Lelo Uyukile Muswelo wa Kukungila?

LELO ulanga mwaka ne mwaka i nsaa inga ipityijanga bantu mu kukungila bintu? Betunga milongo ku mangajini ne mu bipotelo bya esanshi. Bakungila kupebwa bidibwa mu maleshitola. Bakungila kwimona na dokitele nansha na muñanga undapa meno. Bakungila myotoka ne makudiye. I byabine, kibalwa kya nsaa ipityijanga muntu mu būmi ukungila bintu byasaka bilongeke i kivule bininge. Mungya kupikula kumo, bene Alemanye kasuku kabo bajimijanga nsaa midiyala 4,7 ku mwaka umo mu kukungila kitatyi kijikakanyanga myotoka mwishinda! Mukelenge umo upikwile amba ino nsaa idi buvule pamo na myaka ikokeja kulāla kubwipi kwa bantu 7 000.

Kukungila i kintu kifityijanga bantu mutyima mpata. Mu ano mafuku mo mwine mwatyepa kitatyi kya kulonga bintu byonso, o mwanda bantu bamonanga kukungila bu kiselwa kilēma, ne pa kulanga bintu bikwabo mitungalongo bya kulonga. Mulembi Alexander Rose wānene difuku dimo amba: “Kintu kimo kipungija mu būmi i kukungila.”

Benjamin Franklin, mulungu wa mbulumatadi mwine Amerika, wāitabije amba kukungila kujimijanga bintu bivule. Wānene pano kepadi myaka 250 ne kupita’mba: “Kitatyi i lupeto.” O mwanda bansunga bakimbanga miswelo ya kwepuka kulejaleja byabituputupu mu busunga. Mwanda bayukile amba kuvula kwa tumweno i kulupula bintu bivule mu kitatyi kityetye. Bansunga bapotejanga bintu ku bantu kaboko na kaboko bapotejanga’byo bukidibukidi—bidibwa bipānwa bya lubilo, mabanki ashintula bya pungulula umpe kitenge, ne bintu bikwabo bidi namino—mwanda bayukile amba kusangaja mpotyi i ne kubulwa kumwelela kyaba na kukungila.

Kujimija Būmi Bwetu Bitupu

Ralph Waldo Emerson, musāsudi mwine Amerika wa mu myaka ya tutwa 19, wādi utompola amba: “Bine, kukungila kujimijanga būmi bwa  bantu mpata!” Panopano ponka, mulembi Lance Morrow watompwele pangala pa kwijingwila ne mpungiji idi mu kukungila. Kupwa wesambila pa “bumonya-malwa bwa munshimunshi budi mu kukungila.” Le i bumonya-malwa’ka? “Bwa kuyuka amba kituntwa kya muntu kilēme kupita byonso, kitatyi kyandi, kipindi kya būmi bwandi, bamwibanga’kyo lonso, kekibwanyapo kwalujibwa.” I kya bulanda, akyo’ko kyabine. Kitatyi kijiminanga mu kukungila kijiminanga lonso.

Eyo, shi būmi bwa muntu kebwadipo bwīpi longa kukungila kekudipo ne kyokutelwa mutyima kine. Ino būmi bo bwīpi. Mulembi wa mitōto wānene pano kepadi tununu twa myaka’mba: “Mafuku a myaka yetu adi myaka makumi asamba-abidi, shi pa mwanda wa bukomo makumi mwanda; nanshi kwitatula kwayo i konka kuputumina mu mīngilo, ne kufītwa ku mutyima; ke-bintu bibapite bukidi, kadi tutundulukile kungi.” (Mitōto 90:10) Nansha twi bāni, nansha tushikete kwepi, būmi bwetu—mafuku, nsaa, minite bitushadile’ko tamba kubutulwa kwetu—i bwīpi. Ino ketudipo mwa kwepukila ngikadilo itulomba kujimija kitatyi kya bulēme mwanda wa kukungila bintu nansha bantu.

Kuyuka Muswelo wa Kukungila

Batwe bavule ketudi bakande mu motoka wendejibwa na shofele ukimba kupita myotoka idi kumeso. Divule kekwikalangapo ne kya kwipangila kine—shofele kadipo nansha na kilaeno kya bukidibukidi kyobelaile na muntu kya kwiyumbila. Kyapela’tu i kulondela pa lwendo lwa shofele mukwabo. Kubulwa kitūkijetyima kwandi kulombola amba kafundilepo kukungila. Kufunda kukungila? I amo, kuyuka muswelo wa kukungila i kintu kifwaninwe kwifunda. I kutupu muntu ubutulwanga nako. Bana ba ku kyadi balombanga kyaba kyonso kutebwa mutyima shi badi na nzala nansha na pebasansa. Poso’nka abatama penepa kebayuka kukungila kumeso kwa kumona byobasaka. O mwanda kukungila byokekudipo mwa kwepukilwa mu būmi bwetu, kuyuka muswelo wa kukungila na kitūkijetyima ponso pokifwaninwe i kayukeno ka bantu bapye.

Eyo, kudi shako myanda ya kampeja-bukidi keifwaninwepo kulejaleja nayo. Nsongwalume wipangila kwenda ku lupitalo na mukaji wandi usaka kubutula udi na bubinga bwa kulongela bintu lubilolubilo pambulwa kulejaleja. Bamwikeulu bānene Lota atambe mu Sodoma kebādipo bafwaninwe kukungila Lota wādi ulejaleja. Bonakani bwādi pabwipi, būmi bwa Lota ne kisaka kyandi bwādi mu kyaka. (Ngalwilo 19:15, 16) Ino ke ponsopo palombwanga bantu kukungila pekalanga būmi mu kyaka. Mu bintu bya uno muswelo, shi twadi amba muntu ne muntu i muyuke kutūkija mutyima—nansha shi muntu wa kalengwa nansha wa kilwa ye walengeja tukungile—longa i biyampe mpata. Longa kadi i kipēla kutūkija mutyima shi muntu i muyuke muswelo wa kwingidija biyampe kitatyi kyakungila. Kapango kadi pa paje 5 kaleta milangwe imoimo ya kwitukwasha twikale kūminina mu kukungila ne kwikwikadija kwa kamweno.

Kubulwa kutūkija mutyima kekufwaninwepo kutalwa bitupu kwenda kubutula mutyima wa kwitatula, wa kusaka kulombola amba kampanda wilangila bu muntu wa mvubu kupita bonso o mwanda usaka kukungilwa. Mwanda yewa yense udi na mutyima wa uno muswelo, kukimusakila kubandaula bino binenwa binene Bible amba: “Utūkije mutyima upityile kunengela ku wamutyima wakwitatula.” (Musapudi 7:8) Kibengo ne kwitatula i bilema bikatampe byonanga bumuntu bwa bantu, o mwanda lukindi lumo lwa mu Bible lunena’mba: “Enselele wa mutyima witatula, i kyamunyanji kudi Yehova.” (Nkindi 16:5) Kwifunda kutūkija mutyima—kwifunda muswelo wa kukungila—i kintu kitulomba bidi kwibandaula batwe bene ne kubandaula kipwano kyetu na bantu botushikete nabo.

Kitūkijetyima Kikapalwa Mpalo

Shi tukulupile binebine amba bintu byotukungila bidi na buluji bwa kwijija ne amba na bubine bisa kufika, ne kukungila kwine kumwekanga kotudi bu kintu kipēla. Pa kino, i kiyampe kuvuluka amba pano batōtyi bonso ba Leza ba mityima myoloke bakungilanga kufikidila kwa milao yandi ya ntumbo itanwa mu Bible. Kifwa, mutōto wa ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza witulombola amba: “Boloke bakapyananga ntanda, ne kwikala monka nyeke.” Mutumibwa Yoano wātelele uno mulao paāsonekele amba: “Yewa ulonga kiswa-mutyima wa Leza aye wikele nyeke.” (Mitōto 37:29; 1 Yoano 2:17) Bine i kimweke patōka, shi twadi amba tudi na būmi bwa nyeke, longa kukungila ke mwandapo mukatampe. Ino ke dyalelopo  dyotudi kala na būmi bwa nyeke. Lelo i kyendele’mo kwisambila pa būmi bwa nyeke?

Kumeso kwa kulondolola, yuka bidi amba Leza wāpangile bambutwile betu babajinji na kyepelo kya kwikala’ko nyeke. I kuluba kobālubile ko kwālengeje byonso, bājimija kino kyepelo, abo ne babo bana—ne batwe bene kumo. Inoko, pa kupwa kulonga’bo bubi, ponka’pa Leza wāsapwididila mpango yandi ya kufundula bipa bya kubulwa kikōkeji kwabo. Wālaya kwiya kwa “lukunwa,” Yesu Kidishitu.—Ngalwilo 3:15, NW; Loma 5:18.

Mbila yotukwata yo ilombola shi tukamwena mu kufikidila kwa milao ya Leza. Pa kumwena’mo kilomba kwikala na kitūkijetyima. Bible pa kusaka kwitukwasha twifunde kino kitūkijetyima, witukankamika tulanguluke pa kifwa kya kidimye. Ukunanga nkunwa, kakungila na kitūkijetyima—koku ulongolola byakunine—kufika ne ku mwangulo. Ku mfulo kitūkijetyima kyandi kyapalwa mpalo, wamona bipa bya mwingilo wandi. (Yakoba 5:7) Mutumibwa Polo nandi utelele kifwa kikwabo kya kitūkijetyima. Wituvuluja bana-balume ne bana-bakaji bakikōkeji ba pa kala. Bādi batengele kufikidila kwa mpango ya Leza, ino bādi bidi banenwe kukungila kitatyi kitungilwe na Leza mwine. Polo witukankamika kwibeula bano’ba, “bakupyana myanda-yamilao ponka pa kwitabija kwa kutūkija ne mutyima.”—Bahebelu 6:11, 12.

Eyo, kukungila i mwanda keudipo mwa kwepukila umbūmi. Ino ke mwandapo ufwaninwe kwitunyoñamija mutyima kyaba kyonso. Ku boba bakungila kufikidila kwa milao ya Leza, kukungila i kintu kya nsangaji kobadi. Bakokeja kutamija kipwano kyabo na Leza mu kitatyi kyobakungila, ne kwingila’mo mingilo ilombola lwitabijo lwabo. Na kulombela, kwifunda ne kulanguluka pa byobefunda, bakokeja kutamija kikulupiji kyampikwa kutelententa, kya amba Leza ukafikidijanga milao yandi mu kitatyi kifwaninwe.

[Kapango/Bifwatulo pa paje 5]

KUTYEPEJA’KO MPUNGIJI YA KUKUNGILA!

Badikila kuteakanya! Shi uyukile amba ukakungila, alwila’ko kuteakanya bya kukatanga, bya kukalemba, bya kukaluka, bya kukasuka, nansha kamwingilo kangi ko-konso ka kamweno ka kukengila.

Ingidija kino kitatyi ku kulanguluka, kino i kintu kyenda kikomena bantu bavule mu ino ntanda itapwile lubilo.

Wilamije kintu kya kutanga podi ku telefone kitatyi kyobaleka kukwita; mu minite itano nansha dikumi, ubwanya kutanga’mo mapaje kampanda.

Shi mudi buvule pomukungila, kwatakanya uno mukenga, shi bibwanika, ushilule mīsambo na bakwenu ya bintu byubaka.

Wilamije kalane nansha kintu kya kukatanga mu motoka kitatyi kyokakungila, shi bibakufikila.

Pūta meso, witūkije, nansha kulombela.

KUYUKA KUKUNGILA BIYAMPE I MWANDA UTALA BININGE KUSAKA NE MUTYIMA WA KWALWILA’KO KUTEAKANYA.