Lelo Uyukile ‘Kushiyañanya Kiyampe ne Kibi’?

“[Mwikale] kutompa kyokya kyakusangaja Mfumwetu.”​—EFISESA 5:10.

1. I muswelo’ka otwikonda na būmi bwa dyalelo, ne mwanda waka?

 “AYEHOVA ngyukile mba dishinda dya muntu kedidipo kwadi aye mwine, ehe; kekidipo mu muntu unañanga kolola matabula andi.” (Yelemia 10:23) Mu ano mafuku, po pene potwimwena bintu bilombola patōka kyokya kyājingulwile Yelemia. Mwanda waka? Mwanda tudi mu “myaka ya malwa” yālailwe mu Bible. (2 Temote 3:1) Difuku ne difuku, twikondanga na makambakano etulomba kutyiba mbila pa myanda kampanda. Buno butyibi, bwikale bukatampe, bwikale butyetye, budi na lupusa lukatampe pa būmi bwetu​—bwa ku ngitu, bwa mu ñeni, ne bwa ku mushipiditu.

2. I butongi’ka bumweka bu makayo’tu, ino bene Kidishitu bepāne bebumwene namani?

² Butongi buvule botutoñanga mu būmi bwa bukile bukya bumwekanga’tu bu kibidiji, bu makayo. Kifwa, difuku ne difuku tusakilwanga kutonga bisandi bya kuvwala, bidibwa byotusa kudya, bantu botukapempula, ne bikwabo. Tutoñanga bino bintu pambulwa ne kubanga nansha kulanga kwine. Ino lelo ino myanda i ya makayo’tu? Ku batwe bene Kidishitu bepāne, tufwaninwe kuta mutyima bininge ku butongi butala pa muvwadilo ne mumwekelo wetu, ku byotudya ne byotutoma, ku binenwa byetu ne ku mwiendelejo wetu, biyukanye nyeke amba twi bengidi ba Yehova Leza, Mwine Mukatakata Mwine. Tuvulukei byānene mutumibwa Polo amba: “Byonso byo mulonga, shi kudya, shi kutoma, shi bika, shi bika, byonsololo, longelai’byo monka mu ntumbo ya Leza.”​—1 Kodinda 10:31; Kolose 4:6; 1 Temote 2:9, 10.

3. I butongi’ka bufwaninwe kutebwa mutyima kutabuka?

³ Eyo, kudi shako butongi bumo bufwaninwe kutebwa mutyima kutabuka. Kifwa kutyiba mbila ya kusonga nansha ya kushala bu nkunga, bine kudi na lupusa lukatampe kadi lwa lonso pa būmi bwa muntu. Kutonga biyampe muntu wa kwisonga nandi mufwaninwe, mwine pobe wa umbūmi, ke mwandapo mutyetye. * (Nkindi 18:22) Ne kadi butongi bwetu botutonga balunda ne bapwani, masomo, kaji, kwipwija mukose ne kwiolola, nabo budi na lupusa pa būmi bwetu bwa ku mushipiditu, lwine lukatampe​—ne pa būmi bwetu bwa nyeke bwine.​—Loma 13:13, 14; Efisesa 5:3, 4.

4. (a) Le i manwa’ka otusakilwa nakampata? (b) I bipangujo’ka byotufwaninwe kubandaula?

⁴ Kumeso kwa kutonga butongi bo-bonso, bine i kya kamweno twikale na manwa a kuyuka kushiyañanya kiyampe i kyepi, ne kibi i kyepi, kimweka  bu kiyampe i kyepi, ne kiyampe binebine i kyepi. Bible witudyumuna’mba: “Kudi dishinda, muntu amba i dyoloke; ino mfulo yadyo o mashinda a lufu.” (Nkindi 14:12) O mwanda tufwaninwe kwiipangula’mba: ‘I muswelo’ka otukokeja kutamija manwa a kuyuka kushiyañanya kiyampe ne kibi? Lelo tukanyemena kudi ani wa kwitupa buludiki bwitukwasha mu kutyiba mbila? Le bantu ba pa kala ne ba dyalelo baloñanga namani pa uno mwanda, ne bino bibafikijanga ku bika?’

‘Filozofi ne Byongo’ bya Ino Ntanda

5. Bene Kidishitu babajinji bādi mu ntanda ya muswelo’ka?

⁵ Bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji bādi mu ntanda yādi mitādilwe na milongelo ne milangilo ya Bangidiki ne bene Loma. Ku mutamba mukwabo, kwādi maloa ne bya kwidyangula mu būmi bwa bene Loma, byādi byabila bavule. Koku nako, bantu ba ñeni mu mene mafuku’a beanya, na mafilozofi a ba Platon ne Aristote, kutentekela’po ne a bisumpi bipya bya bufundiji, kifwa bya bene Epikyulea ne bene Soika. Mutumibwa Polo pa kwiya mu Atene mu lwendo lwandi lwa bubidi lwa bumishonele, wāikele kwikokanya na bafilozofe bene Epikyulea ne bene Soika bādi bemona bu bamupite’ko, amba i muntu “unenakanyanenakanya.”​—Bilongwa 17:18.

6. (a) Bamo mu bene Kidishitu babajinji bādi bakokwa na bika? (b) I kidyumu’ka kyendele’mo kyāletele Polo?

⁶ Ke kikomopo kwivwana mwanda waka bamobamo mu bene Kidishitu babajinji bādi bakokwa na milongelo ya bya kwianya ne būmi bwa bantu bādi bebajokolokele. (2 Temote 4:10) Boba bādi bakujije mitwe yabo mu yoya ngikadilo bo bādi bamweka bu beshikatyile biyampe shē, bampeta ba byabo, kadi bintu byobādi banena abo byo byādi bimweka bu byendele’mo. Ntanda yādi imweka bu idi na kintu kya mvubu kibudilwe bene Kidishitu bādi na būmi bwa kwipāna. Inoko, mutumibwa Polo wādyumwine amba: “Dyumukai kadi, mwanda wa kunena’mba [muntu] wakemukwata bu-misungi ku byamanwa byandi [“filozofi yandi,” NW], ne kyongo kyampikwa kwendelamo, monka mwikadile bisela bya bantu, ne bya bunkasampe bya panopantanda, kemwikadilepo bya Kidishitu nabya, mhm.” (Kolose 2:8) Mwanda waka Polo wānene namino?

7. Lelo tunangu twa ino ntanda binebine tudi na mvubu’ka?

⁷ Polo wāletele kino kidyumu mwanda wāmwene kyaka kyabinebine kyādi kibenza boba bādi bakokwa na ntanda. Kwingidija kwaāingidije kishima ‘filozofi ne kyongo kyampikwa kwendela’mo’ kwādi na buluji. Kishima ‘filozofi’ pa bute pa bute kishintulula amba buswe bwa “kuswa tunangu ne kwitulondalonda.” Kino shakyo i kintu kya kamweno. Mwanda Bible, nakampata mu mukanda wa Nkindi, witukankamika kulondalonda buyuki ne tunangu twabinebine. (Nkindi 1:1-7; 3:13-18) Inoko Polo wēsambile pa ‘filozofi’ yendela pamo na “kyongo kyampikwa kwendelamo.” Ko kunena’mba Polo wādi umona amba tunangu twa ino ntanda i twambulwa kwendela’mo kadi i kyongo. Tudi pamo’nka bwa futu mipompe, imweka panja bu mikomo, ino munda mutupu kidi’mo. I kya bitupu, bine, kutonga kiyampe ne kibi mungya ñeni ya bituputupu pamo bwa ‘filozofi ne kyongo kyampikwa kwendela’mo’ kya ino ntanda i kyaka kikatampe.

Boba Banena “Kibi Amba I Kiyampe, ne Kiyampe amba I Kibi”

8. (a) Lelo bantu bakimbanga madingi kwepi? (b) Lelo i madingi a muswelo’ka obapebwanga’ko?

⁸ Dyalelo bintu kebishidilepo bininge na bya mu myaka ya kala. Mu byonso bilonga bana ba bantu, kekudipo mubudilwe bashayuka. Badingidi ba masongi ne bisaka, balembi ba majulunale, bañanga beanya abo bene, bambuki ba malumba a ñenyenye, babwana-vidye, ne bantu bakwabo batengele kupāna bukwashi​—inoko bufutyilwa lupeto. Lelo i madingi a muswelo’ka obapāna? Divule, banyemenanga ku kyokya kitelwa bu mwikadilo mupya, baleka’ko kuta mutyima ku misoñanya ya mwikadilo ulombwelwe mu Bible. Tala kifwa binenwa bya balembi byalupwilwe mu julunale umo muyukane (The Globe and Mail) bisambila pa kupela kupelele umbikalo kulembeja “masongi a bantu ba ngitu imo,” amba:  “Mu mwaka wa 2000, i kya bulanda mpata pa kumona bantu babidi beswele, beitabije, bapelelwa amba kebafwaninwepo kwikena mwanda’po’tu i bantu ba ngitu imo.” Bantu ba ino myaka basangela kutala bintu bya uno muswelo kilomo-nyeka, kutopeka’byo mpika. Muntu ne muntu umonwa bu udi na bwanapabo bwa kulonga byasaka; kekukidipo kitelwa bu kiyampe nansha kibi.​—Mitōto 10:3, 4.

9. Le bantu bapelwe bulēme mu bibundi baloñanga divule bintu’ka?

⁹ Bakwabo nabo banyemenanga ku boba bamonwa mu bibundi bu bafuke ku makasa​—bantu ba ntumbo ne bampeta​—amba bo ba kwiula mu kutyiba mbila. Bantu ba ntumbo ne bampeta, nansha byobapelwe bulēme mu bibundi dyalelo, divule dine ngikadilo yabo miyampe, kifwa kubulwa budimbidimbi ne kikulupiji, i ya ku kanwa bitupu. Bavule kebalondangapo misoñanya yanibwa, beityimpilanga panshi mobafwila lupusa ne kamweno. Bakwabo pa kusaka ntumbo ne kutendelwa, basebula ngikadilo ne misoñanya yanibwa, basangela’ko mwiendelejo wa bya bulongelonge bisansa mutyima. Kino kyo kyabutula lukongo lwa bantu ba kampetempete, batala bintu kilomo-nyeka, batembaula mu kanwa’mba, “Pano panshi kepadipo kibi.” Lelo kudi kitulumukwa shi bantu abavutakanibwa, kebakiyukilepo kushiyañanya kiyampe ne kibi?​—Luka 6:39.

10. I kika kinenenwa amba binenwa bya Isaya bitala pa biyampe ne bibi i byabine?

¹⁰ Bipa bilupuka ku butyibi butyani bukwatwa mungya buludiki bufwe twibimwene konso konso​—masongi ne bisaka bipomoke, bunkolwankolwa bwa malwa ne dyamba, bibumbo bya bankasampe ba luma na lonka, buenda, mba isambuka ku busekese, twimanine bidi pa bino. Penepo lelo i muswelo’ka ubwanya kushinta bintu shi bantu bapela kulonda misoñanya ne mbila iyukilwe na bonso bu yo ya kuyukila’po biyampe nansha bibi? (Loma 1:28-32) Bine, mupolofeto Isaya kābepelepo pa kunena’mba: “Malwa abo boba batēla kibi amba i kiyampe, ne kiyampe amba i kibi; boba bapingakanya mfindi amba i mwinya, ne mwinya amba i mfindi; bapingakanya bilula amba i bitobala, ne bitobala nabyo amba i bilula! Malwa abo boba badi ne ñeni ya mu meso a abo bene, ne ba budyumuku mu meso a abo bene”!​—Isaya 5:20, 21.

11. Mwanda waka ke kya tunangupo kwikulupila abe mwine amba ubwanya kuyuka kushiyañanya kiyampe ne kibi?

¹¹ Leza wālombele Bayuda ba pa kala “badi ne ñeni ya mu meso a abo bene” beshintulwile ku meso andi, o mwanda tufwaninwe netu kwepuka kwikulupila batwe bene amba tubwanya kuyuka kushiyañanya kiyampe ne kibi. Dyalelo bavule balondanga bulondelonde mulangwe wa amba “longa byonso bisaka mutyima obe” nansha wa amba “abe longa kyokya kyomwene bu kyo kyoloke.” Lelo kino i kya tunangu? Mungya Bible, ke kya tunangupo, mwanda unene patōka’mba: “Mutyima utabukile bintu byonsololo budimbañani, [i mubi] byamwikomwiko’tu; lelo uyukile’o i ani, a?” (Yelemia 17:9) Lelo usaka kukulupila ndimbañani, mubi bya mwiko, akulombole butyibi bofwaninwe kukwata? Nansha dimo. Bine ukapela kulonga byakulombola, shi kutadije walongelela bingi. O mwanda Bible wituvuluja’mba: “Yewa wikulupila mutyima wa aye mwine  i kivila; ino yewa unanga ne ñeni aye ukanyongololwa.”​—Nkindi 3:5-7; 28:26.

Tuboilei Ñeni ku Byobya Bitabijibwe na Leza

12. Mwanda waka tufwaninwe kutompa ‘kiswa-mutyima kya Leza’?

¹² Byoketufwaninwepo kwikulupila nansha kukulupila tunangu twa ino ntanda mu myanda itala kiyampe ne kibi, penepa tukalonga namani? Ivwana madingi ambulwa kafinda a mutumibwa Polo: “Kemukīkala kudingakanibwa na [ino ngikadilo ya bintu]; nanshi mwikale kupalukako ponka pa kwisambula mityima yenu, amba mutompe kiswa-mutyima wa Leza, ne mwikadile bulumbuluke, kuloelelwa, ne bu-bwaninine monka.” (Loma 12:2) Kyotutompela kiswa-mutyima kya Leza i kika? Mu Bible, Yehova uleta buluji bwendele’mo ne bukunkane amba: “Monka muzunzwidilwe madiulu pangala pa panopanshi, e monka muzunzwidilwe ne mashinda ami nao pangala pa mashinda enu, ne mifwatakanyo yami nayo pa mifwatakanyo yenu.” (Isaya 55:9) O mwanda, pa kyaba kya kukulupila milangwe ya batwe bene nansha yotumwene bu miyampe, tufwaninwe kulonda ano madingi anena’mba: “[Ikalai] kutompa kyokya kyakusangaja Mfumwetu.”​—Efisesa 5:10.

13. Binenwa bya Yesu bidi mu Yoano 17:3 bitukoma namani mvubu ya kuyuka kyokya kitabijibwe na Leza?

¹³ Yesu Kidishitu wānene ukoma mvubu ya uno mwanda amba: “Bakuyūke, abe Leza [umo kete wabine], ne Yesu Kidishitu o watumine nankyo bo būmi ne būmi bwine bwa kulādila nyeke na nyeke.” (Yoano 17:3) Kino kishima “bakuyūke” mu Kingidiki kibajinjibajinji kekyādipo’nka na buluji bwa “kuyuka” konkakonka. Dibuku dimo (Vine’s Expository Dictionary) dinena’mba “kilombola kipwano kidi pa muntu uyukile ne kintu kyayukile; mu uno muswelo, kyokya kiyukilwe kidi na mvubu ne kamweno kudi yewa wikiyukile, kadi ne kipwano kine kidi’po nakyo monka na monka.” Kupwana na muntu kulomba bivule, ke enkapo kumuyuka bitupu i ani, nansha dijina dyandi. Kilomba ne kuyuka byasaka ne byashikilwe, kuyuka mwikadilo wandi, ne misoñanya yandi​—ne kwibilēmeka.​—1 Yoano 2:3; 4:8.

Twibidijei bya Kwivwana Nabyo Byetu

14. Polo unena amba i bika nakampata bishiyañanya bana ba lukeke ne bantu ke bapwe kutama?

¹⁴ Penepa tukamona namani manwa a kuyuka kushiyañanya kiyampe ne kibi? Binenwa byānene Polo ku bene Kidishitu Bahebelu ba mu myaka katwa imbajinji bitupa malondololo. Wāsonekele amba: “Yewa wakutomejibwa mabele, shi ani, shi ani, kayūkilepo biyampe, mwendele ñeni ya mwanda wa boloke; mwanda i kāna-kalukeke. Ino bidibwa bikomokomo i bya boba ke bapwe kutama; ke boba kadi badi ne byakwivwana nabyo byabo bībidile kala [kushiyañanya biyampe] ne bibi, mwanda wa kwivwanaivwana.” Pano Polo ushiyañanya “mabele,” atelele mu vese udi kungala bu “bya umbukasampe bya ngalwilo ya binenwa bya Leza” na “bidibwa bikomokomo,” bya bantu “ke bapwe kutama” badi “ne  byakwivwana nabyo byabo bībidile kala [kushiyañanya biyampe] ne bibi.”​—Bahebelu 5:12-14.

15. Mwanda waka tufwaninwe kwielela’ko pa kusaka kwikala na buyuki bwabine bwa Leza?

¹⁵ Dibajinji kino kishintulula amba tufwaninwe kulonga bukomo bwa kwivwanija senene misoñanya ya Leza idi mu Bible, Kinenwa kyandi. Kyotusaka ke musululupo wa bya kulonga ne bya kuleka kulonga, mhm. Bible ke dibukupo dya uno muswelo. Ino monka mushintulwidile Polo: “Kisonekwa kyonso i kya ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza ne kya kamweno mwanda wa kufundija, mwanda wa kutopeka, mwanda wa kolola bintu senene, mwanda wa kulemununa umboloke, mwanda wa muntu wa Leza ekale wa bwino bubwaninine, mukumbanye byonso mwanda wa mwingilo o-onso muyampe.” (2 Temote 3:16, 17, NW) Pa kusaka amba tumwene mu kufundija, kutopeka, kolola bintu senene ne kulemununa, tufwaninwe bidi kwingidija bunwa bwa kulanga. Kino kilomba kwielela’ko, mwanda bipa bilupuka’ko—kwikala ‘ba bwino bubwaninine, bakumbanye byonso mwanda wa mwingilo o-onso muyampe’​—bidi na kafwila-midimo.​—Nkindi 2:3-6.

16. Kwikala na bya kwivwana nabyo bibidijibwe kushintulula bika?

¹⁶ Polo wālombwele kadi amba bantu bapye ‘badi ne bya kwivwana nabyo byabo bibidijibwe kala kushiyañanya biyampe ne bibi.’ Pano po pa kakulu ka mwanda pano. Kishima ‘kwikala ne bya kwivwana nabyo byabo bibidijibwe kala’ kishintulula amba “byumvwanino byabo i bifundijibwe (pamo bwa mukayi wa makayo a kwitamuna bidyoma).” (Kingdom Interlinear Translation) Mukayi wa makayo kansangwa upotolwele’o, shi a kuyela ku myonji, shi a kutumbuka pa bipingu bya mityi, ubwanya kupidimuka na mu kukopa kwa diso pampikwa kupona, ulanga amba kekudipo ne bijila bya kipangila bine nansha bya bukomo bukokela bintu byonso panshi. Uyukile kumuna bidyoma bya umbidi wandi kyaba kyonso, kadi uyukile na kitetyima muswelo wabwanya kupidimuka mwa kukaila biyampe makayo andi. Bino byonso bitamba ku kwiibidija kusumininwe kwa kukaya makayo’a kitatyi ne kitatyi.

17. Tubwanya kwikala bwa mukayi wa makayo a kwitamuna bidyoma mu buluji’ka?

¹⁷ Ne batwe netu, shi tusaka kukwata nyeke butyibi ne kutonga butongi buluji, tufwaninwe kwikala ku mushipiditu pamo bwa mukayi wa makayo a kwitamuna bidyoma. Kyaba kyonso tufwaninwe kumuna byumvwanino ne bidyoma bya umbidi wetu. (Mateo 5:29, 30; Kolose 3:5-10) Kifwa, le udingilanga meso obe aleke kutala bintu bya munyanji ne matwi obe aleke kwivwana minjiki mibi nansha binenwa bibole? I bine, myanda myoneke ya uno muswelo itujokolokele konso konso. Inoko, batwe bene bo batonga shi tusaka miji yayo imene mu mutyima ne mu ñeni yetu. Tubwanya kwiula mulembi wa mitōto wānene amba: “Nkikatūlapo ku meso ami kikobakane nansha kimo; nshikilwe mīngilo ya boba basasukila kumfulo; keīkañumininapo, ehe. . . . Yewa ubepa bubela kakakankamikwangapo ku meso ami.”—Mitōto 101:3, 7.

Ibidija bya Kwivwana Nabyo Byobe na Kwivwanaivwana

18. Kishima “kwivwanaivwana” kidi na buluji’ka mu bushintuludi bwa Polo butala pa kwibidija bya kwivwana nabyo?

¹⁸ Vuluka nyeke amba tukokeja kwibidija bya kwivwana nabyo byetu kuyuka kushiyañanya biyampe ne bibi na “kwivwanaivwana.” Ko kunena amba, kyaba kyonso kyotutyiba mbila, tufwaninwe kwifunda kwingidija bya kwivwana nabyo mwa kunañwina misoñanya ya mu Bible itala pa mwanda’wa ne mwa kwingidijija’yo. Tutamijei kibidiji kya kukimba mu mabuku esambila pa Bible otupebwa kupityila kudi “umpika wabinebine ne wamanwa.” (Mateo 24:45, NW)  Bine, tukimbei bukwashi bwa bene Kidishitu bapye. Ketwakilwai kulonga bukomo bwa kwifunda Kinenwa kya Leza ne milombelo ponka ya kusaka Yehova etuludike na mushipiditu wandi, mwanda dyakadilwe kantu dino’di, tukapalwa mpalo ya ntanda ne miseke.​—Efisesa 3:14-19.

19. I madyese’ka otukeselwa shi twendelele na kwibidija bya kwivwana nabyo byetu?

¹⁹ Kitungo kyetu potwendelela na kwibidija bya kwivwana nabyo byetu i amba “ketukikēkalapo pano bu-bāna-ba-lukeke kusunkanibwa, ne kupūlulwa ku bivula byonso bya lufundijo, ku budyumuku bwa bantu bwa buzazangi, monka mwikadile kubembeka kwa kyongo.” (Efisesa 4:14) Ino tushimatyijei buyuki bwetu ne kwivwanija kwetu pa byobya bitabijibwe na Leza, nabya tukatyiba butyibi bwa tunangu, bukatampe nansha butyetye, botukamwena’mo batwe bene ne kutamija batōtyi netu, kadi nakampata, tukasangaja Tata wetu wa mūlu. (Nkindi 27:11) Bine, ano i madyese ne bulami mu ino myaka ya malwa!

[Kunshi kwa dyani]

Le Ukokeja Kushintulula?

• Le i bunwa’ka bufwaninwe kwikala nabo pa kutyiba mbila miluji?

• I kika kinenenwa amba kukulupila bantu ba ntumbo nansha kwikulupila batwe bene mu myanda ya kuyuka kushiyañanya kiyampe ne kibi i kintu kyampikwa tunangu?

• Mwanda waka tufwaninwe kujingulula bidi bintu bitabijibwe na Leza kumeso kwa kutyiba mbila, ne tusa kujingulula’byo namani?

• ‘Kwikala na bya kwivwana nabyo bibidijibwe kala’ kushintulula namani?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 20]

Kukimba buludiki ku bampeta ne bantu ba ntumbo i kupanga luvula

[Kifwatulo pa paje 21]

Tufwaninwe kumuna byumvwanino ne bidyoma bya umbidi wetu pamo bwa mukayi wa makayo a kwitamuna bidyoma