Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

Bipangujo bya Batangi

Bipangujo bya Batangi

Bipangujo bya Batangi

Lelo Batumoni ba Yehova Betabijanga Lawa Yo-Yonso Ilupwilwe ku Mashi?

Kilondololwa i kino, Batumoni ba Yehova kebetabijangapo mashi. Tukulupile na kusumininwa amba kijila kya Leza kitala pa mashi kekishitangapo mwanda wa kulonda masakila a bantu, mhm. Ino kudi bipangujo bipya biipangulwanga, mwanda mashi pano akokeja kwabanibwa mu bipindi biná, kadi kipindi ne kipindi nakyo mu tupindi tuvulevule. Mwine Kidishitu usaka kutyiba mbila ya kwitabija kipindi kampanda, ufwaninwe kwela milangwe kulampe, kupita’ko kutala enka byabuyabuya nansha byaka bidi mu lawa’ya. Kintu kyafwaninwe kuta’ko mutyima bikatampe i kuyuka byobya binena’po Bible ne muswelo okukokeja kutenga ku kipwano kyandi kyapwene na Leza Mwinē Bukomo Bonso.

Ino myanda mine ke mikomopo. Pa kusaka kuyuka shi bine ke mikomopo, bandaula myanda mungya munenena Bible, mānga ne bundapi bwine.

Yehova Leza wānene Noa, nkambo wetu batwe bonso, amba mashi afwaninwe kumonwa bu kintu kilēme. (Ngalwilo 9:3, 4) Bijila bya Leza ku bene Isalela nabyo monka na monka, mwenda myaka, byālombola buujila bwa mashi amba: “Ense muntu wa ku njibo ya Isalela, nansha wa beni . . . udyanga mashi, shi a muswelo ka, shi a muswelo ka, nkamuminija mpala yami wao muya udyanga mashi.” Mwine Isalela yense wādi ujilula kijila kya Leza wādi ubwanya kusambwila bakwabo misongo; o mwanda Leza wābwejeje’ko amba: “Nkamufundudidila mubukata mwa bantu bandi.” (Levi 17:10) Mwenda myaka, batumibwa ne banunu bākongakena pamo mu Yelusalema, bālupula’ko lubila amba tufwaninwe ‘kwilama ku mashi.’ Kuno kwilama kudi na mvubu mpata pamo’nka na kwilama ku busekese ne ku butōtyi bwa bankishi.—Bilongwa 15:28, 29.

Lelo kuno ‘kwilama’ kwādi kulomba kulonga bika mu mine myaka’ya? Bene Kidishitu kebādipo badya mashi, azululuka nansha mekwate kala; nansha kudya mwita wa nyema mwifwile. Kino kijila kyādi kitala ne pa bidibwa bibwejibwe’mo mashi, kifwa soshiso nansha budé byelwe’mo mashi. Kudya mashi a miswelo yo-yonso kwādi kujilula kijila kya Leza.—1 Samwele 14:32, 33.

Bantu bavule ba mu myaka ya kala kebādipo bamona amba i bibi kudya mashi, mo mulombwela’kyo bilembwa bya Tertullien (wa mu myaka ya tutwa tubidi ne tutwa tusatu K.K.). Tertullian wāikele kutuluja bubela bobādi bavubakenya bene Kidishitu amba badyanga mashi, wātela ne mizo imo yādi isamba bipwano na kulamba mashi. Kadi wālombola’mba “pakaibwanga makayo a kwitapa mu kikailo, [bamo] balambanga na dyapu dyobadi nadyo mashi azululuka muntu utapwa’wa . . . mwanda wa kwiundapa luba lwa kijilangoa.”

Ino milongelo (nansha shi bene Loma bādi balongela’yo kwiundapa) yādi mibi ku bene Kidishitu: “Batwe ketutūlangapo mashi mu bidibwa byotudyanga, nansha ke a banyema mene” ye mwānenene Tertullian. O mwanda bene Loma bādi bengidija bidibwa byele’mo mashi bu ditompo pa kutompa bululame bwa bene Kidishitu babine. Tertullian ubweja’ko amba: “Pano nemwipangule’po bidi, lelo bine’byo bidi’po namani, kukulupila ye komukulupile amba [bene Kidishitu] bakapela na mwenji mashi a banyema, lelo kyomwibafwatakenya amba betobelwe mashi a bantu i kika?”

Dyalelo i bantu batyetye kete bayukile amba kunenwa na muñanga amba bebele mashi i kusaka kujilula bijila bya Leza Mwinē Bukomo Bonso. Eyo, batwe Batumoni ba Yehova tukimbanga shetu kulama būmi, ino tunenwe kukōkela ku kijila kya Yehova kitala pa mashi. Lelo kino kishintulula bika kukwatañana na bundapi bwa kiñanga bwa ino myaka?

Kwela bantu mashi onso matuntulu mu ngitu kwavudile mpata kupwa kwa Divita II dya Ntanda, ino Batumoni ba Yehova badi bamona uno mulongelo amba ujilulanga kijila kya Leza—ne batwe netu dyalelo i muswelo umo onka. Ino kiñanga kishintanga mu myaka mu myaka. Dyalelo bantu bavule kebakyelwangapo mashi onso matuntulu, kebelwanga bipindi biselelwe mu mashi: (1) miseke ityila (globules rouges); (2) miseke itōka (globules blancs); (3) miseke ya kukwatyija mashi (plaquettes sanguines); (4) ne lwima (plasma), mema a mu mashi. Muñanga ukokeja kulembela umbemvu lawa mungya misongo yandi shi usakilwa miseke ityila, itōka, ne miskeke ya kukwatyija mashi, nansha lwima. Kwela bantu bino bipindi bikatampe bya mashi i kupāne muswelo wa kwabanya mashi amo onka ku babemvu bavule. Ino Batumoni ba Yehova bayukile amba kwitabija mashi onso matuntulu nansha kipindi kyo-kyonso pa bino biná i kujilula kijila kya Leza. Ne kadi kulama kobalamine uno mwimanino ukwatañene na Bible kwibakiñanga ku byaka bivule, kifwa ku misongo ya kuyulwa matyima (hépatite) ne SIDA isambwilwa ku mashi.

Ino kudi bipangujo bikwabo biipangulwa mwanda bino bipindi bikatampe bikokeja nabyo kwabanibwa mu tupindi tukwabo tutyetutye. Lelo tuno tupindi twingidijibwanga namani, ne mwine Kidishitu ufwaninwe kuta mutyima ku bika kumeso kwa kutyiba’po mbila?

Mashi i kintu kikutakane. Nansha ke lwima—ludi na bipindi 90 pa katwa bya mema—luselele bivule, kifwa mananga a mu ngitu (hormones), mwepo wa mu ngitu (sels minéraux), lwani lwa mu ngitu (enzymes), ne bisombelwa bīta ngitu, pamo ne musungusungu wa mabwe (minéraux) ne sukadi. Lwima luselanga ne māni makwabo (protéines), kifwa albumin, bilenzi bikwatyija bintu mu ngitu ne miningi mikwabo ya kwiikinga ku mba. Basendwe basañunanga ne kwingidija māni mavule a mu lwima. Kifwa, bilenzi bikwatyija mashi bitwa bu facteur de coagulation VIII bikwashanga boba badi na mashi keeje kusūma (les hémophiles). Ne shi muntu uponenwanga divule na misongo kampanda, badokitele babwanya padi kumulembela kutungwa lushinge lwa gammaglobuline, lawa ilupwilwe mu lwima lwa mashi a bantu badi kala na bukomo bukomena yoya misongo. Kudi māni makwabo a mu lwima engidijibwanga mu kiñanga, ino bino bifwa byatelwa kūlu’ku bilombola muswelo ubwanya kwabanibwa kipindi kikatampe kya mashi (lwima nansha plasma) mwanda wa kusokola tupindi tukwabo tutyetutye. *

Mwabanibwa lwima lwa mashi mu tupindi pala pala, mo monka mukokeja kwabanibwa ne bipindi bikwabo bikatampe (miseke ityila, itōka, nansha miseke ya kukwatyija mashi) mwanda wa kutana tupindi tukwabo tutyetyetyetye. Kifwa, ku miseke itōka ya mashi kubwanya kulupulwa lawa itelwa mu bulungu bu interférons ne interleukines, yundapwa nayo mba imoimo ya twishi (virus) ne maya. Ku miseke ikwatyija bintu kukokeja kulupulwa bwanga bundapa bilonda. Lawa mikwabo nayo ikilupwilwa’ko itambanga (mu muswelo kampanda) ku bipindi bya mashi. Buno bundapi kebulombepo kwelwa bipindi bikatampe bya mashi mu ngitu, inoko divule tupindi tutyetutye twa mashi tudi’mo. Lelo mwine Kidishitu ufwaninwe kwitabija kundapibwa na tuno tupindi tutyetyetyetye? I kutupu mbila yotutyiba’po, mwanda Bible kanenepo kamwanda ne kamwanda konso. Nanshi mwine Kidishitu ye wa kwityibila mbila aye mwine mungya mutyima wandi wa mundamunda ku meso a Leza.

Bamo babwanya kupela kantu ko-konso kalupwilwe ku mashi (nansha kapindi ka kumupa bukomo bwa kumukinga bityetye ku misongo). Nabo ye mobemvwanine lubila lwa Leza lwitusoñanya ‘kwilama ku mashi.’ Bayukile amba kijila kya Leza ku bene Isalela kyādi kisoñanya amba mashi atambile mu kipangwa afwaninwe ‘kumwangwa panshi.’ (Kupituluka 12:22-24) Mwanda waka kino kidi na buluji ne dyalelo? Mwanda pa kupunga lawa ya gammaglobuline, ne lawa ya kukwatyija mashi mipungwe na mashi onka, ne bikwabo, kilomba bidi kungwija mashi pamo, penepa ke kwenga’yo. O mwanda bene Kidishitu bamo bapelanga ino lawa, monka mobapelela kwelwa mashi onso matuntulu nansha bipindi byao biná bikatampe. Uno mwimanino wabo obalonda mungya mwibalombwela mutyima wabo wa mundamunda ufwaninwe kulēmekibwa.

Bene Kidishitu bakwabo batyibanga mbila mishile na yotwanena’i. Abo nabo bapelanga kwelwa mashi onso matuntulu, ne miseke ityila, miseke atōka, miseke ya kukwatyija mashi nansha lwima. Ino betabija muñanga ebondape na tupindi tulupwilwe ku bipindi bibajinji bya mashi. Pano napo padi kwishila. Mwine Kidishitu umo ukokeja kwitabija kutungwa lushinge lwa gammaglobuline, ino waitabija nansha kupela lushinge ludi’mo kapindi kalupwilwe ku miseke ityila nansha itōka. Pa byonso bino, i bika bikokeja kufikija bene Kidishitu bamobamo ku kwitabija bipindi bya mashi?

“Bipangujo bya Batangi” mu Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 6, 1990, Falanse, byalombwele amba māni a mu lwima (tupindi) apitanga kutamba mu mashi a mwana-mukaji mwimite dimi atwela mu mulungu wa mashi a kabale ka mwana kadi munda mwandi. Ko kunena’mba inamwana usambwilanga wandi mwana tupindi twa mashi twa kumukinga ku misongo. Miseke ityila ya mashi a mwana pa kukoma’o, kapindi kaselanga luvula lotwesa kashilula kwingila pa bula. Imo yaikala ke bilirubine, ipitanga mu kizami yasumbulwa pamo na busala bwa inamwana. Bene Kidishitu bamo bafulanga ku kulanga amba, tupindi twa mashi byotutambanga ku muntu kwenda ku muntu mukwabo mungya kipangila, nanshi nabo bakokeja kwitabija kapindi kalupwilwe ku lwima nansha ku miseke ya mashi.

Lelo kwishila kwishidile milangwe namino ne mbila ikwatwa na mutyima wa mundamunda wa muntu ne muntu kulombola amba uno mwanda i mwanda mutyetye? Mhm. I mwanda musumininwe. Ao’ko upēla kwivwana. Myanda yanenwa kūlu’ku ilombola amba Batumoni ba Yehova bapelanga kwelwa mashi, onso matuntulu nansha ke bipindi byao bikatampe bine. Bible unena patōkelela amba bene Kidishitu bafwaninwe ‘kwilama ku bintu bilambulwe ku bankishi ne ku mashi ne ku busekese.’ (Bilongwa 15:29) Ino pa mwanda utala tupindi tutyetutye twa ku bipindi bikatampe bya mashi, mwine Kidishitu umo ne umo ukalanguluka’po na katentekeji byabinebine, kupwa katyibe aye mwine mbila kukwatañana na mutyima wandi wa mundamunda.

Bantu bavule basangelanga kwitabija bundapi bumweka bu bwibakwasha bukidibukidi, nansha shi buyukene amba budi na byaka, kifwa lawa ilupulwa ku mashi. Mwine Kidishitu wabinebine kabulwepo kulonga bukomo bwa kwikala na mumweno wa muntu mupūtuke ne mujalale pa bundapi, kupita’ko kutala enka tumweno twa ku ngitu kete. Batumoni ba Yehova batendelanga bukomo bulongwa bwa kupāna bundapi bulumbuluke mpata, ino bapikulanga byaka ne tumweno tudi mu bundapi bo-bonso. Inoko, shi ke pa mwanda utala lawa ilupwilwe ku mashi, papo bakimbanga bidi kuyuka munenena’po Leza ne muswelo obibwanya kutenga ku kipwano kyabo na Aye, mwanda ye witupele būmi.—Mitōto 36:9.

Bine i dyese dikatampe ku mwine Kidishitu wikala na kikulupiji na kyādi nakyo mulembi wa mitōto wāsonekele amba: “Yehova Leza e dyuba ne ngabo; Yehova ukapananga buntu ne ntumbo; kekudipo nansha kimo kīne kiyampe kyākasuminwa boba banangila moloke, swā! Abe Yehova . . . , keye wa katōkwe kandi, shandi! yewa muntu ukukulupile”!—Mitōto 84:11, 12.

[Kunshi kwa dyani]

^ Tala “Bipangujo bya Batangi” mu Kiteba kya Mulami kya Falanse kya mafuku 15 Kweji 9, 1978, ne kya difuku 1 Kweji 10, 1994. Masosiete apunga malawa ke matamije busendwe bwa kupunga lawa itamba ku bintu bikwabo byobatyangatyanga pampikwa kusela bintu bya mu mashi, ino lawa ikokeja kulembelwa muntu pa kyaba kya kumwela tupindi twa mashi mobādi belela’to bantu myaka ya kunyuma.

[Kapango pa paje 31]

BIPANGUJO BIBWANYA KWIPANGULWA DOKITELE

Shi kosake kupasulwa nansha kundapibwa bundapi busaka lawa ya mashi, ipangula’mba:

Lelo bamuñanga bonso basa kuñundapa bayukile amba ndi Kamoni wa Yehova, nkibwanyapo kwitabija kwelwa mashi (onso matuntulu, miseke ityila, itōka, miseke ya kukwatyija mashi nansha lwima lwa mashi) mu miswelo ne mu ngikadilo yo-yonso?

Shi basaka kukulembela lawa yo-yonso ilongelwe na lwima lwa mashi, miseke itōka, ityila nansha ya kukwatyija mashi, ipangula’mba:

Lelo ino lawa i mipungwe na kimo kya mu bipindi biná bikatampe bya mashi? Shi i amo, lelo mubwanya kunshintulwila bintu byobasambakenye pamo?

Lawa ilupwilwe ku mashi yomusaka kumpa i mivule namani, ne mukampa’yo muswelo’ka?

Shi mutyima wami wa mundamunda usaka kwitabija kapindi kamukaya, lelo i byaka’ka bidi mu ino lawa?

Shi mutyima wami wa mundamunda ubantonona kupela kano kapindi, lelo i lawa’ka mikwabo ya kupingakenya’po?

Shi napu kubandaula ino myanda ne mikwabo’po, i kitatyi’ka kyonkemuyukija mbila yonsaka kutyiba?