Butōki—Lelo Budi na Mvubu’ka?

BUTŌKI budi na buluji pala pala mungya bantu beshileshile. Kifwa, shi inabana wanena wandi mwana mutyetye amba koye ku makasa ne mu mpala, aye ulañanga amba i kutengeleja’tu minwe yandi ku mema atamba ku mpompi ne kubombolola milomo kubapu. Ino inabana uyukile biyampe buluji bwa kishima koya. Ukamwalwija ku mpompi konka, wamututula ku makasa ne mu mpala monso na kifula ne mema mavule—nansha shi mwana udila namani!

Bine, misoñanya ya butōki ke imopo kujokoloka ntanda yonso, kadi bantu batamanga na milangwe mishileshile itala pa butōki. Pa kala, bifuko bya masomo byadi na bukundwe, bilongololwe dyangi shē mu matanda mavule, byādi bikwasha bana ba masomo batamije bibidiji biyampe bya butōki. Dyalelo, manza ya masomo amo i miyule busala ne bityakuku ulanga amba i byala, keikidipo bifuko biyampe bya makayo ne kalashishi. Le mu tulasa namo? Darren, mwadimu wa bukundwe ku masomo a sekondele mu Ostrali utompola’mba: “Pano busala kebudi’nka ne mu tulasa mwine.” Bana ba masomo bamo shi abebanena amba “Boya kyakyo ukele” nansha amba “Kenda kyoki,” bamonanga amba abebape mfuto. Balengeje bino byonso i badimu bamo bapanga bana kaji ka kukundula bukundwe bu mfuto.

Ku mutamba mukwabo, ke ponsopo paletanga batame kifwa kiyampe kya butōki mu būmi bwabo bwa difuku ne difuku ne mu myanda ya busunga mwine. Kifwa, bikwe bivule bya bantu byo ke byala, bileta’nka ne munyanji kutala’ko. Matyapu amo nao onanga bifuko. Inoko busala bwa bifuko kebutambangapo enka ku matyapu ne ku bingidilwa bya bansunga kete, i ne ku bantu. Eyo, divule lwiso lo lulengeja busala bukuswe pi na pi pano pa ntanda ponso ne bibi byonso bilupuka’ko, inoko busokolume ne busokokaji nabo buletanga busala. Uno o mulangwe wafīkile’po mutangidiji mukatampe wa Matanda Asungila Pamo (Commonwealth) wa kala mu Ostrali, wanene amba: “Myanda yonso itala bukomo bwa ngitu bwa bantu ikatyepa’ko shi mwana-mulume yense, mwana-mukaji yense ne mwana yense utele’ko mutyima.”

Ino bamo balanga amba butōki i mwanda utala muntu mwine, keufwaninwepo kwiela’mo muntu mukwabo. Lelo bine ye amo namino?

Butōki nansha bukundwe budi na mvubu nakampata ku bidibwa byetu—mu nsoko motukapota’byo, mu leshitola motudya’byo, nansha ke ku njibo ya mulunda kobetwendele, i bya kutadija. I biyampe boba bateka ne betwipwila bidibwa byotudya bekale bankundwe babinebine. Makasa afita—shi abo, shi  etu—akokeja kuleta misongo mivule. Lelo mpitalo—bifuko bifwaninwe kwikala bitōka kupita byonso—nayo idi namani? Julunale umo (The New England Journal of Medicine) unena amba kubulwa koya ku makasa kwa badokitele ne bamuñanga ko kufikije babemvu bavule ku mpitalo ku kupya misongo ijimija makumi ne makumi a midiyala ya madolala ku mwaka ne mwaka pa kwiyundapa. Pa kino, ketusakangapo muntu ye-yense atūle būmi bwetu mu kyaka na busokolume nansha busokokaji bwandi.

Kilongwa kikwabo kibi nakampata i shi muntu kampanda ukusa busala—ku kusaka nansha na kalengwa—mu mema otutoma. Mwene i kyaka kikatampe shi ku kyabu kya dijiba kotunanga ku maulu pululu kulēle nshinge yobashiya kudi bantu beponga dyamba ne bakwabo? O mwanda i biyampe padi umo ne umo eipangule amba: Lelo tukilamine butōki nansha bukundwe mu kipango kyetu?

Suellen Hoy, mu dibuku dyandi Kupanga Busala (Angele) wipangula’mba: “Lelo tukidi bankundwe motwadi twikadile kala?” Kupwa ulondolola’mba: “Mobimwekela ketukidi’bopo.” Ebiya uleta matope amba kushinta kwa misoñanya ya mu mwikadilo bo buluji bwinebwine buleta busala. Bantu byokebashikatangapo kitatyi kivule ku mobo, bafutanga muntu mukwabo wa kwiya kwibatūdila’ko bukundwe. O mwanda kulama butōki bwa kifuko keukidipo mwanda wa mvubu ku muntu ne muntu. Mukelenge umo wanene amba: “Nkikendangapo mu kyoilo—ino ngoyanga ami’wa mwine. Nansha shi njibo yami idi busala ke mwandapo, kikolwa’ko ami mwine ntōka.”

Ino butōki ke enkapo bukundwe bwa panja kete, mhm. Ino i ne mwikadilo onso wa umbūmi mulumbuluke. Kadi i ne ngikadilo ya mu ñeni ne mu mutyima ilonda misoñanya ya mu mwikadilo ne mu butōtyi bwetu. Tutalei kine kyotwanenena namino.