Būmi’ni, Lupeto?

Pamo kodi kala mwivwane banena myanda ya batumbula bafunka mata mu mapala a bantu ne kwibalomba’mba: “Būmi’ni, lupeto!” Dyalelo luno lulombo luyukene pi na pi i makambakano otukamba nao batwe bonso​—nakampata boba bashikete mu matanda muvudile bampeta. Mu ano mafuku, kebakidipo’nka batumbula bakambija bantu na luno lulombo. Ne bantu abo bene bo batyityija mvubu ya kwikala na lupeto ne bituntwa.

KUNO kutyityija ko kwalengeja kwikale myanda ne bisakibwa bipya. Lelo muntu ufwaninwe kujimija byonso pangala pa lupeto ne bituntwa? Le kudi muswelo wa kusepelela na bityetye byotudi nabyo? Lelo bantu bajimijanga ‘būmi bwinebwine’ mobafwila kupeta? Le lupeto lo lufungulo lwa būmi bwa nsangaji?

Kufwila Lupeto

Mu bintu byabila bantu ne byobetobelwe​—pa buluji buyampe nansha bubi—kusanswa lupeto kyo kintu kibajinji. Kufwila lupeto i kwa nyeke, kekudipo na mfulo pamo bwa kilokoloko kya busekese ne kya kudya. Nansha ke bununu bwine kebupwangapo kyaka kya lupeto. Pavule pene, tumonanga muntu wenda ununupa, kyaka kya kusaka lupeto ne kwabila bintu bya kupotapota nabyo byenda bivula.

Lwīso pano po pene polwaenda muongo pa ntanda. Mukayi mukatampe umo wa mu sinema mitumbe wanene amba: “Lwīso ludi na kamweno. Lwīso i luyampe.” Nansha bavule byobatela myaka ya 1980 bu Myaka ya Lwīso, ino yoya yābadikile ne yoya yalondele’po ilombola amba mumweno umwene bantu lupeto keushintyilepo bikatampe mu bula bwa myaka.

Kintu kimweka bu kyeni padi i kumona kwamona bantu bavule mikenga ya kupwija kilokoloko kyabo kya lupeto bukidibukidi. Kimweka bu bavule pano pa ntanda bajimijanga kitatyi kivule ne bukomo mu kupunga ne mu kusokola bituntwa bya ntanda ne miseke. Banwe bene mwimwenanga kala, kwikala na bituntwa ne kusupakanya lupeto kyo ke kisela kifwilwa​—kadi pavule pene i bya kwipapamwina’tu​—mu būmi bwa dyalelo.

Ino lelo bantu abaikala na nsangaji? Solomone, Mulopwe wa tunangu kadi mpeta wa byandi, wālondolwele kino kipangujo myaka 3 000 kunyuma amba: “Yewa usanshilwe ndalama kakekutapo ku ayo, ehe, nansha wa kusanswa bungibungi ne ntundubuko; kine kino’ki nakyo i kyabitupu.” (Musapudi 5:10) Bwifundi bwa mushikatyilo wa bantu mu ano mafuku bulombola muswelo umo onka.

Lupeto ne Nsangaji

Kimo kya mu bintu bitulumukwa bininge kyasokwelwe mu mwikadilo wa bantu i kino, kulundika lupeto ne bituntwa kekuvudijijangapo muntu maloa ne nsangaji mungya muvudile bintu byapetele. Bakimbi bañeni bavule bafulanga ku kuyuka amba muntu nansha shi wavudilwa lupeto, kwandi kwikala biyampe kekutambangapo ku bintu bya ku ngitu byadi nabyo, nansha bivudile namani.

O mwanda kulondalonda bituntwa ne lupeto kwishisa mpika kushiyanga bavule beipangula amba, ‘Twikalanga na bintu bya myondele yonso ilupuka byotupotanga; ino mwanda waka,  pa kupwa kubandaula kine kyobyapotelwa, tumonanga’mba nsangaji ya kwikala nabyo keibwejangapo kintu kyotutondwa ku maloa menemene?’

Mulembi umo, Jonathan Freedman, ulembele mu dibuku dyandi Bantu ba Nsangaji (Angele) amba: “Shi ubafikila pa kapetwa kampanda, buvule bwa lupeto lodi nalo bumwekanga bu kebubwanyapo kukupa nsangaji. Shi ubashiye ditabula dya bulanda, milangwe ya kufwatakanya amba kapetwa ko kaletanga nsangaji ityepanga tyepē.” Bavule ke bafike pa kuyuka amba kintu kiletelanga muntu nsangaji yabinebine i bupeta bwandi bwa ku mushipiditu, bitungo binebine byalonda umbūmi, ne mwikadilo wandi. Kadi mwanda mukwabo wa mvubu i kipwano na bantu, bwanapabo bwa kuleka kwisusa ne kwipya myanda bibwanya kwitujimijija nsangaji yotudi nayo.

Bavule abamone amba kitako kya misongo ya ntanda ne ntanda i kukimba kukimbanga bantu kupwija myanda ibajonda mityima munda na lupeto. Bashintuludi ba mishikatyilo ya bantu batela mumweno umbi ne kubulwa kusangela bintu kudi umbantu. Banena ne myanda ya kwilundila’ko kwa bantu badi na lupeto luvule bapulula bondapi, bakimba buluji bwa būmi ne ndoe ya mutyima ku bayuki, mu mitōtelo ne ku bañanga. Kino kilombola amba bituntwa kebibwanyapo kupa muntu buluji bwinebwine bwa būmi.

Bukomo ne Buzoze bwa Lupeto

Na bubine, lupeto ludi na bukomo. Lukokeja kupota mobo mayampe, mbwija milumbuluke, ne bipungwa bya katūtu. Bantu bakokeja kukwanya, kukufukula, kukushiñanya, pakwabo ne kwikala balunda nobe beswija ne ba lupito pa mwanda wa lupeto. Eyo, bino byonso byo bikabika byendanga na lupeto. Ino bintu binebine byotusaka kebikokejapo kupotwa na lupeto​—kifwa buswe bwa balunda babinebine, ndoe ya mutyima, kusengibwa pa mutyima kitatyi kyolwa na lufu. Ku boba basangela kipwano kyabo na Umpangi, lupeto kelubwanyapo kwibapotela kwitabijibwa na Leza.

Mulopwe Solomone, muntu wādi na bungibungi bwa bintu biyampe byādi bipotwa mu myaka yabo, wājingulwile amba kukulupila mu bituntwa kekupangapo muntu nsangaji ya endaenda. (Musapudi 5:12-15) Lupeto lukokeja kujimina shi banki ibapone, nansha shi lupoto lubakanda. Byonso bidi na muntu bikokeja koneka na kimpumpu kya luvula. Bitango bya bulami bikokeja kukwalwija bintu bimobimo mu byobya byojimije, inoko kebibwanyapo kupwa njia ya bikujimine. Milwi na milwi ya bintu ne lupeto lwa kumvwañana na muntu nabyo bipwanga bulēme lubilo lonka shi bya busunga bibapone. Nansha ke kaji kafutwa biyampe nako kakokeja kumweka dyalelo, kesha kapwa.

Penepo i muswelo’ka otukokeja kutūla lupeto pa kifuko kyalo? Lupeto ne bituntwa bidi na mwingilo’ka umbūmi bwetu? Eyo, bandawila’ko ino myanda, umone muswelo wa kwikala na kintu kya mvubu yabinebine​—‘būmi bwinebwine.’

[Bifwatulo pa paje 4]

Bituntwa kebikokejapo kukupa nsangaji ya endaenda