Tutadijei Mfumo Imoimo Īsambila pa Lufu

VUMIJA MU

Tutadijei Mfumo Imoimo Īsambila pa Lufu

MU BULA bwa mānga yonso, muntu uvutakanibwanga ñeni ne kukwatwa moyo mukatampe pa kuyuka amba lufu ludi’ko. Kupityidila, moyo wa lufu i musonshilwe na milangwe ya mitōtelo yobasobakenye pamo na bibidiji bya bantu, ne nkulupilo ilamete’ko muntu ne muntu. Moyo wa lufu ke muyampepo, mwanda uzozejanga muntu watunya ne kuloelelwa būmi, kadi utalulanga mu mutyima wa muntu kitungo kine kikadile’ko būmi.

Mitōtelo mitumbe yo mine ifwaninwe kutopekwa mpata, mwanda i mikusankanye mfumo yendele nkumo pi na pi pa mwanda utala lufu. Tubandaulei’ko’tu ibala-inga kete kukwatañana na bubinebine bwa mu Bible, kupwa utale shi ukokeja kwikala na kitōkeji kampanda pa mumweno obe omonanga lufu.

Lufumo 1: Mungya kipangila, lufu yo mfulo ya būmi.

“Lufu . . . i kipindi kya mvubu mu būmi bwetu,” mo munenena dibuku Lufu—Ditabula dya Mfulo mu Kutama (Angele). Muneneno pamo bwa uno ulombola amba bantu bakulupile amba lufu i kintu kyendele’mo, amba mungya kipangila, yo ayo mfulo ifulanga’ko bipangwa byonso byūmi. Luno lukulupilo lo lubutwile filozofi ya mfwe nafwa ne mwiendelejo wa kulonga bintu pampikwa kwibeja udi na bantu bavule.

Ino lelo binebine lufu yo mfulo mine ya būmi? Ke bakimbi bonsopo betabije kino. Kifwa, Calvin Harley, mufundi wa bioloji ya myanda ya bununu, mu bwipangudi bobamwipangwile, walondolwele amba ketabijepo amba muntu “i mutungilwe kufwa.” William Clark, mufundi wa bukomo bukinga ngitu ku misongo unena’mba: “Lufu ke kintupo kyendela pamo na nshintulwilo ya būmi.” Seymour Benzer, wa ku Masomo a Busendwe a mu Kaliforni, nandi ulanguluka’po amba “bununu shi twibushintulule biyampe, ke nsaapo ikoma kwalukila kunyuma, ino i ngikadilo yotukulupile amba ibwanya kushintwa.”

Bafundi ba sianse pobefundanga bupunga bwa bantu, bwibapwanga bunwa. Bamonanga amba tudi na bukomo ne bwino butabukile kulampe kwine bobwa botusakilwa kwingidija mu būmi bwa myaka 70 nansha 80. Kifwa, bafundi ba sianse i basokole amba bongolo bwa muntu budi na bukomo bukatampe mpata bwa kulama myanda. Mukimbi umo wafwatakenye amba bongolo bwetu bukokeja kulama myanda “ibwanya kuyuja mavolime kubwipi kwa midiyo makumi abidi, bitabo bivule mpata pamo bwa byobya bitanwa mu bibīko bya mabuku bikatakata pano pa ntanda ponso.” Bafundi bamo ba sianse ya tujilojilo banena amba mu būmi butuntulu, muntu wingidijanga enka kapindi kamo pa tununu dikumi (0,0001) ka bukomo budi na bongolo bwandi. Nanshi i biyampe kwiipangula amba, ‘Mwanda waka tudi na bongolo bwa bukomo bukatakata namino ino twingidija’ko enka kapindi katyutyutyutyu kete mu būmi bwetu bonso?’

Kadi tala bantu mobamwenanga lufu bu kintu kyeni! Kifwa, ku bavule, shi muntu wafwilwa mukaji, mulume, nansha mwana, ukashala ususuka mu ñeni mu būmi bwandi bonsololo. Divule, kinku kyonso kidi mu mutyima wa muntu kekipwangapo bukidi shi wafwila muntu waswele mpata. Nansha ke boba balañanga amba lufu i kintu kyendele’mo ku muntu bakolelwanga pa kwitabija amba shi lufu lubebatana kubapu, yo mfulo ya bintu byonso. Julunale umo (British Medical Journal) unena amba “bonso bayukile’tu amba muntu ne muntu usakanga kwikala na būmi bulampe mpata.”

Mwene ubamone’tu amba milangwe ya pa mwanda utala lufu, bukomo butulumukwa bwa kuvuluka ne kwifunda bwadi nabo, mutyima wandi wa kwabila būmi bwa nyeke, byonso bilombola patōka amba wāpangilwe mwanda wa kwikala nyeke na būmi? I amo, Leza wāpangile bantu amba bekale na kyepelo kya būmi bwa nyeke, bwa endaenda, kebāpelepo kipangila kya kufwa. Ivwana byālaile’ko Leza amba byo byādi bya kumona ba mulume ne mukaji babajinji mu būmi bwabo bwa kumeso, amba: “Butulai; mwivudijei, muyujei panopanshi ne kwipanekenya, kabidi bikalai bulopwe bwa pa mwita wa kalunga-kamema, ne bwa pa byoni bya mūlu, ne bwa pa bintu byonso byumi bilandala panopanshi.” (Ngalwilo 1:28) Bine bwādi būmi bwa kumeso bwa kutendelwa, bwa nyeke!

Lufumo lwa 2: Shi muntu wafu, i Leza wamuselela kwadi.

Inabana wa myaka 27 wadi ulwa na lufu, aba ye bana basatu basa kushiya, wanena masela mwine Katolika amba: “Kokīya kunombola amba kino kyo kiswa-mutyima kya Leza pondi. . . . Nshikwanga mpata shi muntu ungi unombola kine kino’ki.” Ino mitōtelo mivule ifundijanga kino kintu pa mwanda utala lufu—amba Leza uselelanga bantu kwadi.

Lelo bine Umpangi udi’tu na ino nshikani ya kwitwipaya ne lusa lwine mpika, aye kuyuka uyukile’tu biyampe amba kitutapanga ku mutyima? Mhm, Leza wa mu Bible kadipo nankyo. Mungya 1 Yoano 4:8 (BB), “Leza i buswe.” Tadija biyampe pano, Bible kanenepo amba Leza udi na buswe, nansha amba Leza i wa buswe, mhm, ino unena amba Leza i buswe. Buswe bwa Leza i bukatampe, i butōka kadi i bubwaninine, i butādile bumuntu bwandi bonso ne bilongwa byandi bine kumo, o mwanda utelwa bu kifwa kīsokwele kya buswe. Uno ke Lezapo wipaya bantu mwanda wa kwibaselela kwadi, nansha dimo.

Mutōtelo wa bubela uvutakanyanga bavule batunya kuyuka kwine kudi bafwile ne ngikadilo yobadi’mo. Batela bifuko pala pala, bimo bikomo kuyuka, bikwabo bilengeja moyo onkaonka—kifwa mūlu, kalunganyembo, kikendelo kya myuya, kikungilo ne bifuko bikwabo. Ino Bible aye witulombola’tu amba bafwe kebadipo kyobayukile; badi mu ngikadilo idingakanibwa biyampe na tulo. (Musapudi 9:5, 10; Yoano 11:11-14) O mwanda ketudipo ne kyotuselela mityima kūlu pa kyokya kitufikilanga potufwanga, monka moketuselelanga’yopo shi muntu ulēle mu tulo tukatampe. Yesu wātelele ne kitatyi kikekala “bonso badi mu bibundu bivulukwa” ‘kutamba’mo’ mwa kwikadila na būmi bupya mu paladisa pano pa ntanda.—Yoano 5:28, 29, NW; Luka 23:43.

Lufumo lwa 3: Leza uselanga bana batyetye bakekale bamwikeulu.

Elisabeth Kübler-Ross, mwifundi wa myanda ya bantu babela misongo itwala ku lufu, utela mumweno mukwabo udi na bantu bavule ba mu mitōtelo. Pa kushintulula kimbalembale kimo kyalongekele, unena’mba “ke biyampepo kusapwila bana batyetye bafwidilwe mwanabo amba Leza uswele banuke mpata o mwanda wasela nkasenu Johnny akekale nandi mūlu.” Kunena uno muswelo i kumwekeja Leza bu mubi, kino kekilombolapo mwikadile bumuntu bwandi ne ngikadilo yandi. Dokitele Kübler-Ross ubweja’ko amba: “Uno mwana mutyetye watamine ke inabana, ino wadi nyeke ukalabedile Leza, kadi kino kyamufikije, myaka makumi asatu pa kupita’po, ku kubela kikona-mulá pamufwidile wandi mwana mwana-mulume.”

Le Leza kyashikwina mwana mwanda’tu wa kwikala na mwikeulu mupya i kika—ulanga amba Leza ye udi mvubu na bana kutabuka bambutwile? Shi byadi amba bine Leza uselanga bana, mwene longa i Umpangi wampikwa buswe, wisakila’nka aye? Bible unena kintu kishile na uno mumweno, amba: “Buswe butamba kudi Leza.” (1 Yoano 4:7, BB) Lelo Leza wa buswe ubwanya namani kushiya bantu mu bushiyena bobamona ne abo bene mungya ludingo lwabo amba ke buyampepo?

Le kifwilanga bana i kika? Malondololo amo bidi a mu Bible i oa asonekelwe mu Musapudi 9:11 (NW) amba: “Kitatyi ne myanda yampikwa kulaya bifikilanga bonso.” Mitōto 51:5 witulombola amba batwe bonso twi bakubulwa kubwaninina, babipya-mambo, tamba’tu twimitwa, o mwanda bantu bonso pano bafwa lufu lutamba ku bintu bivulevule. Kyaba kimo lufu lufwanga ne mwana kabutwilwe, ubutuka mufwile munda. Pakwabo bana baponenwanga na bishoto nansha kutanwa na bīka ne kufwa bafwa. Ke Lezapo wa kulambika bino byamalwa bibafikila.

Lufumo lwa 4: Bantu bamo basusulwanga kupwa kwa kufwa.

Mitōtelo mivule ifundijanga amba babi belwanga mu kalunganyembo ka mudilo mobasusuka nyeke ne nyeke. Lelo luno lufundijo i lwendele’mo, le i lukwatañane na Bisonekwa? Būmi bwa muntu i bwa myaka 70 nansha 80 kete. Nansha shi muntu i mulonge bubi bukatakata mu būmi bwandi bonso, lelo i kyoloke kumupa mfuto ya masusu a nyeke? Mhm, ke kyolokepo. I bine, kususula nyeke muntu ulongele bubi mu būmi bwa mafuku matyetye i bukondame kebuneneka.

Leza kasuku kandi ye ukokeja kwitusokwela mwikadilanga bantu shi abafu, i mwitusokwele’kyo mu Bible, Kinenwa kyandi kyasonekeje. Ivwana munenena’po Bible: “Monka mufwila [nyema], e monka mufwila [muntu] nandi; eyo, bonsololo badi ne [mushipiditu] umo . . . Bonsololo benda pantu pamo ponka, bonsololo i baluvumbi, kabidi bonso bālamuka ke luvumbi monka.” (Musapudi 3:19, 20) Pano kepatelelwepo kalunganyembo ka mudilo. Ino i panene amba bantu bajokelanga ku luvumbi—ku kuleka kwikala’ko—shi abafu.

Muntu ususulwa i yewa uyuka bintu. Le bafwile badi na kyobayukile? Pano napo Bible ulondolola’po amba: “Bōmi bayukile’mba bakafwa; nanshi bafwe kebayukilepo nansha kimo kine, nansha abo kukamona mpalo mpikila; mwanda kivulukilo kyabo i kivulaminibwe.” (Musapudi 9:5) I amo, bafwile “kebayukilepo nansha kimo kine,” o mwanda kebabwanyapo kumvwana busanshi nansha bumo shi kwepi shi kwepi.

Lufumo lwa 5: Lufu yo mfulo ya lonso ya kwikala’ko kwetu.

Eyo, shi tubafu ketwikalangapo na būmi, ino kekishintululapo amba kubapu. Yoba, muntu wa kikōkeji, wādi uyukile amba shi wafu usa kwenda mu kibundu, mu kalunganyembo. Ino teja lulombelo lwaālombele kudi Leza, amba: “Ii! shi uswele kumfya mu Kalunga-nyembo, ne kundama kufulakufula, poso’nka bukalabale bobe bupite; ne kuntūnga kitatyi kifikile, ne kumvuluka. Shi muntu afwe, ekale mūmi monka’ni, a? . . . Shi abe ukēte, nankyo nka kwitaba.”—Yoba 14:13-15.

Yoba wādi uyukile amba shi wafu na kikōkeji, Leza ukamuvuluka ne kumusangula mwenda mafuku. Luno lo lukulupilo lwādi na bengidi bonso ba Leza mu kitatyi kya kala. Ne Yesu mwine wābingije luno lukulupilo ne kulombola amba Leza ukamwingidija pa kusangula bafwile. Binenwa bya Kidishitu mwine bitukulupija’mba: “Kemukatendelai pa kino’ki mwaka wiyako’wa bonso badi mu bibundu [bivulukwa, NW] bakēvwana diwi [dya Yesu]. Ne kutamba bakatambemo, ino boba balongele biyampe bakasangukila ku būmi, nanshi boba balongele bibi bakasangukila ku kidye.”—Yoano 5:28, 29.

Panopano ponka Leza ukatalula bubi bonso ne kushimika ntanda impya ikaludikwa na madiulu mapya. (Mitōto 37:10, 11; Danyele 2:44; Kusokwelwa 16:14, 16) Penepa paladisa ikandabila ntanda yonsololo, mwikele’nka bantu bengidila Leza kete. Tutanga mu Bible amba: “Talaipo bidi, kipema kya Leza byo kidi pa bantu, ne ukēkalanga nabo, nabo bakēkala bantu bandi, ne Leza mwine ukēkala nabo, ke Leza wabo kadi. Kadi Leza ukapampula impolo yonso mu meso abo; ne lufu nalo kelukēkalakopo dikwabo kadi, mhm, nansha kuyoyokota miyoa, nansha kudila kwine, nansha misongo mīne mpika. Bintu bibajinji bibatukidila.”—Kusokwelwa 21:3, 4.

Bakūlwe ku Moyo

Kuyuka lukulupilo lwa lusangukilo pamo ne Mwine nsulo ya ino mpangiko i kintu kibwanya kukusenga pa mutyima. Yesu wālaile amba: “Mukayuka bubinebine ne bubinebine buno nabo bukemupa bwanapabo.” (Yoano 8:32, MB) Buno bwanapabo i ne kutalulwa moyo wa lufu. Yehova ye umo kete ubwanya kushinta bununu ke bunkasampe, lufu ke būmi, ne kwitupa būmi bwa nyeke. Lelo ubwanya kukulupila mu ino milao ya Leza? Bine ubwanya, mwanda Kinenwa kya Leza kifikidilanga nyeke. (Isaya 55:11) Tubakukankamika wifunde bivule bitala pa mpango ya Leza yakwatyile’ko bantu. Batumoni ba Yehova bakaloelelwa kukukwasha.

[Bushintuludi pa paje 6]

Moyo wa lufu ke muyampepo, mwanda uzozejanga muntu watunya ne kuloelelwa būmi

[Tabulo pa paje 7]

MFUMO IMOIMO ITUMBILE ITALA PA LUFU LELO BISONEKWA BINENA’PO BIKA?

● Mungya kipangila, lufu yo Ngalwilo 1:28; 2:17; Loma 5:12

mfulo mine ya būmi

● Shi muntu wafu, i Leza Yoba 34:15; Mitōto 37:11, 29; 115:16

wamuselela kwadi

● Leza uselanga bana batyetye Mitōto 51:5; 104:1, 4;

bakekale bamwikeulu Bahebelu 1:7, 14

● Bantu bamo basusulwanga Mitōto 146:4; Musapudi 9:5, 10;

kupwa kwa kufwa Loma 6:23