Bānekenye Kupangwapangwa

FRIEDA JESS wābutwidilwe mu Danemarke mu 1911, ebiya wāviluka pamo na bambutwile bandi bākashikata mu kibundi kya Husum mu Alemanye wa kungala. Myaka pa kupita’po, bāmwangaja pa kaji mu Magdeburg, kupwa mu 1930 wābatyijibwa ke Mwifundi wa Bible, dijina dyādi ditwa Batumoni ba Yehova mu mine myaka’ya. Kufika mu 1933, Hitler wābikala, kuno kubikala kwandi kwāfikija Frieda ku kususulwa myaka 23 mituntulu, ke enkapo na umbikalo wa kasusu umo, ino i na ibidi mituntulu.

Mu Kweji wa Busatu 1933, umbikalo wa Alemanye wālongeja vote ya bantu bonso. Dokitele Detlef Garbe, mwine wimanine njibo ya Kivulukilo kya Komponi ka Kasusu ka Neuengamme, ushintulula’mba: “Ba mu Kitango kya Muzo kya Basosialiste bādi basaka kuningila bantu bavulevule bavote Adolf Hitler, wabo mulopwe kadi führer (mwendeji).” Ino Batumoni ba Yehova abo bālonda musoñanya wa Yesu wa kuleka kwikuja mu bimyanda bya kipolitike ne wa ‘kuleka kwikala ba ino ntanda,’ ne kupela bāpela kuvota. Byēbapityila namani? Batumoni bākankajibwa.​—Yoano 17:16.

Frieda wādi wingila mingilo yandi ya bwine Kidishitu mu bufyafya, ukwasha’nka ne ku kutampwa kwa dipepala Kiteba kya Mulami. “Mapepala amo ādi atwejibwa mu bufyafya mu makomponi pa mwanda wa banabetu betabije,” ye aye unena. Mu 1940, wākwatwa, bāmusambija kudi balungu ba Gestapo, kupwa mukaji nobe wālāla myeji mivule mu kaso ka bunka. Le wāuminine muswelo’ka? Unena’mba: “Milombelo kyo kyādi kinyemeno kyami. Nādi nombela lubanga futwi, nombela misunsa mivule pa difuku. Milombelo yādi impa bukomo kadi yādi inkwasha ndeke kwikala muntu uselele mutyima kūlu bipitepite.”​—Fidipai 4:6, 7.

Frieda wākutulwilwe, ino kadi balungu ba Gestapo bāmukwata monka mu 1944. Papo napo bāmutungila myaka isamba-ibidi ya buloko mu kifungo kya mu Waldheim. Frieda ubweja’ko amba: “Batupita ba ku kifungo bāumpele kaji ka kwingila na bana-bakaji bakwetu mu bikoloni ne mu misalani. Divule nādi ñingila pamo na mukutwa nami utambile ku Tshekoslavaki, nādi musapwila myanda mivule itala Yehova ne lwitabijo lwami. Ino mīsambo yādi impa bukomo nyeke.”

Wākutululwa Ino bya Lupito

Kifungo kya Waldheim kyāshitwilwe na bibumbo bya basola ba Sovietike mu Kweji wa 5, 1945, penepo Frieda wāikala na bwanapabo bwa kujokela ku Magdeburg ne bwa kwingila mwingilo wandi wa kukwasha bantu bonso, ino byādi bya lupito. Batumoni bādi kadi kebalondwalondwa monka, pano napo i na balupusa ba mu Kipindi Kikwatwe na Basovietike. Gerald Hacke wa ku Masomo a Hannah-Arendt a Bukimbi mu Umbikalo wa Kasusu ulembele amba: “Batumoni ba Yehova babadilwa mu bisumpi bibala-binga bya bantu bādi bapangwapangwa kisengele kitatyi kyonso na imbikalo ya kasusu yonso ibidi mu ntanda ya Alemanye.”

 Mwanda waka kulondwalondwa kwātutulukile monka? Kekudipo kikwabo, mwanda mwine i kubulwa kwikuja mu bimyanda bya ntanda kwa bene Kidishitu. Mu 1948, Alemanye wa Kutunduka wātūdile’ko vote ya bantu bonso kikonge. Hacke ushintulula amba, “kikatampe kyādi [kipangilwapangilwa Batumoni ba Yehova] i kupela kobāpelele kuvota ino vote ya bantu bonso kikonge.” O mwanda mu Kweji wa Mwanda 1950, Batumoni ba Yehova bāikele kukankajibwa mu Alemanye wa Kutunduka. Tutwa na tutwa bākutwa, ne Frieda mwine kumo.

Pano kadi Frieda wātwela mu kisambo, bāmutungila buloko bwa myaka isamba. Aye mwine unena’mba: “Pano’ko nādi na banabetu betabije, kisense kyetu kyādi na bukwashi bukatampe.” Aye ukutululwa’tu mu 1956, wāviluka wāendelela mu Alemanye wa Kushika. Pano Frieda kadi na myaka 90, ushikete mu Husum, wingidila nyeke Yehova, Leza wabine.

Frieda wāpityije myaka 23 mu kupangwapangwa mu imbikalo ibidi ya kasumalomo. “Banazi bādi basaka kuñonakanya ku ngitu; Bakoministe nabo bādi basaka kutyumuna mushipiditu wami. Lelo i kwepi konādi nsokola bukomo? I mu kwikala na bibidiji biyampe bya kwifunda mu bitatyi bya bwanapabo, mu kulombela kyaba ne kyaba mu bitatyi byonādi ngikala pa bunka, mu kwitana na banabetu betabije ponso pobyādi bibwanika, ne mu kusapwila bakwetu nkulupilo yami ponso ponādi mona mukenga.”

Mushipiditu wa Kufwila Ntanda mu Hongri

Ntanda mikwabo mwāikele Batumoni ba Yehova kutyumwina umanwi kulondwalondwa mu makumi a myaka i Hongri. Bamo bāpangilwepangilwe, ke enkapo na imbikalo ya kasusu ibidi, ino i na isatu mituntulu. Kifwa kimo mu bano i Ádám Szinger. Ádám wābutwidilwe mu kibundi kya Paks, mu Hongri, mu mwaka wa 1922 kadi wādi mwine Mishoni tamba kutama kwandi. Mu 1937 Befundi ba Bible bamo bākokola ku njibo ya ba Ádám, nandi’nka ponka’po wāsangela musapu wabo. Myanda ya mu Bible yaāfundile yāmunekenya, wāyuka amba bufundiji bwa mu kipwilo kyabo kebukwatañenepo na Bible. Ko kutamba wātamba mu Kipwilo kya Mishoni, wēlunga na Befundi ba Bible mu mwingilo wa kukwasha bantu bonso.

Mushipiditu wa kufwila ntanda na kaninga-mpo (fascisme) wādi wenda utama mu Hongri. Kyaba kivule, bajandalume bādi bamona Ádám usapula ku njibo ne njibo, kupwa bāmukwata kebamusambija. Mitabakano yobādi batabakanya Batumoni yādi yenga ivula’nka kuvula, kufika mu 1939 mingilo yabo yāimikwa. Mu 1942, Ádám wākwatwa, bākamwela mu kifungo, bāmukupila bya mwiko. Lelo i bika byāmukweshe ominine ano masusu ne myeji mivule mu kifungo aye muntu wādi na myaka 19 kete? Aye mwine unena’mba: “Ponādi nakidi ku njibo, nādi nefunda Bible na katentekeji, nāivwanija senene mpango ya Yehova.” Ádám wābatyijibwe ke Kamoni wa Yehova enka pa kupwa kutamba’ye mu kifungo. Wābatyijibwa bufuku bwa mfindi mu Kweji wa Mwanda 1942, mu munonga wa pabwipi na kwandi.

Kifungo mu Hongri, Komponi ka Kaji mu Serbia

Mu kine kitatyi’kyo, mu divita dya bubidi dya ntanda, Hongri wākūkile Alemanye mwa kulwila na Bumo bwa Sovietike, kufika ku ngalwilo ya buyo bwa mu 1942, Ádám wālembwa ku mulongo wa ba kukengila busola. Aye mwine usapula’mba: “Nānene amba nkibwanyapo kwingila kaji ka busola kutyina amba nakajilula myanda yomfundile mu Bible. Nāshintulula mwimanino wami wa kubulwa kwikuja mu bya ntanda.” Penepo bāmutungila buloko bwa myaka 11. Ino Ádám kāijijepo mu Hongri.

Mu 1943 kwātundilwe Batumoni ba Yehova kubwipi kwa 160, bēbomeka mu byombo, bāpityila nabo mu Munonga wa Danibe enka ne byobāfikile ku Serbia. Ne Ádám nandi wādi monka. Mu Serbia bano bakutwa bādi kebatalwe na Umbikalo wa Busatu wa Hitler. Bākebatūla mu komponi ka kaji ku Bor, bēbaningila kwingila kaji ka kukola mikuba. Mwaka umo pa kupita’po, bēbajokejeja kadi mu Hongri, mwine’mo Ádám wānyongololwa na bibumbo bya basola ba Sovietike ku muketeko wa mvula wa mu 1945.

Hongri Munshi mwa Umbikalo wa Kikoministe

Inoko bwanapabo kebwāijijepo kitatyi kilampe. Dya ku mfulo kwa myaka ya 1940, balupusa ba Kikoministe ba mu Hongri bākankeje mingilo ya Batumoni ba Yehova, mwākankajije’yo Bafasiste kumeso kwa divita. Kufika mu 1952, Ádám, pano wādi kadi na myaka 29, papo ke musonge ne bana’ye babidi, wākutwa ne kutwikwa myanda ya bubela mwanda wa kupela kwaāpelele monka kukengila kaji ka busola. Ádám wāshintulula mu kīmu amba: “Uno ke  musunsapo umbajinji onapela kaji ka busola. Mu divita, naelelwe mu kifungo ne kutundulwilwa mu Serbia pa buno buluji bumo bonka. Mpelele kutwela kaji ka busola pangala pa mutyima wami wa mundamunda. Ami ne Kamoni wa Yehova, nkikujangapo mu myanda ya kipolitike.” Ádám wātungilwa buloko bwa myaka mwanda mu kifungo, mwenda mafuku bāikija’ko ke myaka iná.

Ádám wādi nyeke ulondwalondwa kufika enka ne pa bukata bwa myaka ya 1970, myaka 35 mituntulu ne bintu pangala tamba popa pākokwele dibajinji Befundi ba Bible ku njibo ya bambutwile bandi. Mu bula bwa kine kitatyi’ki, wāpityije myaka 23 mituntulu mu buloko, wāimuka mu bīmu bisamba bituntulu, wākutwa mu bifungo ne mu makomponi kubwipi kwa dikumi dituntulu. Mulume nobe wādi enka wabuka mu kupangwapangwa kumo wāponena mu kukwabo, mu maludiki onso asatu​—bwa Bafasiste kumeso kwa divita mu Hongri, bwa Basosialiste ba Muzo wa Alemanye mu Serbia, ne bwa Bakoministe mu bulwi bwa munshimunshi bwa mu Hongri.

Ádám ukishikete ne pano mu Paks, kibundi kya kwabo, mwaingidila Leza na dikōkeji. Lelo wādi na bwino bupite pa bwikalwanga nabo bwāmupele bukomo bwa kūminina ano malwa na bushindañani uno muswelo? Mhm, kādipo nabo. Ino ushintulula’mba:

“Kifundwa kya Bible, milombelo, ne kisense kya kwitana pamo na banabetu betabije byādi na mvubu mpata. Ino kudi bintu bikwabo bibidi byonsaka kutela. Kibajinji, Yehova ye Nsulo ya bukomo. Kipwano kya mpwaninine kyonādi mpwene nandi lo lwādi lwami lupandilo. Ne kya bubidi, nādi ndamine mu mutyima kisonekwa kya Loma shapita wa 12, kinena’mba: ‘Kekwikwatyilwa kinongo, ehe.’ O mwanda nkyādipo minina muntu mwanda. Misunsa mivule nādi mona mikenga ya kulubula kinongo pa boba bādi bampangapanga, ino nkyādipo nebalubwila’kyo nansha dimo. Ketufwaninwepo kwingidija bukomo bwitupa Yehova ku kujokejeja bantu kibi ku kibi.”

Mfulo ya Kupangwapangwa Konso

Pano ba Frieda ne Ádám batōtanga Yehova pampikwa kukalakanibwa. Lelo myanda pamo bwa ino yebāfikile itufundija bika pa mwanda utala kupangwapangwa pangala pa mutōtelo? Itufundija kino: kupangwapangwa kwa uno muswelo kekudipo kyokulonga​—shi bene bapangwapangwa’ba i bene Kidishitu babine. Eyo, kupangwapangwa kwādi kupangwapangwa Batumoni ba Yehova kwājimije shako lupeto luvule ne kwibamwesha malwa bya mwiko, inoko kwātuninye kufikila pa kitungo kyako. Dyalelo Batumoni ba Yehova basakanyanga mu Bulaya monso mwādi mutādile imbikalo ibidi mikatampe ya kasumalomo.

Lelo Batumoni bādi balonga namani mu kuno kupangwapangwa? Monka mwitulombwela nsekununi ya ba Frieda ne Ádám, bādi balonda madingi a mu Bible anena’mba: “Kemukishindwai na bubi, nanshi bānweko shindai bubi ku bilumbuluke.” (Loma 12:21) Lelo bine bilumbuluke bibwanya kushinda bibi? Eyo, bibwanya, shi bisuluka ku lwitabijo lukomo mudi Leza. Kunekenya kwānekenye Batumoni ba Yehova kupangwapangwa mu Bulaya i kunekenya kunekenye mushipiditu wa Leza, kilomboji kya bukomo butonwena ku kulonga biyampe butamba ku lwitabijo lukunwa na mushipiditu sandu mu mityima ya bene Kidishitu betyepeje. (Ngalatea 5:22, 23) Mu ino ntanda ya butapani ya dyalelo, buno i bufundiji bufwaninwe bonso kuboila’ko ñeni.

[Bifwatulo pa paje 5]

Frieda Jess (pano ke Thiele) mu kitatyi kyaākutyilwe ne pano

[Bifwatulo pa paje 7]

Ádám Szinger mu kitatyi kyaāelelwe mu buloko ne pano