Kutambula Bushindañani pa Bukōkekōke bwa bu Muntu

“Mutyima wa bya ngitu i lufu.”​—LOMA 8:6.

1. Bantu bamo bamwene umbidi wa muntu namani, ne i kipangujo’ka kifwaninwe kwiipangula?

 “NKAKUFWIJANGAKO; mwanda ami ne kipangwa kya malwa, kya kutendelwa.” (Mitōto 139:14) Mo mwāimbīle Davida mulembi wa mitōto pa kubandila kimo kya mu bipangwa bya Yehova​—umbidi wa muntu. Ino bafundiji bamo ba bipwilo bamwene kuno kwanya kuyampe mu muswelo ungi, bafundija amba umbidi wa muntu i kingidilwa nansha kifuko mulēle bubi bonkabonka. Bewita bu “kivwalwa kifīle kubulwa kuyuka, kyalwilo kya bibi, nkano ya bubole, kisapala kya fukutu, lufu lunanga, ngitu yenda, kibundu kidya na bōmi.” Eyo, ne mutumibwa Polo nandi wānene amba: “Mudi ami (ko kunena’mba mu ngitu yami) kemwikelepo nansha kimo kinengele.” (Loma 7:18) Lelo kino kishintulula amba tumuninwe na umbidi wa bubi oketubwanyapo kwinyongolola’mo?

2. (a) Lelo “mutyima wa bya ngitu” i kika? (b) I bulwi’ka bwilwa “ngitu” ne “mushipiditu” munda mwa bantu basaka kusangaja Leza?

² Kyaba kimo Bisonekwa bitēlanga umbidi wa muntu bu ‘ngitu.’ (1 Balopwe 21:27) Kadi bingidijanga kishima “ngitu” mwanda wa kwisambila pa muntu mu ngikadilo yandi yakubulwa kubwaninina, bu lutundu lwa bubi lutambile kwa Adama ntomboki. (Efisesa 2:3; Mitōto 51:5; Loma 5:12) Ku kino kipyanwa kyotupyene kwadi ko kulupukile “bukōkekōke bwa ngitu.” (Loma 6:19) Polo wādyumwine amba: “Mutyima wa bya ngitu i lufu.” (Loma 8:6) “Mutyima wa bya ngitu” i kumunwa nansha kutononwa na bilokoloko bya ngitu ya bubi. (1 Yoano 2:16) O mwanda ponso potulonga bukomo bwa kusangaja Leza, kudi bulwi pa bukata bwa būmi bwetu bwa ku mushipiditu ne kibutwila kyetu kya bubi kitukokela nyeke ku kulonga “mīngilo ya ngitu.” (Ngalatea 5:17-23; 1 Petelo 2:11) Polo wāshintulwile buno bulwi busansa mutyima bwādi munda mwandi, amba: “Yō! Yō! nanshi ne muntu wa malwa! Le i ani wakunyongololapo mu ngitu ya lufu luno?” (Loma 7:24) Lelo Polo kādipo na muswelo wa kwinyongolola mu matompo? Bible ulondolola na kawi mbila amba mhm, wādi nao!

 Mwikadile Matompo ne Bubi

3. Bavule bamwene bubi ne matompo namani, ino i muswelo’ka witudyumuna Bible ku mine ngikadilo’yo?

³ Bantu bavule dyalelo kebabangilepo bubi amba i kintu. Bamo bazaula’mba “bubi” i kishima kya kala kilombola kutupatupa kutyekutye kwa bantu. Kebayukilepo amba “bātwe bonso mo kitwendelemo i muno’mba, tukamwekejibwa [patōka kumeso kwa] kipona kya kidye kya Kidishitu; amba bonso batambule bintu byalongelwe mu ngitu, wa byandi, wa byandi, monka mo balongele, shi biyampe, shi bibi.” (2 Kodinda 5:10) Bakwabo bela bisela’mba: “Eyo kudi shako bintu byonkankalwa kunekenya, inoko ke matompopo!” Bantu bakwabo batamīne mu bifuko muvudile’nka bintu bya kwisangaja, kifwa bidibwa, busekese, mazua nansha kubwina. O mwanda basakanga kwikala na bintu byonso, kadi basaka’byo ponka na ponka! (Luka 15:12) Kebamwenepo nsangaji ya “būmi bulumbuluke” bwiya kumeso, ehe, abo bamwene’nka nsangaji ya dyalelo kete. (1 Temote 6:19) Ino Bible aye witufundija kulanguluka na mutyima umo, kwikala na meso amona bya kumeso, ne kwepuka bintu byo-byonso bikokeja kwitwipaya ku mushipiditu nansha mu myanda mikwabo. Lukindi lumo lwa ku bukomo bwa mushipiditu lunena’mba: “Muntu mukosoke umonanga kibi ne kwifya; ino bendalale bapita bitupu ne kumona malwa ponka.”​—Nkindi 27:12.

4. Polo wāletele kidyumu’ka mu 1 Kodinda 10:12, 13?

⁴ Pātumine Polo mukanda kudi bene Kidishitu ba mu Kodinda—kibundi kyādi kitumbīle bya bukobakane—wēbapele kidyumu kyendele’mo kya kudyumuka matompo ne lupusa ludi na bubi. Amba: “Yewa ufwatakanya’mba: Naimana; atūkanye pa kutyina’mba, wakapona. Kekwadipo kyakutompa kyemutompele, nansha kimo, poso byonka bifikile pa bukomo bwa pa muntu, nanshi Leza i wabinebine, wampikwa kwimulekelela’mba: Batompibwe na bitabuke bukomo bwabo; ino nanshi, ponka pa kyakutompa, nandi ukasaula dishinda dya kupandilamo, amba mumone mwakutūkijija mutyima monka.” (1 Kodinda 10:12, 13) Batwe bonso​—banuke ne bakulu, bana-balume ne bana-bakaji​—tutanwanga na matompo mavule ku masomo, ku kaji, ne ku bifuko bikwabo. Shi ke pano, tubandaulei binenwa bya Polo, tumone buluji bwabyo kotudi.

Kokekulupila Bipitepite

5. Mwanda waka kwikulupila bipitepite kuletanga kyaka?

⁵ Polo unena’mba: “Yewa ufwatakanya’mba: Naimana; atūkanye pa kutyina’mba, wakapona.” Kwikulupila bipitepite amba ami ndi mukomo mu mwikadilo kuletanga kyaka. Kulombola amba muntu kaivwanije mwikadile kibutwila kyetu ne bukomo budi na bubi. Langa’po bidi, shi bantu pamo bwa Mosesa, Davida, Solomone, ne mutumibwa Petelo bāpona mu bubi, lelo batwe bo bakomo namani batunya kupona? (Umbadilo 20:2-13; 2 Samwele 11:1-27; 1 Balopwe 11:1-6; Mateo 26:69-75) “Wañeni wakamwa ne kufunduka ku bibi: Ino nanshi kivila aye wenda ne mītatulo, kadi wikulupile,” mo munenena Nkindi 14:16. Yesu nandi amba: “Mutyimako, uteleko ino mubidi i wa buzoze.” (Mateo 26:41) Nanshi tufwaninwe kulama ndaminine kidyumu kya Polo mwa kunekenenya bitompibwa, shi bitupu tukekala mu kyaka kya kupona, mwanda kekudipo muntu wakubulwa kubwaninina ubudilwe bilokoloko bibi.​—Yelemia 17:9.

6. I kitatyi’ka ne i muswelo’ka otufwaninwe kwiteakanya ku matompo?

⁶ I biyampe kwalwila’ko kwiteakanya ku tuvutakanya tubwanya kulupuka na mu kukopa kwa diso. Mulopwe Asa wājingulwile amba kitatyi kya ndoe kyo kitatyi kya kūbaka mwandi mwa kwiubija. (2 Bilongwa 14:2, 6, 7) Wādi uyukile amba shi abatambwe kebakamonepo kitatyi kya kwiteakanya. Ne kuyuka kutyiba mbila ya bya kulonga shi matompo abetufikila nako mo monka, i biyampe kwiityiba pakidi mema mu manwi, potukidi mu ndoe, mu bitatyi byambulwa tuvutakanya. (Mitōto 63:6) Danyele ne balunda nandi  bakaminwe Leza bātyibile mbila ya kulama kijila kya Yehova kumeso kwa abo kuningilwa kudya bidibwa bya mulopwe binunka lunsense. O mwanda kebēkakilepo kulamata ku bintu byobādi bakulupile, bāpela kudya bidibwa bya disubi. (Danyele 1:8) Nanshi kepafikile ngikadilo itutūla pa ditompo pano, po pa kuningisha kusumininwa kotusumininwe kushala batōka mu mwikadilo. Namino tukekala na bukomo bwa kunekenya bubi.

7. Mwanda waka kuyuka amba kudi bakwetu banekenyanga matompo kwituseñanga?

⁷ Bine, i busengi bukatampe botusengibwanga na bino binenwa byānene Polo amba: “Kekwadipo kyakutompa kyemutompele, nansha kimo, poso byonka bifikile pa bukomo bwa pa muntu”! (1 Kodinda 10:13) Mutumibwa Petelo nandi wāsoneka’mba: “Mukomenei [Dyabola] ne bukankamane bwa mu kwitabija kwenu, pa kuyūka’mba i misongo īmo yonka īmonwa ne ku bāna benu badi [mu ino n]tanda.” (1 Petelo 5:9) Eyo, bakwetu batanwanga na matompo amo onka etutananga ne batwe, ino banekenya’o na bukwashi bwa Leza; nanshi netu tukokeja kwianekenya. Ino byotudi bene Kidishitu babine bashikete mu ino ntanda myoneke, tuyukei amba dyakadilwe kantu dino’di netu tukatompibwa. Penepa i muswelo’ka otukokeja kukulupila kutambula bushindañani pa bukōkekōke bwa bu muntu ne pa matompo etutonwena ku bubi?

Tubwanya Kunekenya Matompo!

8. I muswelo’ka muyampe wa kwepuka matompo?

⁸ Muswelo muyampe wa kuleka kwikala “umbupika bwa bubi” i kulonga bukomo bwa kwepuka matompo. (Loma 6:6) Nkindi 4:14, 15 witusoñanya’mba: “Kokatwelapo mu kashinda ka bapupakane; kokanangapo mu dishinda dya bakondame. Tyina’dyo, kokapita pādyo; sonsoloka’dyo upita bitupu.” Divule tubadikilanga kuyuka amba ngikadilo kamukaya ibwanya kwitutwala ku bubi. Nanshi kintu kyotufwaninwe kulonga batwe bene Kidishitu i ‘kupita bitupu,’ kusonsoloka muntu ye-yense, kintu nansha kifuko kyo-kyonso kikokeja kulangula bilokoloko bibi ne kwakija motudi mutyima wa kusakasaka bintu bya disubi.

9. Bisonekwa i binene bikoma namani mwanda utala kunyema byongo?

⁹ Ditabula dikwabo dikatampe ditwala ku kutambula bushindañani pa matompo i kunyema ngikadilo itutūla mu matompo. Polo wāletele madingi amba: “Nyemai busekese!” (1 Kodinda 6:18, MB) Kupwa kadi wālemba’mba: “Nyemai kutōta bakishi.” (1 Kodinda 10:14) Mutumibwa wādyumwine kadi Temote amba nyema kwabilaabila kubi kwa bya bupeta, pamo ne “bya kilokoloko kya bunkasampe.”​—2 Temote 2:22; 1 Temote 6:9-11.

10. I bifwa’ka bibidi bishile bilombola mvubu ya kunyema matompo?

¹⁰ Ivwana byāfikile Davida Mulopwe wa Isalela. Wādi pa musaka wa njibo yandi, amba atale, wāmona mwana-mukaji mupopoke oya mema, ponka’po bilokoloko bibi byāmuyula mu mutyima bā. Davida wādi wa kutaluka pa musaka wa njibo yandi mwa kunyemena dino ditompo. Ino yō, aye wātaluka kakepangula kuyuka uno mwana-mukaji​—Bafesheba​—ku mfulo wēobolwela musala. (2 Samwele 11:1–12:23) Ku mutamba mukwabo, lelo Yosefa wālongele kika pa mukaja mfumwandi  wa mwikadilo moneke wādi umuningila kulāla nandi? Nsekununi itulombola’mba: “Byādi wisamba na Yosefa mo bukila mo bukila, aye kamwivwenepo nansha kusaka kulāla nandi.” Eyo, nansha Bijila bya Mosesa byobyādi kebyaikele’ko, mwanda byādi kebyasonekelwe, ino Yosefa wāmulondolwele amba: “Lelo nkalonga namani ne buno bubi bukatampe byamwiko namino? Mbulwe kupya mambo kudi Leza mwine’ni?” Difuku dimo, uno lolo wāmukwata mu bivwalwa, kamunena’mba: “Tulāle”! Lelo Yosefa wāshele ponka kakimbe kumushintulwila bilabila? Mhm, ‘wānyemene, wātambididila panja.’ Yosefa kāpelepo ditompo dya kusambakena pamo mukenga wa kumūbika. Wānyemene!​—Ngalwilo 39:7-16.

11. I bika byotukokeja kulonga shi tutanwa na matompo a kyaba ne kyaba?

¹¹ Kunyema kumonwanga kyaba kimo bu moyo, ino kunena na bubine, divule kutaluka pa kifuko kibi i kintu kya tunangu. Padi tufikilwanga na matompo ku kaji kyaba ne kyaba. Nansha shi ketubwanyapo kushinta twaji, ino kekubulwe miswelo mikwabo ya kutaluka mu ngikadilo ya matompo’ya. Tufwaninwe kunyema kintu kyo-kyonso kyotuyukile amba i kibi, ne kusumininwa kulonga’nka bintu byoloke kete. (Amose 5:15) Ku bantu bakwabo, kunyema matompo a busekese kulomba kwepuka mateba a Entelenete alombola myanda ya buenda ne bifuko bikaibwa’mo mazua mabi. Bilomba monka kuleka kutanga mapepala kamukaya, ne kukimba’ko balunda bangi​—baswele Leza, bakokeja kwitukwasha. (Nkindi 13:20) Bintu byo-byonso shi bika shi bika bitutūla mu matompo a kulonga bubi, tuvundaminei’byo na mutyima umo, wivwane tulonge namino, tubaikala bantu ba tunangu.​—Loma 12:9.

Muswelo Witukwasha Milombelo

12. Kyaba kyotulomba Leza amba: “Kebaketutwala mu kutompibwa,” tulombanga bika?

¹² Polo witupa kino kikulupiji kikankamika’mba: “Leza i wabinebine, wampikwa kwimulekelela’mba: Batompibwe na bitabuke bukomo bwabo; ino nanshi, ponka pa kyakutompa, nandi ukasaula dishinda dya kupandilamo, amba mumone mwakutūkijija mutyima monka.” (1 Kodinda 10:13) Muswelo mukwabo witukwashanga Yehova i uno wa kulondolola milombelo yetu yotumwabijanga amba etupe bukomo bwa kunekenya matompo. Yesu Kidishitu wētufundije kulombela’mba: “Kebaketutwala mu kutompibwa, ehe, nanshi betunyongolole kudi yewa mubi.” (Mateo 6:13) Yehova pa kulondolola ino milombelo yotulombela na mutyima umo, kaketulekapo mu matompo; uketunyongolola mu makasa a Satana ne ku byongo byandi. (Efisesa 6:11) Tulombei Leza etupe nangu ya kujingulula matompo ne kumona bukomo bwa kwianekenya. Wivwane tumuzenza, kaketulekapo tupone kitatyi kyotutompibwa, ino uketukwasha kutyina’mba Satana, “umbi” wa nshikani, waketukwata.

13. Tufwaninwe kulonga bika shi tubatanwa na matompo makomo?

¹³ Tufwaninwe kulombela na kininga, nakampata shi tubatanwa na matompo a zenzeka. Matompo amo akokeja kukolomona bulwi munda mwetu, bwa kulwa na milangwe ne ngikadilo ituvuluja mwikadile bukōkekōke bwetu. (Mitōto 51:5) Kifwa, tukalonga namani shi milangwe ibetuvutakana pa kuvuluka bilongwa bya bukobakane byotwadi tulonga pa kala? Kikekala namani shi mutyima witutonwena kujokela’mo? Pa kyaba kya kulonga bukomo bwa kufundula ano malango, i biyampe kuyukija’o Yehova mu milombelo​—misunsa mivule shi i kyendele’mo. (Mitōto 55:22) Aye ubwanya kutōkeja ñeni ne mutyima mulēmenene ku bya disubi na bukomo bwa Kinenwa kyandi ne mushipiditu sandu wandi.​—Mitōto 19:8, 9.

14. Mwanda waka milombelo idi na mvubu pa kunekenya bukōkekōke bwa bu muntu?

¹⁴ Yesu wāmwene batumibwa bandi bakunuka mu budimi bwa Ngesemani, wēbanena’mba: “Tengelai ne kulombela kutyina’mba mwakatwela mu kutompibwa, mwanda mutyimako, uteleko ino mubidi i wa buzoze.” (Mateo 26:41) Muswelo umo wa kunekenya matompo i kujingulula miswelo pala pala ikokeja kwiya’mo ditompo, ne kuboya ñeni ya mwa kwepukila manwa adyo a munshimunshi. Kadi i biyampe kulombela pampikwa kilabi pangala pa dine ditompo’dya, mwa kwilumbila byabulwi bya ku mushipiditu bya kwidilwa nabyo. Matompo etufikilanga nakampata mu bintu motudi kala bakōkekōke, o mwanda ketukokejapo kwianekenya batwe bene. Milombelo idi na mvubu mwanda itupanga bukomo bwa Leza buketukūkila tumone mwa kulwila na Satana. (Fidipai 4:6, 7) Pakwabo kwitusakila ne  bukwashi bwa ku mushipiditu ne milombelo ya “bakulumpe ba kipwilo.”​—Yakoba 5:13-18.

Tulwei Matompo na Kininga

15. Shi tusaka kunekenya matompo, tufwaninwe kulonga bika?

¹⁵ Eyo, tufwaninwe kwepuka matompo shi bibwanika, ino matompo amo tufwaninwe kulwa nao na kininga enka ne byoapita nansha’nka ne bishinta ngikadilo. Yesu paātompelwe na Satana, wālwile kufika’nka ne byāmunyemene Dyabola. (Mateo 4:1-11) Mwanā-bwanga Yakoba wāsonekele amba: ‘Komenai Dyabola, nabya ukemunyema.’ (Yakoba 4:7) Kumukomena kushilulanga bidi na kuningisha ñeni yetu na Kinenwa kya Leza ne kutyipa lukwembo lwa kulamata ku misoñanya yandi. I biyampe ne kukwata mu mutyima bisonekwa bikatampe bisambila pa bukōkekōke bwetu kampanda, ne kulanguluka’po. Kadi i kipite buya kwisamba na mwine Kidishitu mupye​—kifwa mukulumpe​—otukokeja kulombola myanda yetu ne kunyemena kwadi kitatyi kyotufikilwa na matompo.​—Nkindi 22:17.

16. I muswelo’ka otukokeja kushala na mwikadilo moloke?

¹⁶ Bisonekwa bitusoñanya kuvwala bumuntu bupya. (Efisesa 4:24) Kushintulula ko kunena amba kuleka Yehova etusendulule ne kwitwalamuna. Polo wātumine Temote mwingidi nandi mukanda’mba: “Londa boloke, ne bwine-Leza, ne kwitabija, ne lusa, ne kwitūkija mutyima, ne kikōkeji. Lwa divita dilumbuluke dya mukwitabija, kwatyija ku būmi bwa kulādila nyeke ne nyeke-ke, bo waityilwe.” (1 Temote 6:11, 12) Tukokeja ‘kulonda boloke’ na kwifunda Kinenwa kya Leza na kininga mwa kuyukila bumuntu bwandi senene ne kwiendeja mungya byasaka kotudi. Kwikala na mpangiko miyule mingilo ya bwine Kidishitu, kifwa kusapula myanda miyampe ne kutanwa ku kupwila, nako kudi na mvubu mpata. Kwifwenya kubwipi na Leza ne kumwena kamweno kakatampe mu mpangiko ya ku mushipiditu yaitutūdile’ko biketukwasha tutame ku mushipiditu ne kushala na mwikadilo moloke.​—Yakoba 4:8.

17. Tuyukile namani amba Leza kaketwilwapo kitatyi kyotutanwa na matompo?

¹⁷ Polo witukulupija amba matompo o-onso aketuponena keakekalapo mapite pa bukomo bwa kwianekenya bwitupele Leza. Yehova kakabulwepo ‘kusaula dishinda amba tumone mwa kūminina’o.’ (1 Kodinda 10:13) I bine, wivwane twendelele na kukulupila mudi Leza, nandi kaketulekapo’tu tutyintyidilwa na matompo, twabulwa ne bukomo bwa ku mushipiditu bwa kulama bululame bwetu. Aye usakanga tunekenye na kininga matompo etutonwena ku kulonga bibi ku meso andi. Bine, tufwaninwe kukulupila mu mulao wandi walaile amba: “Ami nkikakuzobololapo, nansha patyetye pene, nansha kukulekelela mpika.”​—Bahebelu 13:5.

18. Mwanda waka tukulupile amba tukatambula bushindañani pa bukōkekōke bwetu bwa bu muntu?

¹⁸ Polo kādipo walakana mukapwila bulwi bwaādi ulwa na bukōkekōke bwa bu muntu. Kādipo wimona bu muntu udi bya bulanda nansha munekenibwe kala na bilokoloko bya ngitu. Ino wānene amba: “Po pa mwanda o nyemena lubilo namino, ne kulangalanga mpika. Kadi nētompa mpata, kepamopo na ukupila luvula, ehe. Nanshi nēkupilanga ngitu yami na’mba, neīmune bupika; pa mwanda wa kutyina’mba, byo nasapwila bakwetu myanda-miyampe ami mwine nakafutululwa.” (1 Kodinda 9:26, 27) Ne batwe netu tubwanya kulwa bulwi na ngitu yetu yampikwa kubwaninina, ne kunekenya. Tata wetu wa mūlu, wa buswe, witupanga kyaba ne kyaba bivulujo bitukwasha tulondelonde boloke, witupanga’byo kupityila ku Bisonekwa, mabuku esambila pa Bible, kupwila kwa bwine Kidishitu, ne banabetu bene Kidishitu bapye. Na bukwashi bwandi, tubwanya kutambula bushindañani pa bukōkekōke bwetu bwa bu muntu!

Lelo Ukivulukile?

• Lelo “mutyima wa bya ngitu” i kika?

• I muswelo’ka otukokeja kwiteakanya ku matompo?

• I bika byotukokeja kulonga pa kusaka tunekenye matompo?

• Milombelo idi na mvubu’ka kitatyi kyotulwa na matompo?

• Tuyukile namani amba tubwanya kutambula bushindañani pa bukōkekōke bwa bu muntu?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Bifwatulo pa paje 8]

Bible kafundijangapo amba ketudipo na bukomo bwa kunekenya bilokoloko byetu bya ngitu

[Kifwatulo pa paje 10]

Kunyema matompo o muswelo muyampe wa kwepuka bubi