Butōki—Lelo Bine Bushintulula Bika?

PA MWANDA wa kubulwa bukundwe kusansa mutyima kwāikele’ko mu Bulaya ne mu États-Unis mu myaka ya katwa ka 18 ne 19, bamishonele ba mu myaka’ya bādi kebasapula kyokya kibwanya kutelwa bu “lufundijo lwa butōki.” Luno lufundijo lwādi lufundija amba busala i bubi, ino butōki nansha bukundwe bufwenyanga muntu kudi Leza. Padi luno lufundijo lo lwālupwile lusumbi lunena amba “Butōki i katwe ka bwine Leza.”

Kipwilo kya Armée du salut, kyashimikilwe na William ne Catherine Booth, nakyo kyaiwile uno mumweno. Kukwatañana na dibuku dimo (Health and Medicine in the Evangelical Tradition), nsadi imo mu yoya imbajinji yobādi bela inena’mba: “Kifula, Busuku, ne Lupandilo.” Ebiya Louis Pasteur ne bakwabo pa kulombola na bubine amba misongo ilupukanga ku bishi, po pene bāsonshila ku mulangwe’o ne buluji bwimanine pa sianse bwa kusaka kulumbulula bukomo bwa ngitu bwa bantu.

Penepa bākwata’ko milangwe imoimo ya kukinga bantu, kifwa ya kuleka kunena kamoni afifye Bible mu kīmu, ya kutalula’ko kisela kya kutomena ku nkopo umo ku masomo ne mu ngala. Bālonga ne bukomo bwa kutalula kibidiji kya kutomena ku kitomeno kimo mu kipwilo, ke muntu ne muntu na kitomeno kyandi. Bine, bano bantangye babajinji babwenye kushinta milangwe ya bantu pa mwanda utala butōki. Bāshintyile bintu bivule byāfikije  ne mulembi umo ku kutela bipa byālupukile’ko amba i “ba kasheshe na kalembwe na butōki.”

Kwikala “ba kasheshe na kalembwe na butōki” kuno kwādi’tu kwa kūlukūlu. Ne kwija kwine mpika, basunga bāalamuna’nka kifula kya bitupu’ki ke kintu kya kwibweja nakyo buya. Binenwa bya longola bya kusumbija nabyo byāfikija bampotyi ku kukulupila amba kwingidija bintu kampanda bya kwidyangula nabyo kubwanya kutūla muntu pa ditabula dikande dyabila bakwabo. Televijo nayo ikyendeleja ino mifwatakanyo. Bantu bobalombola ku televijo ne mu myanda ya busunga amba bo badi na būmi buyampe, bwabilwa, kwibamonepo divule bakolopa mu mobo, bakomba pa lubanza, basumbula busala nansha kolola tuvwi twa babo bapushi ne bambwa.

Bakwabo nabo balanga amba kwenda ku kaji ko kuleta kadīlo, ino mingilo ya njibo ne ya bukundwe keidipo na kamukōlo koileta. Balanga amba mingilo ya njibo byokeidipo na mfutwa ya lupeto, le kya kutela mutyima ku bifuko byobashikete’mo i kika? O mwanda bantu bamo dyalelo balanga amba kwikala nkundwe i kwidyangula abe mwine kubapu.

Leza Mwamwena Butōki

Na bubine, bukomo bubajinji bwālongele bantu pa kufundija bukundwe bwālumbulwile būmi bwa bantu. I amo, mwanda butōki i ngikadilo ya Yehova, Leza ujila ne utōka, kadi kwadi ko koitamba. Witufundijanga pa mwanda wa kamweno ketu, amba twikale bajila ne batōka mu mashinda etu onso.—Isaya 48:17; 1 Petelo 1:15.

Yehova Leza i kifwa mu ino myanda. Bukundwe, ne ngikadilo yandi mikwabo yampikwa kumweka, i bimweke patōkelela mu bupangi bwandi bumweka na meso. (Loma 1:20) Shi tutale biyampe, tukamona amba bupangi abo bwine kebuletangapo busala bwa lonso. Ntanda idi na mwishintyilo muvule wa bintu, o mwanda i kintu kyakwanwa kītōkeja akyo kine, ilongēlwe kwikala’po būmi butōka, bwita ngitu. Bino bintu byonso bileta bukundwe nansha butōki i bitambe enka kudi Mukala-Ñeni wa milangwe ya bukundwe. O mwanda tubwanya kufula ku kunena amba batōtyi ba Leza bafwaninwe nabo kwikala batōka mu myanda yonso ya umbūmi.

Myanda Iná Ilomba Kwikala’mo Batōka

Bible ulombola myanda iná ifwaninwe batōtyi ba Leza kwikankila’ko kwikala batōka. Tubandaulei mwanda umo ne umo.

Ku mushipiditu. Buno bo butōki bwa mvubu mikatampe kupita bonso, mwanda bo bukwete kyepelo kya muntu kya kukamona būmi bwa nyeke. Inoko divule bo butōki kebutelwe’kopo mutyima kupita bonso. Mu muneneno upēla, kwikala utōka ku mushipiditu i kuleka kutabuka mukalo utūdile Leza pa bukata bwa butōtyi bwabine ne bwa bubela, mwanda Leza umwene butōtyi bo-bonso bwa bubela bu kintu kya busala. Mutumibwa Polo wāsonekele amba: “Talukai mu bantu’bo, mukalañane nabo, kemukitengai kyakyo kyamunyanji, nami nkemutambula.” (2 Kodinda 6:17, MB) Mwanā-bwanga Yakoba nandi i munene pakubulwa kafinda’mba: “[Butōtyi] bwine butoka bwampikwa kakoba kumeso a Leza Tata, i buno; . . . kwilama biyampe ku bibi byonso bya ku [ino] ntanda.”—Yakoba 1:27, MB.

Leza i mulombole patōkelela amba upelele kusobakanya butōtyi bwa bubela na bwabine. Mu butōtyi bwa bubela divule muloñwanga bilongwa bya disubi, kutōta bankishi ne bilezaleza bya munyanji. (Yelemia 32:35) O mwanda bene Kidishitu babine i basoñanibwe kuleka kwikuja mu butōtyi bo-bonso bwa disubi.—1 Kodinda 10:20, 21; Kusokwelwa 18:4.

Mu mwikadilo. Pano napo Leza ushiyañenye senene byobya bitōka na bya disubi. Dyalelo bantu ba ntanda bonso kikonge i bafikile pa binenwa bya Efisesa 4:17-19 (MB) unena amba: “Badi ne ñenyi mibafityijibwe fututu. Kebadipo nansha na katyetye ku bumi bwitupele Leza . . . Bajimije kala ne mutyima wa bumvu mwine, bepana ku bilongwa byonso bya bumvu, ne byamunyanji bya miswelo ne miswelo ku bunkomwameso.” Milangwe yabo mibi ya uno muswelo imwekanga mu bintu bivule, patōkelela ne mu bufyafya, o mwanda bene Kidishitu bafwaninwe kudyumuka.

Boba baswele Leza bayukile amba bwitwa, buenda bwa bantu ba ngitu imo, kusambakena  pamo kumeso kwa kwisonga, kutala bifwatulo bya bantu badi mutaka i kujilula misoñanya ya Leza itala pa butōki bwa mu mwikadilo. Ino bino byo bintu bisambakene pi na pi mu bilongwa ne mu makayo a ino ntanda. Bene Kidishitu bafwaninwe kudyumuka mpata bino bisela. Kuvwala tutembula, ne bisandi bya nkenga, bishiya ngitu panja, shi ku kupwila kwa bwine Kidishitu, shi ku kukongakana pamo na balunda, bikupwilanga meso a bantu bonso ku mwine uvwele’byo, ne kumumwekeja amba kelaminepo. Kadi mbwija ya uno muswelo keiletangapo enka milangwe ya bwine ntanda mu kisense kya bwine Kidishitu, ino ilangulanga ne milangwe ya disubi mu mityima ya bakwabo. Bene Kidishitu bafwaninwe kulonga bukomo bwa kwilemununa mu uno mwanda na kulombola ‘tunangu tutamba mūlu.’—Yakoba 3:17.

Mu ñeni. Mu nkulwe ya mutyima wa muntu kemufwaninwepo kwikala bu kibīko kya milangwe ya disubi. Yesu wādyumwine bantu ku uno mulangilo wa disubi amba: “Muntu yense utala mwana-mukaji na meso a kumusaka, walonga nandi kala makoji mu mutyima wandi.” (Mateo 5:28, MB; Mako 7:20-23) Bino binenwa bitala ne pa kubandila bifwatulo ne mafilime a bantu badi mutaka, kutanga nsekununi ya bya busekese, ne kuteja ñimbo ya bishima bilangula bilokoloko bya busekese. O mwanda bene Kidishitu bafwaninwe kwepuka kwisubija na milangwe ya busala ibwanya kwibatwala ku binenwa ne bilongwa bya disubi, byampikwa buujila.—Mateo 12:34; 15:18.

Ku ngitu. Buujila ne butōki bwa ku ngitu i bintu byendela pamo mu Bible. Kifwa, Polo wāsonekele amba: “Bānwe baswedibwe, byo tudi ne īno myanda-ya-milao twioīje bātwe bene ku bubi bonso bwa ku ngitu, ne bwa ku mushipiditu, ne kufikijija bupandulwemo kutyina Leza moyo.” (2 Kodinda 7:1) Nanshi bene Kidishitu babine bafwaninwe kwikankila’ko kulama ngitu, mobo ne bifuko byobadi’mo bitōka, bikundule senene mungya ngikadilo yabo. Nansha kokwa kukomene mema a koya ne a kukenda nao, bene Kidishitu bafwaninwe kulonga buninge bwa kwikala batōka ne bamweka ku bantu.

Kwikala batōka ku ngitu i ne kuleka kutoma mfwanka mu miswelo yonso, bunkolwankolwa bwa malwa, ne bitomibwa byonso bikomokomo bisubija ne kona ngitu. Mukumbi wa mu Lwimbo lwa Ñimbo wāsangedile mwenye wādi wipuka ku mitwelo ya nsongwakaji mwine Shulama. (Lwimbo lwa Ñimbo 4:11) Kwikengelela mu myanda ya bukundwe i kintu kya buswe, mwanda ketusakilepo kususula boba betujokolokele na kapaka-bukolo ketukakuka. Mananshi ne mpepo i biyampe shabyo, ino kebibwanyapo kupingakena pa koya kwa kyaba ne kyaba ne kuvwala mbwija itōka.

Kwikala na Mumweno Mujalale

Mu myanda ya butōki bwa ku ngitu, bantu kebo kupityija’byo kipimo. Ku mutamba umo, kwikala na dyangi dipitepite kukokeja kujimija nsangaji umbūmi. Kadi keko kudya kitatyi.  Ku mutamba mukwabo, mobo a busalabusala, ampikwa bukundwe ajimijanga lupeto luvule pa kulongolola’o. Ino pa bukata bwa bino bibidi padi mumweno mujalale, mwendele’mo, wa kulama mobo etu na dyangi shē, bimweka ku bantu.

Wiilame ne kyaba’mo. Mu mobo nansha mu byumba mudi bintu bivule bityinyetyinye i mukomo kukomba ne kukolopa, kadi kemo kukoma kusantaula busala bonso bwifile mu bintu bilundikelundike. Mobo mafwaninwe, adi na bintu bipange senene keajimijangapo kitatyi kivule pa kwiakomba. Būmi bupēla bo bobetusakila mu Bible amba: “Byo tudi ne bidibwa, ne bivwalwa, e nabyako bidi, tuloelelwe monka.”—1 Temote 6:8.

Wiilame na bukundwe. Kulama njibo dyangi shē i kiselwa kya muntu ne muntu ushikete’mo. Divule busala bwa mobo bushilulanga mu byumba. Ino bukundwe i kutūla kintu ne kintu pa kifuko kyakyo. Kifwa bisandi bifita kebifwaninwepo kwelwa mpalampala mu kyumba kya kulāla’mo. Nakampata, bintu bikayanga nabyo bana ne bingidilwa bilelakenye koku ne koku kebyo kuleta kyaka. Bīka (maakishida) bivule bifikilanga bantu ku mobo bilupukanga ku kalengwa ka kuleka kukumbula nyeke bintu.

Nanshi bibamweka patōka amba butōki ne dishinda dya bwine Kidishitu i bintu bikwatañane. Mupolofeto Isaya wātelele dishinda dya būmi bwa bwine Leza amba i “dishinda dya bu-ujila.” Kadi wābweja’ko ne milangwe mikwabo ilanguluja amba “wadisubi kakapitemopo.” (Isaya 35:8) I amo, kutamija tamba pano bibidiji biyampe bya bukundwe i kulombola kotulombola na mutyima umo amba twitabije mulao wa Leza wa kutūla’ko paladisa pano panshi. Penepo mu bifuko byonsololo bya uno umbuo muyampe, bantu bonsololo bakatumbija Yehova Leza na kulonda kamo ne kamo misoñanya yandi mibwaninine itala pa butōki.—Kusokwelwa 7:9.

[Kifwatulo pa paje 6]

Kulama njibo dyangi shē i kiselwa kya muntu ne muntu ushikete’mo

[Kifwatulo pa paje 6]

Ntanda i kintu kyakwanwa kītōkeja akyo kine