikatampe kotudi dyalelo. Bukamoni buvule bulombola amba tamba mu kitatyi kya Divita I dya Ntanda, Yesu ke mwikale’po, mu buluji bwa kunena’mba wapebwa lupusa ke Muludiki wa Bulopwe bwa Leza bwa mūlu. (Kusokwelwa 6:1-8; 11:15, 18) Shi tutale kintu kikwabo kyānene Petelo mu uno shapita, tusa kumona’mba i bine kino kidi na buluji bwa pa bula.

15. I muswelo’ka wendanga ufikidila bupolofeto bwa Petelo bwa “madiulu mapya”?

¹⁵ Tutanga mu 2 Petelo 3:13 amba: “Monka mwendele [mulao] wandi, tutengele madiulu mapya, ne ntanda īngi mipya mo mwikalanga boloke.” Padi kodi musapwilwe kala amba Yesu udi pano mūlu, ye Muludiki mukatampe mu ano “madiulu mapya.” (Luka 1:32, 33) Bisonekwa bikwabo mu Bible bilombola amba kabikelepo kasuku kandi. Yesu wālaile amba batumibwa bandi ne bakwabo babadilwa mu wabo mulongo nabo bakekalanga na kifuko mu madiulu. Mutumibwa Polo wibatela mu mukanda wandi kudi Bahebelu bu “ba kwiabanya lwito lwa mūlu.” Yesu wānene amba ba mu kino kisumpi bakashikata nandi pa mpona momwa mūlu. (Bahebelu 3:1; Mateo 19:28; Luka 22:28-30; Yoano 14:2, 3) Kintu kine kidi’po i kino, kudi bantu bakwabo bakabikala pamo na Yesu momwa mūlu, bene babundile ano madiulu mapya. Shi ke pano, “ntanda mipya” itelelwe na Petelo i bika?

16. “Ntanda mipya” idi’ko kala i ntanda’ka?

¹⁶ Monka mobyāikadile mu kufikidila kwa pa kala—pājokele Bayuda mu yabo ntanda—ne kuno kufikidila kwa 2 Petelo 3:13 kwa dyalelo nako mo monka, kutalanga pa bantu bakōkele ku buludiki bwa madiulu mapya. Umonanga midiyo ne midiyo ya bantu bakōkele na mutyima tō dyalelo ku buno buludiki. Bamwena biyampe mu mpangiko yabo ya bufundiji, bekankila’ko kulonda bijila bya buno buludiki bitanwa mu Bible. (Isaya 54:13) Bano’ba kyo kyalwilo kya ‘ntanda mipya,’ bekutyile umbumo ke kisaka kya ntanda yonso kya bantu batambile mu mizo ne ndimi ne misaka, bengila pamo koku bakōkele kudi Yesu Kidishitu, Mulopwe ubikele. Kikatampe kyofwaninwe kuyuka pano i kino, nobe ukokeja kwikala umo wa umbukata mwabo!—Mika 4:1-4.

17, 18. I kika kinenenwa amba binenwa bidi mu 2 Petelo 3:13 bitupa bubinga bwa kukulupidila mu mafuku āya kumeso?

¹⁷ Kokilanga amba ino yo mfulo ya mwanda, amba kubapu ketukiyukapo myanda mikwabo itala pa mafuku āya kumeso. Tadija senene myanda yonso isambilwe’po mu 2 Petelo shapita 3, usa kumona’mba kudi kwalamuka kukatampe kwitutengele kumeso. Mu vese 5 ne 6, Petelo usonekele mwanda wa Dilobe dya mu myaka ya Noa, dyāfudije ntanda ya bubi yādi’ko’ya. Kupwa mu vese 7, Petelo unena amba “madiulu akidipo ne pano, ne ntanda mīne kumo,” ko kunena’mba ne baludiki, ne baludikwa, abo bonso i babikilwe “difuku dya kidye kya konakanya bantu bakubulwa bwine-Leza.” I bine, kino kilombola amba ‘madiulu akidipo ne pano ne ntanda’ i bantu ne baludiki babo, ke umbuo wetupo, mhm.

¹⁸ Petelo ushintulula mu mavese alonda’ko amba dino difuku dya Yehova dikekala lweyo lwa kukombeleja kukatampe, mwa kuteakenya kutūlwa’ko kwa madiulu mapya ne ntanda mipya bitelelwe mu vese 13. Kadi tala binenwe ku mfulo kwa uno vese amba—“mo mwikalanga boloke.” Kino kilombola amba kudi kwalamuka kukatampe ne kulumbuluke kwitutengele kumeso’ku, lelo ke amopo? Mwene kino kibakupe kyaka kya  kukemwena bintu bipya, kitatyi kikekala bantu na būmi bwa nsangaji bupityile buno bwa dyalelo? Shi uyukile kunañuna bino bintu, nankyo wi mukwate pa nkote kyokya kilaile Bible, kintu kiyukilwe na bantu batyetye.

19. Le i myanda’ka inenenwa’po mu mukanda wa Kusokwelwa ilombola amba “madiulu mapya ne ntanda mipya” bikidi kumeso?

¹⁹ Lekai tubandawile’ko uno mwanda. Twadi tubamone patelelwe dibajinji kishima “madiulu mapya ne ntanda mipya” mu Isaya shapita 65, kupwa ke pokitelelwe mu 2 Petelo shapita 3. Pano pūtula mu Kusokwelwa shapita 21, musonekelwe kadi dikwabo kino kishima mu Bible. Pano napo kwivwanija bine binenenwa’po kusa kwitukwasha. Mashapita abidi kunyuma, mu Kusokwelwa shapita 19, tutana’mo myanda ya divita dilombwelwe mu byelekejo bikabe—ino ke divitapo dīlwa mizo ibidi īshikilwe, mhm. Ku mutamba umo kudi “Kinenwa kya Leza.” Padi uyukile kala amba i kitenta kya Yesu Kidishitu. (Yoano 1:1, 14, NW) Pano aye udi mūlu, o mwanda kimonwa kimulombola wiya na bibumbo bya bulwi bya mūlu. Lelo bikalwa na bāni? Shapita utela “balopwe,” “bamudyavita,” ne bantu ba ndingo mishileshile, “batyetye ne bakatampe bene kumo.” Dino divita difunkila pa difuku dya Yehova dīya kumeso, dya konakanya babi. (2 Tesalonika 1:6-10) Shapita ulonda’po, Kusokwelwa 20, ushilula na myanda ya kufundulwa kwa “nyoka wa kala ne kalā, ke dyabola, Satana mwine, kadi.” Bino byonso i mwadijo wa mwa kubandawila biyampe shapita 21.

20. Kusokwelwa 21:1 ulombola kwalamuka’ka kukatampe kwitutengele kumeso’ku?

²⁰ Mutumibwa Yoano ushilula na bino binenwa bisangaja amba: “Namwene ne diulu dipya, ne ntanda nayo impya; ke-dintu diulu dibajinji dibatukidila, ne ntanda mīne monka; ne kalunga ka mema nako monka kutupu’ko.” Shi twimanine pa byotwadi tubamone mu Isaya shapita 65 ne mu 2 Petelo shapita 3, tusa kwivwanija amba nanshi bino kebishintululapo kupingakanibwa kwa ano madiulu otumona na meso ne uno wetu umbuo wa ntanda, ne tulunga twa mema tudi’po. Mwanda mashapita ashele kunyuma adi abalombola amba bantu babi ne baludiki babo, pamo ne Satana muludiki wabo wakubulwa kumweka na meso, bo bakafundulwa’ko. I bine, uno mulao ulailwe pano i mulao wa ngikadilo mipya ya bintu ikekala’mo bantu pano pantanda.

21, 22. Yoano witukulupija madyese’ka, ne kupampulwa impolo kushintulula bika?

²¹ Mu kwendelela kumeso mu buno bupolofeto, twenda tumona’mba i kyabine. Mfulo ya vese 3 itela kitatyi kikekala Leza na bantu, kyakata mutyima ku kulōka bantu balonga kiswa-mutyima kyandi. (Ezekyele 43:7) Yoano ubweja’ko mu vese 4 ne 5 amba: “Kadi [Yehova] Leza ukapampula impolo yonso mu meso abo; ne lufu nalo kelukēkalakopo dikwabo kadi, mhm, nansha kuyoyokota miyoa, nansha kudila kwine, nansha misongo mīne mpika. Bintu bibajinji bibatukidila. Kadi yewa ushikete pa lupona wanena’mba: Monaipo bidi, byo mpangulula byonso ke bipya. Ino kwivwana kwādi’mba: Soneka’mba: Ino myanda īno’ī i ya binebine, milumbuluke.” Bine, buno i bupolofeto bukunka mityima!

²² Ela’po bidi milangwe ku nsangaji ilaya Bible pano. “Leza ukapampula impolo yonso mu meso abo.” Ino impolo yakapampula ke impolopo ilupukanga mu meso mwanda wa kwiakenda, nansha impolo ya nsangaji, mhm. I impolo ya masusu, ya njia, ya kupepwa mutyima, ya kulongwa bisansa ne ya byamalwa byo-byonso bitukambija. Lelo tubayuka bino namani? Ivwana, uno mulao mukatampe wa Leza ulombola amba kupampula impolo kwendelanga pamo na kutalulwa’ko lonso kwa ‘lufu, kuyoyokota miyoa, kudila, ne misongo.’—Yoano 11:35.

23. I ngikadilo’ka ikapwa pakafikidila bupolofeto bwa Yoano?

 ²³ Mwene uno mulao ulombola amba dyaya, kijilangoa (kifutu), luba lwa dityima bikatukidila lonso? I ani umbukata mwetu muno kafwidilwe muntu waswele, shi lwa misongo, shi lwa akishida, shi lwa kimpengele? Shi Leza walaya pano amba lufu kelukekala’kopo dikwabo, uno mulao wandi ulombola amba bana bakabutulwa mu kyokya kitatyi kebakabutulwapo mwanda wa kutama, kununupa—ku mfulo ke kufwa. Luba lwa kuzedima (maladie d’Alzheimer), kumungutukwa mikupa, bimenwa, bileji bya mu meso nansha kafi—ino mba ifikilanga divule banunu keikekala’kopo dikwabo.

24. I kika kinenenwa amba “madiulu mapya ne ntanda mipya” bikekala madyese, ne i bika byotukabandaula?

²⁴ Nobe ubwanya kwitabija pampikwa kwalakana amba kuyoyokota ne kudila bikatyepa shi lufu, bununu ne misongo bibatalulwa’ko. Ino tukanena kika pa bulanda bwa malwa, kōnwa kwa bana, ne ntondo ya kwisañuna amba au i kapwaipwai, yeu ye kazembe, yao i ufīta, yewa ye utōka? Shi bino bintu bikekale’ko nyeke—na mobikadile’ko dyalelo—tukekala nyeke tuyoyokota ne kudila. Nanshi būmi mu “madiulu mapya ne ntanda mipya” kebukavutakanibwapo na bino bintu bileta njia. Bine, kuno ko kwalamuka kwabinebine! Ino tubabandaula misunsa isatu kete mu iná itelelwe’po mu Bible kishima “madiulu mapya ne ntanda mipya.” Kubashala musunsa umo ukwatañene na byotwabandaula, ulombola amba tudi na bubinga bwa kukulupidila mu mafuku a kumeso akafikidija Leza mulao wandi wa ‘kulonga bintu byonso ke bipya.’ Kishinte kilonda’ko kikesambila pa buno bupolofeto ne kufikidila kwabo mokuketupela nsangaji.

[Kunshi kwa dyani]

I Bika Byowavuluka?

• I pantu’ka pasatu palaile Bible amba kukekalanga “madiulu mapya ne ntanda mipya”?

• I kika kinenenwa amba myanda ya kufikidila kwa “madiulu mapya ne ntanda mipya” yādi itala ne Bayuda ba pa kala?

• I kufikidila’ka kotwivwana pa “madiulu mapya ne ntanda mipya” bitelwelwe na Petelo?

• Kusokwelwa shapita 21 witulombola namani amba kukekalanga būmi bulumbuluke mu mafuku āya kumeso?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 10]

Shilusa wājokeje Bayuda mu ntanda yabo mu 537 K.K.K. monka mwālaile’kyo Yehova