Bandilai Mulongi wa Bintu bya Kutendelwa!

“Imana talala, ulange mingilo ya [kutendelwa] ya Leza.”​—YOBA 37:14.

1, 2. Mu 1922, i bintu’ka bitulumukwa byasokwelwe, ne bantu balongele’po bika?

 MUFUNDI umo wa bintu bya kishiyekulu ne mukelenge mwine Angeletele baingile myaka mivule kakasa kakasa mu kukimba bya bulēme. Ku mfulo, mu mafuku 26 Kweji 11, 1922, mu tubudi twa Bafelo ba Edipito tudi mu Musanza mutumbe mwādi mujikwa Balopwe, Howard Carter, mufundi wa bintu bya kishiyekulu ne Mukelenge Carnarvon batana mpalo yabo​—kibundu kya Felo Tutankamo. Bafika pa kinjilo kishitwe, bajikula kipunzu. Carter watweja’po buji, katale munda.

² Carter wasekunwine mwenda mafuku amba: “Mukelenge Carnarvon wakomenwe kutūkija mutyima, waungipangula na kuzumbazumba amba, ‘Le ubamone bika?’ nami nalwa na kulupula kishima amba, ‘Bintu bya kutendelwa.’ ” Mu bya bulēme tununu ne tununu byadi mu kibundu, mwadi ne kasanduku ka olo. Padi kodi kala mumone bino “bintu bya kutendelwa” pa bifwatulo nansha mu njibo ya kibīko kya bintu bya pa kala. Ino bino bintu bibikilwe mu njibo ya kibīko bikokeja kwikala bingelengele, abyo pakwabo kebitalepo nansha būmi bobe bwine. Shi ke pano, tutalei bintu bya kutendelwa bidi na kamweno, bikutala mu būmi bobe.

3. Lelo i kwepi kotukokeja kutana myanda ya bintu bya kutendelwa idi na mvubu kotudi?

³ Kifwa, langa bidi mukelenge umo wāikele’ko tutwa twa myaka kunyuma, upityile ne babingwa ba mafilime a dyalelo, bakayi banibwa, nansha ke ba ku bwine-bulopwe bene. Wādi utelwa bu muntu utabukile bukatampe bana ba kutunduka bonso. Padi abe mwine uyukile kala dijina dyandi​—i Yoba. Mukanda umo mutuntulu wa mu Bible wisambila’nka padi aye. Ino nsongwalume umo wa mu mafuku andi, utelwa dya bu Edihu wāmwene amba i kiyampe kumulemununa. I bine, Edihu wānene amba Yoba wādi witele mutyima bipitepite aye mwine, mute’o ne ku boba bamujokolokele. Mu Yoba shapita 37, tutana’mo madingi mapotoloke kadi a tunangu akokeja kwikala na mvubu yabinebine ku umo ne umo umbukata mwetu.​—Yoba 1:1-3; 32:1–33:12.

4. I kika kyāfikije Edihu ku kunena byobya bisonekelwe mu Yoba 37:14?

⁴ Balunda ba bubela basatu ba Yoba bānene mīsambo milampe ya bintu byobādi balanga amba kepabulwe padi Yoba ulubile mu milangwe nansha mu bilongwa. (Yoba 15:1-6, 16; 22:5-10) Edihu papo wilaija na kitūkijetyima ino mīsambo, kufika’nka ne ku mfulo. Kupwa wānena na bujinguludi ne tunangu. Wātenga bintu bivule bya mvubu, ino ivwana  mwanda mwine waādi ukimba kunena: “A Yoba, teja bidi kine kino’ki; imana talala, ulange mingilo ya [kutendelwa] ya Leza.”​—Yoba 37:14.

Mwine Wāingile Ino Mingilo

5. ‘Mingilo ya kutendelwa ya Leza’ yēsambile’po Edihu i mingilo’ka?

⁵ Tala pano, Edihu kānenepo amba Yoba ēte mutyima aye mwine, nansha kuta’o kwadi, nansha ku bantu bangi. Edihu, wāsoñenye Yoba​—ne batwe bene​—na tunangu kuta mutyima ku mingilo ya kutendelwa ya Yehova Leza. Molangila kishima ‘mingilo ya kutendelwa ya Leza’ kifunkila pa mingilo’ka? Ne kadi nansha byotele mutyima ku bukomo bwa ngitu, ku misokwe ya lupeto, ku būmi bwa kumeso, ku kisaka, ku bengidi ne ku balondakani nobe, mwanda waka ufwaninwe kadi kuta mutyima ku mingilo ya Leza? I bine, ‘mingilo ya kutendelwa’ ya Yehova Leza ilombolanga tunangu twandi ne lupusa lwadi nalo pa bipangwa bya miswelo ne miswelo bitujokolokele. (Nehemia 9:6; Mitōto 24:1; 104:24; 136:5, 6) Pa kusaka kwivwanija’kyo senene, tutalei mu mukanda wa Yoshua.

6, 7. (a) Yehova wālongele bintu’ka bya kutendelwa mu mafuku a ba Mosesa ne Yoshua? (b) Shi wādi amba wēmwenine byobya bintu, longa wānene’po namani?

⁶ Yehova wāponeje mpupo pa Edipito wa kala, kupwa wākalañanya Kalunga Katyila amba Mosesa anyongolole bene Isalela. (Divilu 7:1–14:31; Mitōto 106:7, 21, 22) Kudi kinkumenkume kikwabo kidingakene na kino mu Yoshua shapita 3. Yoshua, mpingakani wa Mosesa, wādi katwala bantu ba Leza bukila bwa munonga amba batwele mu Ntanda ya Mulao. Wānena’mba: “Mwipandulei banwe bene mwanda dyakesha Yehova ukalonga [bintu bya kutendelwa] umbukata mwenu.” (Yoshua 3:5) Lelo abyo bine byādi bintu’ka?

⁷ Eyo, nsekununi ilombola kadi amba Yehova wāshitwile dishinda umbukata mwa mema, mu Munonga wa Yodano, amba bana-balume, bana-bakaji, ne bana batyetye tutwa na tutwa twa tununu, bapite pa nshi myūmu. (Yoshua 3:7-17) Shi twādi amba twādi’po, tubandila ne mukalañena munonga, bantu papo babuka, longa twādi ba kunena amba bine kino kintu i kya kutendelwa! Kino kyālombwele bukomo bwa Leza bwa kulonga bingelengele pa bipangwa byandi. Eyo, dyalelo dino​—mu ano etu mafuku​—kudi bintu bivule bya kutendelwa. Shi usaka kuyuka bimobimo ne kuyuka mwanda waka tufwaninwe kuta’byo mutyima, bandaula Yoba 37:5-7.

8, 9. Le i mingilo’ka ya kutendelwa ilombwelwe mu Yoba 37:5-7, ino mwanda waka tufwaninwe kwiita mutyima?

⁸ Edihu wānene amba: ‘Leza ukungula bya kutendelwa’tu na diwi dyandi; ulonga bintu bikatakata byoketukokejapo kuyuka.’ Lelo i bintu’ka byādi bilanga Edihu pa kutela kishima ‘bya kutendelwa’ bya Leza? I bino byaātelele, mashika makamankate ne mvula mukomokomo. Bino bintu bikalakanyanga mwingilo wa kidimye mu budimi mwadima, byamupa kyaba kya kulanguluka pa mingilo ya Leza. Nansha shi ketudipo babidimye, inoko mvula ne mashika makamankate bikokeja kwitutala batwe bonso. Mungya kifuko kyotushikete’mo, mvula nansha mashika makamankate bikalakanyanga mingilo yetu. Lelo twitūdilanga’ko kyaba kya kulanguluka pa bino bintu bya nkuo ne pa buluji bwabyo? Le kashā kodi nobe mulanguluke pa bino bintu?

⁹ Uno i mwanda mukatampe, ke-pantu ne Yehova Leza mwine wesambīle’po mu Yoba shapita 38, paāipangwile Yoba bipangujo bya mvubu. Bino bipangujo, nansha Umpangi wetu byaāipangwile’byo Yoba, inoko bitutala mu ngikadilo yetu, mu būmi bwetu bwa pano ne mu bobwa bukāya kumeso. Tubandaulei bidi bipangujo byāipangwile Leza ne kulanguluka pa buluji bwabyo, ebiya netu tulongele monka mwitusoñaninya Yoba 37:14.

10. Yoba shapita 38 witutala namani, ne i bipangujo’ka bipangwilwe’mo?

¹⁰ Shapita 38 ushilula’mba: “Yehova walondolola Yoba aye mu kimpumpu kinyenga kanena’mba: Lelo uno ufītyija kitumba n[a] binenwa byampikwa kuyukidija i ani? Winingishe mitolo pamo’nka bwa kalāla mwana-mulume; mwanda nkakwipangula, nobe ukanondolola.” (Yoba 38:1-3) Kino kyo kisebēle myanda ilonda’po dishinda. Kekyādipo mwa kubudilwa kukwasha Yoba ajadike milangwe yandi, eyuke amba udi kumeso kwa Umpangi wa diulu ne ntanda, kwaeshintulwila. Ne batwe, ne bantu netu, tukokeja kuboila’ko ñeni. Penepo Leza wātenga bintu bitelelwe na Edihu, amba: “Lelo po naalwile byalwilo bya ntanda abe wadi kwepi le? Nsapwile, shi udi ne kwivwanija. Watungile mīkadilo yayo le i ani, shi umuyukile, a? Nansha monji i ani weutamwine pāyo? Byalwilo byayo byakwatyijibwe kuka le? Nansha dibwe dya difinko dyayo i ani weditūdile?”​—Yoba 38:4-6.

11. Le i bintu’ka byetuyukija patōka Yoba 38:4-6?

 ¹¹ Lelo i kwepi kwādi Yoba​—eyo, i kwepi netu kotwādi​—pāikele’ko ntanda? Lelo batwe bo bobaki bākadile ñeni ya mwa kwikadila ntanda ne kupima’yo na bipimo nansha na monji? Mhm, ke batwepo! Ne bantu bene mu kyokya kyaba bādi kebaikele’ko. Leza pa kudingakanya ntanda yetu na lūbako lukatampe, wipangula’mba: “Dibwe dya difinko dyayo i ani weditūdile?” Tuyukile amba ntanda i mitūlwe pa bula bufwaninwe kutamba ku dyuba, mwanda wa kwitupa būmi ne ntundubuko. Kadi idi na bukata bubwanine. Shi yadi amba i mitabuke bukata pano, longa kipuinga kya mema kidi mu luvula lotwesa ke kipwe’mo kala, ne būmi bwine pano pa ntanda longa i patupu’bo. Bine, kudi muntu ‘utūdile dibwe dya difinko dyayo’ pa kifuko kifwaninwe. Lelo i Yoba’ni, i batwe’ni, nansha i Yehova Leza?​—Nkindi 3:19; Yelemia 10:12.

Lelo Muntu Ubwanya Kulondolola?

12. Kipangujo kidi mu Yoba 38:6 kitupa mulangwe wa kintu’ka?

¹² Leza wāipangwile kadi amba: “Byalwilo byayo byakwatyijibwe kuka le?” Mwene kino i kipangujo kilanguluja? Kepabulwe padi twibidile kishima kampanda kekyādipo kiyukilwe na Yoba​—bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika. Bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika butamba ku bukatampe bwa dyuba bukwashanga ntanda yetu imane pa kifuko kyayo, byo byalwilo byoikwete’ko. Ino lelo i ani wivwanije senene buno bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika?

13, 14. (a) I bika bikulupilwe pangala pa bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika? (b) I muswelo’ka otufwaninwe kwimona pa myanda mikatampe idi mu Yoba 38:6?

¹³ Dibuku ditambile panopano Bushintuludi bwa Umbuo wa Diulu ne Ntanda (mu Angele), dinena amba ‘bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika nansha byotwibidile’bo bininge, ino kyo kintu kyotwivwanije bityetye mpata mu bukomo bwa kipangila.’ Dibweja’ko amba: “Bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika bumweka bu butyibululanga lwelele ludi pululu pamo na mu kukopa kwa diso, pambulwa kupityila mu kintu nansha kimo. Inoko mu ino myaka, befundi ba fizike ke bashilule kufwatakanya amba bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika bupityilanga mu mabimbi a tupindi tutyutyutyutyu tutelwa mu bulungu bu gravitons . . . Ino kekudipo muntu nansha umo uyukile shi binebine ato tuno tuntu tudi’ko.” Langa’po buluji bwa bino binenwa.

¹⁴ Sianse ke myendelele kumeso bininge, tamba kasha Yehova wipangula Yoba bino bipangujo, pano kepadi myaka 3 000. Ino ne dyalelo dino, ne bapotolodi ba fizike, ne batwe, kekudipo ubwanya kushintulula ne pa mfulo mwingidila bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika, bukwete ntanda yetu mu kijokoloja kyayo pambulwa kwenda’yo pafula, amba būmi bwetu bwikale bwa nsangaji. (Yoba 26:7; Isaya 45:18) Ketutelelepo kino kifwa mwanda wa ushilule kulwa na kusakasaka kusokola bifyame byonso bitala pa bukomo bujokoloja bintu kupona’byo mpika, mhm. Kyotusaka’tu i nobe uyuke amba kuta mutyima ku kano kapindi katyetye ka mingilo ya Leza ya kutendelwa kukashinta muswelo omumwene. Lelo kino mwene kibakupe luzakalo pa tunangu twandi ne pa buyuki bwadi nabo, ne kadi ubamone amba bine tusakilwa kwifunda bivule bitala pa kiswa-mutyima kyandi?

15-17. (a) Yoba 38:8-11 wisambila bininge pa bika, ne i bilupule bipangujo’ka? (b) Lelo tukanena bika pa buyuki bwa tulunga twa mema ne pa kwabanibwa kwa umbuo?

¹⁵ Umpangi wāendelele na bipangujo byandi  amba: “Washityile kalunga-kamema ne binjilo, i ani? Po kasabikile pamo’nka bwa kalupukile munda; po nalongele dikumbi ke mutwelo wako; kadi ne mfindi fututu bwī bwa mulenda wa mbwija; kabidi neitūngile kitūngo kyami, ne kubīka mikabo ne binjilo, kenena na’mba: Ukāya ne pano pene, ino kupitapo mpika; kadi pano ponka mabimbi obe ekangula aimanijibwa?”​—Yoba 38:8-11.

¹⁶ Kushita tulunga twa mema kutelelwe pano i mikalo ya makontina, ya tulunga-lui, ya kukanda ne kutūka kwa mema ato. Lelo muntu ke mubandile ne kwifunda bino bintu mu bula bwa myaka inga? Ke tununu ne tununu twa myaka​—nakampata mu katwa ka myaka kashele kunyuma’ka. Padi usa kunena amba bivule bitala pa bino bintu ke biyukane dyalelo. Ino mu uno mwaka wa 2001, shi usantaule myanda ya panopano mu bibīko bya mabuku bine bikatakata nansha mu mateba a Entelenete alundikilwe’mo myanda ya bintu bya pano pa ntanda, lelo usa kusokola’mo bika?

¹⁷ Padi usa kutana kyokya kinenwe mu dibuku ditabijibwe konso konso amba: “Kwabanibwa kwa bibumba bya makontina ne byalo bya tulunga-lui pa umbuo wa ntanda ne kwabanibwa kwa bipindi bikatampe bilombola mwikadile ntanda i bimo bya mu bintu bikolejanga mu bukimbi ne mu bwifundi bwa sianse.” Pa kupwa kunena namino, dino dibuku dileta’po bushintuludi buná bukokejika kwikala bwabine, amba abo buno i bumo bwa “mu myanda mivule ya kufwatakanya” kobafwatakanya. Monka moyukile kala, kufwatakanya “i kubulwa bukamoni buluji bwa kupāna butabukile pa bushintuludi bwa kutompa bitupu.”

18. I ku milangwe’ka ya mfulo kwakufikija Yoba 38:8-11?

¹⁸ Mwene kino kilombola patōka amba bipangujo byotutanga mu Yoba 38:8-11 bidi na mvubu myaka yonso nyeke? Kunena na bubine, miswelo ilongolwelwe bintu byonso bidi pa uno umbuo wetu keitutelelwapo batwe. Ke batwepo batūdile’ko kweji pa kifuko kibwane nabya, mwa kukokela luvula lwa kutundula nansha kwikija mema biyampe, kutyina amba akalobeja bifuko byotushikete’mo, ne batwe bene kumo. Uyukile biyampe wēbilongele, Mulongi wa bintu bya kutendelwa.​—Mitōto 33:7; 89:9; Nkindi 8:29; Bilongwa 4:24; Kusokwelwa 14:7.

 Tendela Yehova Mobifwaninwe

19. Bishima bya kusasula bidi mu Yoba 38:12-14 bikokela ñeni yetu ku bintu’ka bishileshile?

¹⁹ I kutupu mwanā muntu nansha umo ulongele ntanda ikale kujokoloka pa ayo mine, na mokinenenwe mu Yoba 38:12-14. Kuno kujokoloka ko ako kulengeje kwikale misanya ikalanga divule ya buya kebutalwe dimo. Dyuba pa kukanda, bukata ne binangu byonso bya umbuo byamweka senene pamo bwa dilongo dinekena ditūlwa’po biyukeno. Shi tute mutyima bityetye’tu ku muswelo ujokoloka ntanda, tusa kutulumuka pa kumona amba ntanda keijokolokangapo lubilo lupitepite, lukokeja kwitutūla mu kyaka. Kadi keijokolokangapo matadi mapitepite akokeja kulepeja mwinya ne bufuku bibibibi nansha kuleta shi kyanga kipitepite shi mashika mabimabi bikokeja kubudija bantu kwikala na būmi. Bine ne bubine ponka, tufwaninwe kusangala pa kuyuka amba i Leza ye wātūdile’ko kuno kujokoloka, ke kisumpipo kya bantu kampanda, shi bāni shi bāni?​—Mitōto 148:1-5.

20. Ubwanya kulondolola namani ku bipangujo bipangwilwe mu Yoba 38:16, 18?

²⁰ Pano wimone pamo bwa abe obepangwila’ko bino bipangujo bikwabo kudi Leza: “Lelo ubatwela mu masulo a kalunga-kamema’ni, a? Nansha kunanga mu mankulwe a lupongo’lwa?” Nansha ke mufundi wa tulunga-lui mwine kabwanyapo kuleta’po malondololo maluji! “Lelo u[ba]yukidija bunkimbwa bwa ntanda’ni? Sapula bidi shi uyukile’kyo nansha patyetye.” (Yoba 38:16, 18) Lelo kodi munange mu bifuko byonso bya pano pa ntanda ne kuyukidija nansha’tu kipindi kikatampe? Kuta mutyima ku kuyuka bifuko byonso bya buya ne bintu bya kutendelwa bya ntanda lelo kubwanya kwitulomba myaka inga umbūmi? Bine, ino ikokeja kwikala myaka keibadika!

21. (a) Bipangujo bidi mu Yoba 38:19 bikokeja kwituyukija bika pa mimweno ya sianse? (b) Myanda itala pa mwinya ifwaninwe kwitukunka tulonge bika?

²¹ Ivwana pano bipangujo bya mushike mu Yoba 38:19: “Lelo dishinda dyenda ku kīkalo kya mwinya i dyepi? Kadi pa mfindi nayo pantu payo i pepi?” Pakwabo uyukile amba tamba kalā, bantu bādi banena amba mwinya wendanga pamo bwa dibimbi, pamo bwa mantanki otumonanga pa dijiba. Ebiya mu 1905, Albert Einstein wāleta mulangwe amba mwinya udi pamo bwa tubivwe tukute, nansha tupindi tutyutyutyutyu, twa bukomo. Lelo buno bushintuludi bo bwādi bwa mfulo? Dibuku dimo dya panopano i dipangule amba: “Le mwinya i dibimbi’ni nansha i kapindi katyutyutyutyu?” Adyo dyonka dilondolola’mba: “Mobimwekela, [mwinya] keukokejapo kwikala bino byonso bibidi [mabimbi ne tupindi tutyutyutyutyu] mwanda i bishile mpata. Nanshi kilondololwa kitabukile kunengela i amba mwinya ke abyopo byonso bibidi.” Ao mwinya koku ukitupa kyanga (mu muswelo kamukaya nansha mu muswelo kansangwa), nansha byokekwaikele muntu wakibwanyanga kushintulula ne pa mfulo ino mingilo ya Leza mu uno mwanda. Tudi na bidibwa ne luvula lotwesa bilupuka ku mityi itambula mwinya. Tukokeja kutanga, kumona mapala a bakena betu, kubandila mikejima ya kupona kwa dyuba, ne bikwabokwabo. Potumona bino byonso, lelo tubulwe’po kwitabija amba mingilo ya Leza i ya kutendelwa?​—Mitōto 104:1, 2; 145:5; Isaya 45:7; Yelemia 31:35.

22. Davida wānene bika pangala pa mingilo ya kutendelwa ya Leza?

²² Lelo kitungo kyotulangulukila pa mingilo ya kutendelwa ya Yehova i enka’tu mwanda wa kwana, kutulumuka ne kwitupwa kwitupwile bunwa bino bintu byonso? Ehe. Davida, mulembi wa mitōto wa pa kala, wānene amba i kikomo kwivwanija ne kwisambila pa mingilo yonso ya Leza. Wāsoneka’mba: “Abe Yehova Leza wami bilongibwa byobe byo walongele bitendelwa i bya ntanda ne ntanda . . . Shi nswele kusapula’byo ne kwisamba’byo, longa, yō! i [bitabuke kuvula byonkibwanyapo kubala].” (Mitōto 40:5) Na bubine, kādipo usaka kunena amba ukashikata talala pambulwa kwisambila pa ino mingilo mikatakata. Davida mwine wālombwele kuno kusumininwa pa kunena mu Mitōto  9:1 amba: “Nkamufwijangako Yehova ne mutyima wami onso; nkalombolanga mīngilo yobe yonso ya kutendelwa.”

23. Lelo ubanena bika pa mingilo ya kutendelwa ya Leza, ne usa kukwasha bakwenu muswelo’ka?

²³ Mwene netu tufwaninwe kukunkwa’nka namino? Mwene kwana kotwana mingilo mikatakata ya Leza kufwaninwe kwitukunka twisambile padi aye, pa byalongele, ne byakalonga? Eyo, i amo​—tufwaninwe kusapula “ntumbo yandi umbukata mwa mizo, ne mīngilo yandi ya kutendelwa umbukata mwa bantu bonso.” (Mitōto 96:3-5) Bine, tulombolei kwanya kwetu, nansha kutyepele namani, kotwanya mingilo ya kutendelwa ya Leza na kusapwila bakwetu byobya byotwifunda padi aye. Nansha shi batamīne mu bantu bampikwa kuyuka Umpangi, muneneno wetu muyampe, wa kusaka kwibayukija, ukebakoka bekale kuyuka Leza. Kutabukidila, ukebatonona bakimbe kwifunda ne kwingidila yewa “wapangile bintu byonsololo,” Mulongi wa mingilo ya kutendelwa, ke Yehova kadi.​—Kusokwelwa 4:11.

Usa Kulondolola Muswelo’ka?

• Musoñanya usonekelwe mu Yoba 37:14 ukupa milangwe’ka pa mingilo ya Leza?

• I bintu’ka bimobimo bikatampe bidi mu Yoba shapita 37 ne 38 bikomenwe kushintululwa na sianse ne pa mfulo?

• Lelo ubeivwana namani pangala pa mingilo ya kutendelwa ya Leza, ne kino kibakutonona kukalonga’po bika?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 11]

Yewa wāshityile kalunga ka mema wēkatūla pantu pako i ani?

[Kifwatulo pa paje 11]

Lelo i ani ke mupempule bintu byonso bilumbuluke bya pano pa ntanda, bipangilwe na Leza?