Misoñanya Ibashinta, Kikulupiji Kibatyepa

Mu mafuku a Henri I, Mulopwe wa Angeletele (1100-1135), kyadi kimo kyo kipimo kyādi kiyukene bu “bula bwa tamba ku nsongo ya mulu wa Mulopwe kutūla ku nsongo ya kyala kyandi kyoloke ntā.” Lelo binebine bula bwa kyadi bwadi bwa muswelo umo mu babikalwa bonso ba Mulopwe Henri? Enka kwimwena uno mulopwe mpala na mpala ko kwādi kulangilwa bu kuyuka kipimo kibwaninine.

BIPIMO bya dyalelo abyo i bibwaninine’ko bidi mungya mulombwela byobya bitūdilwe bu pa kulondela. Kifwa, metele imo i bula butyibulula mukejima mu kyaba kidi pululu mu sekonde umo mwabanibwe pa misunsa 299 792 458. Pa kutyina kwitupa, uno mukejima keufwaninwepo kujinajina bwa mantanki, kadi ufwaninwe kulupuka ku lampi wa mwangaza wa muswelo kampanda (laser). Ekale kudi muntu udi na bino bingidilwa bipimwa nabyo bula bwitabijibwe pi na pi, ubwanya ko-konso kwadi kwimwena amba bula bwa kino kipimo i bumo bonka na budi na bonso.

Kushinta kwa bipimo bya kulondela’po, nansha kutyepele namani, kuletanga kwalakana, o mwanda bantu baloñanga bukomo bukatampe bwa kulama misoñanya ilondelwa’po. Kifwa mu Beletanye, kipimo kya kulondela’po bulēmi bwa bintu bipimwa i nyundo wa byuma bibidi (platine ne iridium) bisobakanye pamo ulēma kilo kimo. Uno nyundo i mulamibwe mu njibo ya kibīko kya bipimo bya kulondela’po (National Physical Laboratory). Nkutu ya luvula loneke lutamba ku myotoka ne ku maamviyo apita ilēmejanga difuku ne difuku kino kilo kilaminwe bu kya kulondela’po. Uno nyundo, wa umbungulu, i butentudi bwa kipimo kitabijibwe ntanda yonso bu pa kulondela, kilaminwe mu mityibi isatu mitentakanye mu kyumba kya panshi mu Bureau international des poids et mesures mu Sèvres, Franse. Ino nansha ke bulēmi bwa kino kipimo nabo kebukidipo’nka bobwa bwa kalā’bwa, ke bwishile bityetyetyetye. O mwanda bapimi ba bipimo ba ntanda yonso kebabwenyepo kulupula’ko bipimo kebishinta bya kulondela’po.

Kushinta kutyutyutyutyu nansha byokumweka bu kekudipo kyokulonga ku muntu, ino kushintanga musoñanya onso mutuntulu ne kuleta kavutakanya. Mu Beletanye, kushinta kwāshintyilwe bipimo bikatampe bya bulēmi ne mutelelo wabyo (bulēmi bwa mu ndalabo [livre] ke kilo, bwa mu lwala [once] nabo ke ngalame) i kutyepeje kikulupiji mu bantu​—i bine kidi na buluji bwa kutyepela. Bansunga bamo bandalandala badimbanga bampotyi bavule kebajingulwile muswelo upikulwa bino bipimo bipya.

Misoñanya ya mu Kisaka ne mu Mwikadilo

Lelo tukanena bika pa kushinta kwa misoñanya ya mu kisaka ne mu mwikadilo? Kushinta kwayo kuletanga makambakano makatampe. Malapolo a panopano a kupomoka kwa bisaka, kuvula kwa busekese, ne kōnwa kwa bana kwazambalala asansanga bavule ku mutyima, kadi alombola amba tudi mu myaka ya kupona kwa misoñanya. Bisaka bilelwa na mbutwile umo, bana batamijibwa na “bambutwile” ba ngitu imo, ne kusambakena pamo ku bukomo na bana batyetye balelwa na balupusa i bintu bifikije bavule ku kuvundamina ku misoñanya miyampe. Bantu pano  po pene benda bafikidija kyokya kyālailwe myaka tununu tubidi kunyuma amba “bakēsanswa abo bene, . . . ne bampikwa lusa lwa bu-butule, . . . ne bampikwa kusanswa būmuntu . . . bakusanswa byamazua pakatampe kudi Leza mpika.”​—2 Temote 3:1-4.

Kupona kwa misoñanya kwendelanga pamo na kupwa kwa kikulupiji kitūdilwe mu bakwabo. Panopano ponka, kilubo kikatampe kya mu mwingilo wa kiñanga kyasokwelwe patōka mu Hyde, kibundi kya kungala kwa Angeletele, mudi bantu bavule balombolanga twanda tufyame ku badokitele ba bisaka byabo “bobapele bulēme ne bobakulupile.” Ino kikulupiji kyabo kyatyepele byamalwa. Namani? Namino, malapolo a bisambo alombola amba dokitele umo ke mwipaije kubwipi kwa bana-bakaji 15 mu baundapanga. Bine, bampulushi baikele kubandaula mfu ya bantu 130 ne kupita ilambikilwe yenka dokitele’o. Kutyepa kwatyepa kikulupiji kwamwekele kitatyi kyakwetwe dokitele’o, waelwa mu buloko. Batulama babidi ba kifungo baipaīlwe inabo na uno dokitele bapelwe twaji tukwabo, bebatalula ku kaji ka kulama uno mukutwa kipolapola wa mu meso fututu. Ke kya kutulumuka’po shi lapolo wa uno mwanda walupwilwe mu julunale umo (The Daily Telegraph) watelele uno dokitele upile mambo bu “dokitele ‘Dyabola.’ ”

Misoñanya byoyenda ishinta ne koneka koyenda yonekela’ko mu myanda mivule ya umbūmi, lelo ukakulupila mudi ani na mutyima umo? Le i kwepi kobwanya kutana misoñanya keishintapo, ikwatakanibwa na muntu udi na lupusa lwa kwiilama? Kishinte kilonda’ko kikemanina pa bino bipangujo.