Lombolai Kanye ka Buswe ku Boba Bafudilwe

“Ne kukwatyibwa kanye [ka buswe] ne lusalusa, muntu enselele ku mwanabo.”—ZEKADIA 7:9.

1, 2. (a) Mwanda waka tufwaninwe kulombola kanye ka buswe? (b) I bipangujo’ka byotusa kubandaula?

 KINENWA kya Yehova Leza kitusoñanya kuswa “kanye ka buswe.” (Mika 6:8, NW, kunshi kwa dyani) Kitupa ne buluji botufwaninwe kwikaswila. Dibajinji bidi, mwanda “muntu wa kanye [ka buswe] wineñenya mūya wa aye mwine.” (Nkindi 11:17) Kino i kyabine! Kulombola kanye ka buswe, buswe bwa dikōkeji, kuningijanga kipwano kiloe, kya endaenda kyotupwene na bakwetu. Kino kitubutwilanga balunda badikōkeji—mpalo milēme’po kashā!—Nkindi 18:24.

² Kadi Bisonekwa bitulombola’mba: “Yewa ulondelela boloke ne kanye [ka buswe] utana būmi.” (Nkindi 21:21) I amo, kulonda kotulonda kanye ka buswe ko kulengeja Leza etuswe ne kwitupa kyepelo kya kukeselwa madyese kumeso, kifwa madyese a būmi bwa nyeke. Ino i muswelo’ka otukalombola kanye ka buswe? Le i ani otufwaninwe kulombola’ko? Lelo kanye ka buswe i keshile na kanye ka kibutwila kya bumuntu nansha kanye kekalanga na bantu bonso?

Kanye ka Bumuntu ne Kanye ka Buswe

3. Kanye ka buswe i keshile namani na kanye ka bumuntu?

³ Kanye ka kibutwila kya bumuntu i keshile na kanye ka buswe mu bintu bivule. Kifwa, boba  balombolanga kanye ka bumuntu balombolanga’ko divule pampikilwa kuyuka, kulamata bininge, nansha kupwana na bantu bobalombola’ko. Ino shi tulombola kanye ka buswe ku muntu, nabya tulamete muntu’wa na buswe. Mu Bible, bantu bādi belombola abo bene na bene kanye ka buswe enka shi bādi bapwene kala. (Ngalwilo 20:13; 2 Samwele 3:8; 16:17) Pakwabo bādi belombola’ko mwanda bādi kala ke belongele bilongwa bikwabo bya kanye kunyuma. (Yoshua 2:1, 12-14; 1 Samwele 15:6; 2 Samwele 10:1, 2) Pa kumona senene kuno kwishila, tudingakanyei bifwa bibidi bya mu Bible, kimo kya kanye ka bumuntu, kikwabo kya kanye ka buswe kēlombwele bantu.

4, 5. Bifwa bibidi bwa mu Bible byatelwa pano bilombola namani kwishila kwishidile kanye ka bumuntu ne kanye ka buswe?

⁴ Kifwa kimo kya kanye ka bumuntu i kya bantu bālobele pa mema, mu bano mwādi ne mutumibwa Polo. Bāabwilwe ku mbadi ya kisanga kya Medita. (Bilongwa 27:37–28:1) Bene Medita kebādipo beteleke kala na bano bañenda bāabukīle mu kyabo kyabu nansha kupwana nabo dibajinji, ino bekadi ba pa kisanga bātambwile bano beni na kizaji, ne kwibalombola ‘kanye ka bumuntu kakatampe mpata.’ (Bilongwa 28:2, 7) Eyo, kizaji kyabo kyādi kya kanye, inoko kyādi kya kusolokwa mutyima bitupu kadi kyālombwelwe ku beni. O mwanda kyādi kilongwa kya kanye ka bumuntu.

⁵ Dingakanya kino na kizaji kyālombwele Mulopwe Davida kudi Mefibosheta, mwanā Yonafane, mulunda nandi. Davida wāsapwidile Mefibosheta amba: “Ukadyanga bidibwa pa mesa ami nyeke-ke.” Davida wāmushintulwila kine kyaāsakile kumulongela namino, amba: “Nkakufwila lusa [“kanye ka buswe,” NW] binebine pa mwanda wa Yonafane shobe.” (2 Samwele 9:6, 7, 13) Bine, kino kizaji kya endaenda kya Davida kidi na bubinga bwa kutelwa bu kilomboji kya kanye ka buswe, kekādipo kanye bitupu, mhm, mwanda kyādi kilombola dikōkeji ku kipwano kyādi’po kala mafuku kunyuma. (1 Samwele 18:3; 20:15, 42) Ne dyalelo nadyo mo monka, bengidi ba Leza balombolanga kanye ka bumuntu ku bantu bonso. Ino badi na kanye ka buswe ka endaenda, buswe bwa dikōkeji, ku boba bapwene kipwano kiyampe na Leza pamo bwa abo.—Mateo 5:45; Ngalatea 6:10.

6. I tuyukeno’ka twa kanye ka buswe kēlombolanga bantu tulombwelwe mu Kinenwa kya Leza?

⁶ Pa kusaka tuyuke tuyukeno tukwabo twa kanye ka buswe, tubandaulei mu kīpi nsekununi isatu ya mu Bible īsambila pa ino ngikadilo. Ku ino nsekununi tusa kuboya’ko milangwe amba kanye ka buswe ka bantu (1) kamwekanga mu bilongwa bipotoloke, (2) kalombolwanga na mutyima tō, ne (3) kalombolwanga nakampata ku boba bafudilwe. Kadi ino nsekununi ilombola motukokejeja netu kulombwela kanye ka buswe dyalelo.

Shabana Walombola Kanye ka Buswe

7. I bika byāsapwile mwingidi wa Abalahama kudi ba Betule ne Lebane, ne i mwanda’ka waāsabile?

⁷ Ngalwilo 24:28-67 ulombola mwāpwidile mānga ya mwingidi wa Abalahama, yotwashilulanga mu kishinte kishele kunyuma. Mwingidi pa kupwa kwitana na Lebeka, wāityilwe kufika ku njibo ya Betule, shandya Lebeka. (Vese 28-32) Penepa wāpita monso mwaidile kukimba mukaji wa mwanā Abalahama. (Vese 33-47) Wānena ukoma amba kutōka kwa lwendo lwami kufika ne pano i kiyukeno kyaleta Yehova, mwine “wankunkwije [mu] dishinda dilumbuluke kuyata mwana wa mwanabo na mfumwami bu-mukaja wandi mwana.” (Vese 48) Na bubine mwingidi wādi ukulupile amba kusekununa na kusumininwa mwendele lwendo lwandi kwādi kwa kunekenya mutyima wa Betule ne wandi mwana Lebane bamone amba Yehova ye wesele’lo. Ku mfulo, mwingidi wānena’mba: “Shi udi ne mutyima wa ku[lombola] mfumwami kanye [ka buswe] ne binebine, nsapwileko bidi; kabidi shi ke nankyopo unsapwile monka, nankyo ngalamukile shi ku lundyo, shi ku lunkuso.”—Vese 49.

8. Lelo i bika byālongele Betule pa mwanda utala Lebeka?

⁸ Yehova wādi ke mulombole kala kanye ka buswe kudi Abalahama. (Ngalwilo 24:12, 14, 27) Lelo Betule nandi wādi wa kwitabija kulongela monka na kulundula Lebeka ende na mwingidi  wa Abalahama? Lelo kanye ka buswe ka Leza kādi ka kwioba na kanye ka buswe ka bantu’ni, nansha mwingidi wādi wa kufwa’tu lwendo bitupu? Bine, mwingidi wa Abalahama kābudilwepo kusengwa ku mutyima pa kwivwana ba Lebane ne Betule banena’mba: “Kine kino’ki kiyanga kwa Yehova.” (Vese 50) Bāyukile amba Yehova i mutenge’po kuboko, bāitabija butyibi bwandi pampikwa kwikaka. Penepa Betule wālombola kandi kanye ka buswe na kubweja’ko amba: “Monapo bidi, Lebeka yao musele enda nandi, kadi ekale mukaja mwana mfumobe, monka mwesambila Yehova.” (Vese 51) Ponka’po Lebeka wāitabija kwenda na mwingidi wa Abalahama, wāikala ke mukaja Isake, wandi wa pa mutyima.—Vese 49, 52-58, 67.

Kanye ka Buswe Kālombwele Mwana

9, 10. (a) Yakoba wālombele Yosefa wandi mwana amulongele bika? (b) I muswelo’ka wālombwele Yosefa kanye ka buswe kudi shandi?

⁹ Yakoba, munkana Abalahama, nandi bāmulombwele kanye ka buswe. Pamo’nka na mwikilombwela Ngalwilo shapita wa 47, Yakoba wādi mu Edipito, kadi ‘mwaka wandi wa kufwa wādi keudi pabwipi.’ (Vese 27-29) Yakoba wādi kalangalanga mwanda wāyukile amba usa kufwila panja pa ntanda yālaile Leza kudi Abalahama. (Ngalwilo 15:18; 35:10, 12; 49:29-32) Kādipo usaka bamujike mu Edipito, o mwanda wēbalaile amba umbidi wandi ufwaninwe kukajikwa mu ntanda ya Kenani. Lelo kwādi’po mukwabo wādi wa kubwanya kulonda kiswa-mutyima kyandi kupita’ko Yosefa mwanandi wādi na kitenta kikatampe?

¹⁰ Nsekununi itulombola’mba: “[Yakoba] wamwita wandi mwana Yosefa kamunena’mba: Shi pano natana biyampe mu meso obe nankyo . . . umfwile lusa [“nombole kanye ka buswe,” NW] ne binebine; nakwisashila, kokikolwa kunjika muno mu Edipito. Ino shi nakalāla tulo na batata ukansela muno mu Edipito, ne kujika ukanjika monka mu makinko abo.” (Ngalwilo 47:29, 30) Ponka’po Yosefa wāitabija, kinondanonda na penepa Yakoba wāfwa. Yosefa ne bana bakwabo ba Yakoba bāselela umbidi wa shabo “mu ntanda ya Kenani; kadi bamujikile mu muta wa mu budimi bwa Makapela wapotele Abalahama.” (Ngalwilo 50:5-8, 12-14) Mu uno muswelo, Yosefa wālombola kanye ka buswe kudi shandi.

Kanye ka Buswe ka Muko Mwana-Mukaji

11, 12. (a) Lelo Luta wālombwele Naomi kanye ka buswe namani? (b) I kika kinenenwa amba kanye ka buswe ka Luta ka “kumfulo” kādi kalumbuluke kupita’ko ka “kungalwilo”?

¹¹ Mukanda wa Luta usekununa muswelo wālombwelwe Naomi, wa kishala, kanye ka buswe na Luta muko wandi mwana-mukaji mwine Moabu, nandi wa kishala enka. Naomi wāsakile kujokela ku Betelema mu Yuda, penepa Luta wālombola kanye ka buswe ne kusumininwa, amba: “Koenda abe, nami e ko nkenda; kadi kolāla abe, nami e ko nkalāla; bobe bantu bakekalanga bami bantu, ne obe Leza ye wami Leza.” (Luta 1:16) Kadi Luta wālombola monka kanye ka buswe pa kwitabija na mutyima tō kusongwa na  Boaza mununu, mulongo wa Naomi. * (Kupituluka 25:5, 6; Luta 3:6-9) Boaza wālombola Luta amba: “Ubandaija [kanye ka buswe ka]tabuke kuno kumfulo kuno na kungalwilo’kwa, pa mwanda o kwalondelepo bansongwalume, shi balanda, shi bampeta.”—Luta 3:10.

¹² Kanye ka buswe ka “kungalwilo” ka Luta kafunkila pa kitatyi kyaāshile bantu bandi, wālamata’ko Naomi. (Luta 1:14; 2:11) Kino kilomboji kya kanye ka buswe ka Luta kyādi kipitwe na kino kya “kumfulo”—kya kwitabija na mutyima tō kusongwa na Boaza. Pano Luta wādi kadi na muswelo wa kubutula mpyana wa Naomi, mwanda Naomi wādi ke mununu mupite pa myaka ya kubutula bana. Luta pa kusongwa, kupwa wābutula mwana, bana-bakaji ba mu Betelema bāela nsadi amba: “Kudi mwana mwana-mulume wabutwilwa kudi Naomi.” (Luta 4:14, 17) I bine, Luta wādi “mwana-mukaji mulumbuluke,” o mwanda wāpadilwe na Yehova mpalo ya kwikala nkambulula wa Yesu Kidishitu.—Luta 2:12; 3:11; 4:18-22; Mateo 1:1, 5, 6.

Kamwekanga mu Bilongwa

13. Ba Betule, Yosefa, ne Luta bālombwele namani kabo kanye ka buswe?

¹³ Lelo ubamone muswelo wālombwele ba Betule, Yosefa, ne Luta kabo kanye ka buswe? Bālombwele’ko na bilongwa bipotoloke, ke enkapo na binenwa bya kanye kete, mhm. Betule kānenepo bitupu amba, “Lebeka yao,” ino ‘wātalwile Lebeka’ amba bende nandi. (Ngalwilo 24:51, 59) Yosefa nandi kāsapwidilepo’tu shandi amba, “Nkalongela monka mo wanenena” kwapwa, ino aye ne banababo “bāmulongele monka mwēbalaile.” (Ngalwilo 47:30; 50:12, 13) Ne Luta nandi mo monka, kānenepo bitupu amba, “koenda abe, nami e ko nkenda,” ino wāshile bantu bandi, wākunkuja Naomi, “abo bonso babidi baenda ne byo bafikile ku Betelema.” (Luta 1:16, 19) Pa kufika mu Yuda namo, Luta “walongele mungya byonso byamusoñenye inandi muko.” (Luta 3:6) I kyabine, kanye ka buswe ka Luta, ne ka bakwabo, kādi kamweka mu bilongwa.

14. (a) Bengidi ba Leza ba ino myaka balombolanga namani kanye ka buswe mu bilongwa? (b) I bilongwa’ka bya kanye ka buswe byoyukile bilongwa na bene Kidishitu mu wenu mwaba?

¹⁴ I kintu kisangaja mpata pa kumona muswelo wendelela bengidi ba Leza ba dyalelo kulombola kanye ka buswe mu bilongwa. Kifwa, langa bidi boba bendelela na kusenga banababo betabije badi na bulema, ba mityima ipepa, ne bajondwa na njia. (Nkindi 12:25) Nansha tala Batumoni ba Yehova bavule batwala nyeke banunu ku Njibo ya Bulopwe amba nabo bakatanwe ku kupwila kwa ku yenga ne yenga. Ana, mwana-mukaji wa myaka 82, ubela luba lwa milale-kupa, unena’mba: “Kutwalwa ku kupwila konso i dyese ditamba kudi Yehova. Mufwijanga’ko na mutyima wami onso pa kumpa bano batutu ne bakaka ba buswe.” Lelo nobe welanga kuboko ku bilongwa bya uno muswelo mu kyenu kipwilo? (1 Yoano 3:17, 18) Shi welanga’ko kuboko, yuka amba kobe kanye ka buswe katendelwanga mpata.

Kalombolwanga Pakubulwa Nsengwa

15. I tuyukeno’ka tukwabo twa kanye ka buswe tulombwelwe patōka mu nsekununi isatu ya mu Bible yotwabandaula?

¹⁵ Nsekununi ya mu Bible yotwabandaula ilombola kadi amba kanye ka buswe kalombolwanga ku bitupu, pakubulwa nsengwa, ke na kuningilwapo, mhm. Betule wāumvwañene pakubulwa nsengwa na mwingidi wa Abalahama, ne Lebeka nandi monka na monka. (Ngalwilo 24:51, 58) Yosefa nandi wālombola kanye ka buswe pambulwa kuningilwa na muntu kampanda. (Ngalwilo 50:4, 5) Luta wādi na “mutyima musumininwe kwenda” na Naomi. (Luta 1:18) Naomi pa kupa Luta madingi a kufwena Boaza, kanye ka buswe ka uno mwana-mukaji mwine Moabu ko kāmuneneje amba: “Kyonsololo kyonena nkalonga’kyo.”—Luta 3:1-5.

16, 17. I bika bilengeja kanye ka buswe ka ba Betule, Yosefa, ne Luta kekale na mvubu mikatampe mpata, ne i bika byēbatonwene balombole ino ngikadilo?

¹⁶ Kanye ka buswe kālombwele Betule, Yosefa,  ne Luta kadi na mvubu mikatampe mpata mwanda ba Abalahama, Yakoba, ne Naomi kebādipo na muswelo wa kwibaningila. Betule kādipo na kijila kimuningila kwisansanya na wandi mwana mwana-mukaji. Wādi na bwanapabo bwa kulombola mwingidi wa Abalahama amba: ‘Napele, nkisakilepo wami mwana kipanda kunjimina’ye umeso.’ (Ngalwilo 24:18-20) Yosefa nandi wādi na bwanapabo bwa kulonga nansha kuleka kulonga byāmulaile shandi, mwanda Yakoba wādi kala ke mufwe, kādipo ubwanya kumuningila amba enka ulonge byonkunene. Naomi aye mwine wālombwele kala amba Luta wādi na bwanapabo bwa kushala kwabo ku Moabu. (Luta 1:8) Luta wādi kadi na bwanapabo bwa kusongwa na umo wa mu “bansongwalume,” kupita’ko kusongwa na Boaza mununu wa kala.

¹⁷ Ba Betule, Yosefa, ne Luta bālombwele abo bonso kanye ka buswe pakubulwa nsengwa; bātononwa na mityima yabo. Bētwikile abo bene kiselwa kya kulombola ino ngikadilo ku boba  bobādi bapwene nabo, pamo bwa Mulopwe Davida wētwikile kiselwa kya kulombola Mefibosheta ino ngikadilo.

18. (a) Bakulumpe bene Kidishitu ‘bakumbanga luombe’ na mutyima wa muswelo’ka? (b) Mukulumpe umo wanene namani pa mwamwena kukwasha kwakwasha banababo betabije?

¹⁸ Kanye ka buswe i kayukeno kayukilwa’po bantu ba Leza, kubadila’mo ne bana-balume bakumba luombe lwa Leza. (Mitōto 110:3; 1 Tesalonika 5:12) Bano bakulumpe, batadi, badi na kiselwa kya kwikala na būmi bukwatañane na kikulupiji kyobapelwe mwanda i batongwe. (Bilongwa 20:28) Nansha nankyo, mwingilo wabo wa bukumbi ne bilongwa bikwabo bya kanye ka buswe byobalongela kipwilo, baloñanga’byo ‘pakubulwa kuningilwa, na mityima tō.’ (1 Petelo 5:2) Bakulumpe bakumbanga luombe mwanda i batwikwe kino kiselwa kadi baswele kwilukumba. Balombolanga kanye ka buswe ku mikōko ya Kidishitu mwanda kyo kintu kyobafwaninwe ne kyobasaka kulonga. (Yoano 21:15-17) Mukulumpe umo mwine Kidishitu unena amba: “Nswele kupempula mobo a banabetu ne kwibanangila mwanda’tu wa kwibalombola amba nebatele mutyima. Kukwasha banabetu kundetelanga nsangaji ne maloa makatampe kashā!” Bakulumpe ba kilelo ba pi na pi betabije bino binenwa na mutyima umo.

Lombola Kanye ka Buswe ku Boba Bafudilwe

19. Nsekununi ya mu Bible īsambilwe’po mu kino kishinte ilombola kika kikwabo kitala pa kanye ka buswe?

¹⁹ Nsekununi ya mu Bible yotwabandaula’i ilombola monka amba kanye ka buswe kafwaninwe kulombolwa ku boba bafudilwe, kebabwanyapo kuvuija bisakibwa byabo abo bene. Abalahama pa kusaka musuku wandi wendelele, wādi usakilwa Betule wa kumwela’ko kuboko. Yakoba nandi pa kusaka umbidi wandi ukatwalwe mu Kenani, wādi usakilwa bukwashi bwa Yosefa. Naomi nandi monka na monka, pa kusaka kwikala na mpyana, wādi usakilwa Luta amukwashe. Ba Abalahama, Yakoba, ne Naomi kebādipo babwanya kupwija bino bisakibwa byabo pampikwa bukwashi kampanda. Ne batwe netu dyalelo mo monka, kanye ka buswe kafwaninwe nakampata kulombolwa ku boba bafudilwe. (Nkindi 19:17) Tufwaninwe kwiula mukulutuba Yoba, wādi uta mutyima ku “mulanda wa[bija], ne mwana-nshie [w]akubulwa nansha umo wa kumukwasha,” ne “yewa wādi usa kōneka.” Kadi Yoba ‘wālengeje mutyima wa wa kishala kusangala’ kadi wādi ‘meso a bampofu, maulu a basunkuta.’—Yoba 29:12-15.

20, 21. I bāni botufwaninwe kulombola kanye ka buswe, ne umo ne umo wa motudi ufwaninwe kusumininwa kulonga bika?

²⁰ Bine, mu kipwilo ne kipwilo kya bwine Kidishitu mudi ‘balanda babija’ wa kwibakwasha. Padi kino kyo kifikijanga bantu ku kwitolwela pa bunka, kupungila, kwimona bu bampikwa mvubu, kufityijibwa mityima na bakwabo, kubela misongo mikatampe, nansha kufwilwa baswe. Bano banabetu baswe bonso, nansha shi abafikilwa na mwanda’ka, badi na bisakibwa bikokeja ne bifwaninwe kupwijibwa na bilongwa byetu bya endaenda, bya na mutyima tō, bya kanye ka buswe.—1 Tesalonika 5:14.

²¹ O mwanda nanshi twendelelei na kwiula Yehova Leza “wa kanye [ka buswe] ka ntanda ne ntanda.” (Divilu 34:6; Efisesa 5:1) Tukamwiula na kulonga bilongwa kampanda bipotoloke, pakubulwa nsengwa, nakampata ku boba bafudilwe. Bine, wivwane twendelele na ‘kwilombola kanye ka buswe batwe bene na bene,’ ketukabulwepo kupeja Yehova bulēme ne kumwena’mo nsangaji mikatampe.—Zekadia 7:9.

[Kunshi kwa dyani]

Usa Kulondolola Namani?

• Kanye ka buswe i keshile namani na kanye ka bumuntu?

• I muswelo’ka wālombwele ba Betule, Yosefa, ne Luta kanye ka buswe?

• Tufwaninwe kulombola kanye ka buswe na mutyima wa muswelo’ka?

• I bāni botufwaninwe kulongela bilongwa bya kanye ka buswe?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 15]

Lelo Betule wālombwele kanye ka buswe muswelo’ka?

[Kifwatulo pa paje 17]

Buswe bwa dikōkeji bwa Luta dyādi dyese kudi Naomi

[Bifwatulo pa paje 19]

Kanye ka buswe ka bantu kalombolwanga na mutyima tō, kamwekanga mu bilongwa bipotoloke, kadi kalombolwanga ku boba bafudilwe