Lelo Būmi Bobe I Butādilwe na Kabutyibutyi?

TUBUTYIBUTYI tudi ntanda yonsololo. Kyaba kimo tulēmekwanga amba nato i bupyani bwa kishi kyetu. Kyaba kikwabo tumonwa bu ke tuntupo twa kuta’ko mutyima bininge—tulundilanga’ko’tu nsangaji umbūmi. Mu matanda a Kushika, kabutyibutyi i mwanda ukwatyilwa ku nsongo ya minwe. Ino mu matanda makwabo—kifwa mu Afrika—kabutyibutyi kadi na lupusa lukatampe mu būmi bwa bantu.

Bishi bivule bya mu Afrika bimanine pa kabutyibutyi. Masinema, binenwa bya ku maladiyo ne bitabo bilupulwa mu Afrika bivudile kwisambila mpata pa kabutyibutyi ne pa myanda ya majende, kifwa maleñanya, mutōtelo wa bankambo, ne ñano. Mwanda waka bantu batyibidilwanga na kabutyibutyi, le ne ako kene katambile kwepi?

I Bika Bikadije’ko Kabutyibutyi?

Tubutyibutyi tuvule tushilukanga ku moyo wa kutyina mishipiditu ya bafu nansha mishipiditu mikwabo ya baya na mwela. Binkumenkume bivule bilangilwanga amba bikolomonwanga na ino mishipiditu ikimba kuzakaja bōmi, kwibadyumuna nansha kwibesela.

Kadi kabutyibutyi i kekuje bininge ne mu myanda ya bundapi ne buñanga. Ku bavule badi mu matanda ambulwa kushidimuka, malawa a kizungu adi na lupoto lukomo mpata, pakwabo ne kumona’o kwine kukola. O mwanda bakimbanga bundapi, nansha bya kwishīka na kunyemena ku bya bankambo, ku majende, ne ku kabutyibutyi. Kadi bapēlelwanga kwisamba na ñanga uyukile biyampe bibidiji byabo, unena lwabo ludimi pa kyaba kya muñanga nansha dokitele. Uno o muswelo wendelela kulamwa nkulupilo ya kabutyibutyi.

Mungya bisela bya kabutyibutyi, misongo ne bīka ke bintupo bifikila bantu mu kitulumukila, ehe, i bintu bilengwa na bantu ba bukomo badi mu ntanda ya mishipiditu. Bambuki babwanya kulombola amba bankambo bafwile i bakalale pa mwanda kampanda. Pakwabo babilumbu babwanya kunena amba muntu kabidye ye welele kamukaya musengo wakākile kwa ñanga mukwabo, o mwanda kampanda wabela ino misongo nansha wafikilwa na kīka kamukaya.

Tubutyibutyi i twishileshile bininge kujokoloka ntanda yonso, kadi twisambulwilwanga mungya bishi, mfumo, ne ngikadilo itanwa’mo bantu. Ino kintu kiyukilwe na bonso i kino: bakulupile amba muntu kampanda, nansha kintu kankenge kya mu ntanda ya mishipiditu keimweka kyo kikimba kusengibwa.

Le I Kayampe’ni Nansha Kaleta Kyaka?

Ku bisaka bivule, kubutula mapasa i mwanda keumwekamwekanga, wa kusepelela mpata. Ino bantu ba kabutyibutyi babwanya kwikumona bu kiyukeno kampanda. Mu bibundi bimo bya Afrika wa Kupona, bavule bamonanga amba kubutula mapasa i kubutula baleza, o mwanda batōtanga bana ba mapasa. Shi kubafu dipasa dimo nansha onso abidi, basoñanga tukishi tubidi twa mapasa’a, penepa kisaka kekilambula bidibwa ku twine tukishi’twa. Kukwabo nako, bantu  bamonanga kubutulwa kwa mapasa bu kishoto, o mwanda bambutwile bamo bafulanga ku kwipaya’ko dipasa dimo. Mwanda waka? Mwanda bakulupile amba shi ba mapasa’ba abatama, dyakadilwe kantu dino bakepaya bambutwile babo.

Bifwa pamo bwa bino bilombola amba nansha tubutyibutyi tumo byotumweka bu mitembwe, bu twambulwa mwanda, ino tukwabo tubwanya kuleta kyaka—pakwabo tuleta’nka ne lufu. Mwanda wampikwa kibi ukokeja kwalamuka ke mwanda uleta kyaka kyabinebine shi ubashintululwa bibi.

Kunena na bubine, kabutyibutyi i lukulupilo, i butōtyi’tu pa bula. Shi tujingulule kyaka kidi mu kabutyibutyi, nabya tukeipangula amba: Le i ani mwine wingidilwa na nkulupilo ne na bilongwa bya kabutyibutyi?

Nsulo ya Kabutyibutyi

Bantu bavule dyalelo batunanga kwitabija amba Satana ne mishipiditu imbi idi’ko, nansha byokudi bubinga bwikilombola patōka. Kino i kibi mpata, mwanda shi udi mu divita, kupela kwitabija amba walwana uleta kyaka udi’ko kukakufikija’nka ku kyamalwa. Ne mu bulwi bulwibwa na bipangwa bya ngitu ya ku mushipiditu bya bukomo namo mo monka, mwanda mutumibwa Polo wāsonekele amba: “Kwikwata kwetu . . . [i kwa] ku bibumbo bya bushipiditu bya bubi.”—Efisesa 6:12.

Bine mishipiditu imbi idi’ko, nansha byoketubwanyapo kwiimona. Bible usekununa amba kudi muntu umo kamweka na meso, wa ngitu ya mushipiditu wāingidije nyoka bu kintu kya kwisambila’mo na Eva, mwana-mukaji umbajinji, wāmufikija ku kutombokela Leza. (Ngalwilo 3:1-5) Bible utela uno mushipiditu bu “nyoka wa kala na kalā, wakutelwa dya bu-dyabola ne dya bu-Satana, ñongoji wa panopantanda ponso.” (Kusokwelwa 12:9) Uno Satana wābombwele ne bamwikeulu bakwabo nabo batombokela Leza. (Yude 6) Bano bamwikeulu babi bo bāikele ke bademona, balwana na Leza.

Yesu wādi upanga bademona mu bantu, ne bandi bana-babwanga nabo monka na monka. (Mako 1:34; Bilongwa 16:18) Ino mishipiditu ke bankambopo bafwile, mwanda bafwe “kebayukilepo nansha kimo kine.” (Musapudi 9:5) Ino, mishipiditu i bamwikeulu bantomboki bāongwelwe na Satana. Kwisamba nabo ne kukōkela  ku lwabo lupusa ke mwandapo wa kukwatyila ku nzeinzei, mwanda nabo bakimbanga kwitubokota, pamo’nka bwa mwendeji wabo Satana Dyabola. (1 Petelo 5:8) Kyobafwila i netu tuvundamine ku lukulupilo lumo kete luyampe ku bantu—ke Bulopwe bwa Leza kadi.

Bible ulombola manwa amo engidijanga Satana ne bademona bandi amba: “Satana nandi wialamunanga aye mwine, kādi mwikeulu wa mu mwinya.” (2 Kodinda 11:14) Satana ukimbanga kwitulabika twitabije amba aye ye ubwanya kwitupa būmi bulumbuluke. Shako kudi byabuyabuya bimo bya lupito bilangilwa amba bitambanga ku bukomo bwa mishipiditu imbi. Ino keibwanyapo nansha dimo kupwija lonso makambakano etu. (2 Petelo 2:4) Keibwanyapo kupa muntu nansha umo būmi bwa nyeke, mwanda ne ayo mine isa konakanibwa panopano ponka. (Loma 16:20) Umpangi wetu yo nsulo imo kete ya būmi bwa nyeke ne nsangaji yabinebine, ye aye ubwanya kwitukinga biyampe shē ku bibumbo bya mishipiditu imbi.—Yakoba 4:7.

Leza i mupeleje kukimba bukwashi na kulonga bya majende. (Kupituluka 18:10-12; 2 Balopwe 21:6) Kulonga namino i kwinangila na walwana, i kupwana kipwano na bakinkwa na Leza! Kubuka na malumba a ñenyenye, kwipangula babwana-vidye, nansha kwikuja mu kabutyibutyi ko-konso i kushila mishipiditu imbi kyaba kya kusaka kukutyibila butyibi mu būmi bobe. Kulonga namino i kwilunga nabo mu butomboki bobatombokēle Leza.

Kukingwa ku Bibi—Lelo Bibwanika?

Ade, * mwana-mulume wa mu Nijer, wadi wifunda Bible na Kamoni wa Yehova, musapudi wa kitatyi kyonso. Ade washintulula mwanda waka wadi na bikūya mu mangajini andi, amba: “Balwana i bavule.” Mufundiji wandi wa Bible wamulombola amba Yehova ye umo kete ubwanya kwitukinga byabinebine. Watangila Ade kisonekwa kya Mitōto 34:7, kinena’mba: ‘Mwikeulu wa Yehova welanga umbukata bwa nsakwa boba bamwakaminwe, wibanyongolola.’ Ade nandi amba: “Shi Yehova ubwanya kunkinga byabinebine, nanshi nsa kutalula bikūya’bi.” Pano, myaka mivule kupita’po, Ade ke mukulumpe kadi wingilanga bu mwingidi wa kitatyi kyonso. I kutupu walwana nandi nansha umo waikele kumuloa.

 Bible ulombola amba bitatyi ne myanda yampikwa kulaya bitufikilanga batwe bonso, ne bakulupile mu kabutyibutyi, ne kebakulupile’mo bene kumo. (Musapudi 9:11) Ino Yehova ketutompangapo na bintu bibi. (Yakoba 1:13) Lufu ne kubulwa kubwaninina i bilupuke ku bubi botwapyene kudi Adama. (Loma 5:12) O mwanda muntu yense ubelanga kyaba ne kyaba ne kulonga bilubo bikokeja kumuletela byamalwa. Nanshi ke biyampepo kutwika mishipiditu imbi misongo yonso ne bibi byonso bitufikila. Kukulupila namino i kusaka’tu kusangaja mityima ya mishipiditu mu muswelo kampanda. * Wivwane tubabela, tufwaninwe kukimba bundapi buyampe, kupita’ko kunyemena kudi Satana Dyabola “mbepai kadi ye shandya bubela mwine.” (Yoano 8:44, MB) Malapolo alombola amba bantu bashikete mu matanda muyudile tubutyibutyi twa bya kishi kya bankambo kebalālangapo myaka mivule kupita boba badi mu matanda makwabo. Nanshi i kimweke patōka amba kabutyibutyi kekaletelangapo bantu bukomo bwa ngitu.

Leza udi na bukomo kutabuka mushipiditu umbi o-onso, kadi aye witusakilanga biyampe. “Meso a Yehova adi pa boloke, ne matwi andi pa kwisasa kwabo kwa pa kulombela.” (1 Petelo 3:12) Mulombe akukinge ne kukupa tunangu. (Nkindi 15:29; 18:10) Longa buninge bwa kwivwanija Bible, Kinenwa kyandi Kikola. Buyuki bwabinebine bwa mu Bible bo bukakukinga kupita bintu byonso. Bukakukwasha uyuke mwanda waka bibi bilongeka ne i muswelo’ka okokeja kwitabijibwa na Leza Mwinē Bukomo Bonso.

Byabuyabuya Bidi mu Kuyuka Leza

Buyuki bwabinebine bwa kuyuka Yehova ne mpango yandi—bwishidile kulampe na kubulwa kuyuka ne na kabutyibutyi—lo lufungulo lwa kukingwa kwabinebine. Kino kyāmwekele mu mwanda watene Nja, mwana-mulume wa mu Bénin. Kabutyibutyi kādi kāle miji mu kisaka kya ba Nja. Mungya bibidiji bya kabutyibutyi bya kabila kabo, mwana-mukaji ukibutulabutula mwana mwana-mulume unenwe kukashikata mafuku kitema matuntulu mu kobo ka muswalala kobakilwe mu muswelo wa pa bula. Shi wabutula mwana mwana-mukaji, ukashikata kijabanda mu kobo’ko mafuku asamba-abidi.

Mu 1975, mukaja Nja wābutula mwana muyampe mwana-mulume, bamwinika bu Mako. Ba Nja ne mukajandi bādi na buyuki bwa Bible, o mwanda kebāsakilepo kutenga ku kakintu nansha kamo ka mishipiditu imbi. Ino le badi ba kuleka inamwana akashikate mu kobo ka muswalala pa mwanda wa moyo ne pa kuningilwa kulonda mulongelo wa kabutyibutyi? Mhm—bāpelele kulonda kabutyibutyi ka kabila kabo.—Loma 6:16; 2 Kodinda 6:14, 15.

Lelo kudi kibi kampanda kyāfikile kisaka kya Nja? Myaka mivule kupita’po, Mako pano wingilanga bu mwingidi wa mingilo mu kipwilo kya Batumoni ba Yehova kya mwabo. Kisaka kyonso kidi na nsangaji mwanda kekyalondelepo myanda ya kabutyibutyi mu būmi bwakyo, nansha kutūla būmi bwakyo bwa ku mushipiditu mu kyaka.—1 Kodinda 10:21, 22.

Bene Kidishitu babine bafwaninwe kwijiba bilongwa bibi bya kabutyibutyi, ino bekale kwitabija mwinya wa ku mushipiditu upāna Yehova Umpangi kupityila kudi Yesu Kidishitu, wandi Mwana. Namino bakekala na ndoe yabine ya mutyima itamba ku buyuki bobayukile amba baloñanga biyampe ku meso a Leza.—Yoano 8:32.

[Kunshi kwa dyani]

[Kapango/Kifwatulo pa paje 5]

Tubutyibutyi Tumo Tuyukene Ntanda Yonso

• Shi misomo idibwa nayo imane mu lūvu lwa mutyele, nabya i mijimu ya lufu

• Kumona kitungu mwinya mutēte i mijimu

• Shi buji kebwenda bubula pa fetyi i bibanda bidi pabwipi

• Kuponeja mumvudi panshi kilombola amba kudi usa kwipaibwa mu njibo

• Kutūla kitebo pa butanda kuletanga kishoto

• Komba ludibu kupañanga bademona

• Kubula musunsa umbajinji mabuji onso adi pa kitumbula kya pa masobo a kubutulwa i dyese

• Kweyeka kikombo ku butanda kushilanga bibanda bidi mu kikombo mukenga wa kufinga butanda

• Kwitulukila na pushi ufita i mijimu

• Kuponeja lukanya kushintulula amba kudi mweni wiya

• Kifwatulo kya nzovu kitadidile ku kibelo kiletanga dyese

• Kakūya kakutyile mu kidyangwa kya kibelo kaletanga dyese

• Mulundu (utelwa mu Falanse bu lierre) umena pangala pa njibo ulamanga’yo ku bibi

• Kupita munshi mwa mungaji i kishoto

• Kulala dikalashi i kwikokela myaka isamba-ibidi ya bishoto

• Shi ubamwanga lukitu nabya usa kwipotomeja na mulunda nobe wa pa mutyima

• Kumwanga mwepo i kulangula bishoto byadi bilēle, bishoto bikupwa poso enka shi abakutūta kakono ka twepo pa kipuji kikaji

• Kushiya kishikatwa kityemfwila i kwita bademona bāye bashikate’po

• Kushiya bilato bikuvumike i kwiletelela bishoto

• Shi muntu wafu, mufwaninwe kushitula madidisha mwanda wa muya wandi utambe mu njibo

[Kapango pa paje 4]

Banyongololwe mu Nkano ya Kabutyibutyi

Batumoni ba Yehova badi basapula mu mwaba wa mu Afrika wa Kunshi. Bakokola ku mulango umo nenki, mulango pa kushituka, kwatamba mwana-mukaji mwilumbile bya bu Sangoma (kifikwa). Pa kumona nabya, kebakimbe kutaluka’po, ino mwana-mukaji webesāshila amba enka munsapwile musapu omwiile nao. Kamoni umo watanga Kupituluka 18:10-12 mwanda wa kumulombola munenena Leza pa bya majende. Kifikwa’o waitabija musapu ne kifundwa kya Bible. Wanena ne kunena amba shi kifundwa kyami kya Bible kibaunekenya byabinebine amba bu Sangoma kebukwatañenepo na kiswa-mutyima kya Leza, nabya nsa kuleka’bo.

Pa kupwa kwifunda shapita wa 10 mu dibuku Ukokeja kwikala ne būmi bwanyeke mu Paladisa pano pantanda batanga ne mu Bible, uno lolo wasoka mboko yandi yonso ya bukifikwa bwandi ne kushilula washilula kutanwa ku kupwila ku Njibo ya Bulopwe. Kadi waolola myanda yandi ya busongi, nansha byaadi ke musansane na wandi mulume mu bula bwa myaka 17 mituntulu. Pano abo bonso i Batumoni ba Yehova bepāne, babatyijibwe.

[Kifwatulo pa paje 4]

“Sangoma” ukusa mikupa mwa kubukila makambakano adi na muntu

[Kifwatulo pa paje 6]

Buyuki bwabinebine bwa kuyukaLeza bo buleta kukingwa ne nsangaji yabinebine