I Kika Kivulukilwa Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu?

“Natambwile kudi Mfumwetu kino kyonka kyo nemufikijijija.”​—1 KODINDA 11:23.

1, 2. I bika byālongele Yesu mu bufuku bwa Pashika mu 33 K.K.?

 MWANA wa bunka wa Yehova wādi’po. Kadi ne bana-balume 11 ‘bāshikilwe nandi mu kutompibwa’ nabo bādi’po. (Luka 22:28) Dyādi dya Buná kyolwa, mafuku 31 Kweji 3, 33 K.K, papo kweji lubenji kasha ukela mu diulu dya Yelusalema. Yesu Kidishitu ne batumibwa bandi bādi bakipwapwa’tu kudya masobo a Pashika. Papo Yudasa Isakadiota ngabañani ke mupwe kufundulwa’mo, ino bakwabo kasha bashala monka. Mwanda waka? Mwanda Yesu wādi kadi kubwipi na kulonga kintu kya mvubu mikatampe kashā. Lelo kyādi kintu’ka?

² Mateo mulembi wa Evanjile wādi’po, tumulekei nanshi etusekunwine. Wāsonekele amba: “Yesu watekwine mukate, pa kupwa kufwija Leza, watyumuna’o, wapa bana bandi ba bwanga’mba: ‘Tambulai mudye, [ino] i ngitu yami.’ Watekuna kadi ne kitomeno, kadi, pa kupwa kufwija, webapa’mba: ‘Tomai’mo banwe bonsololo, mwanda kino’ki i mashi ami a kipwano [kipya], abamwangikila bavule mwanda wa kulekelwa mambo abo.” (Mateo 26:26-28, MB; tukono i twabo) Le kino kyādi kinkumenkume kya dimo kete? Lelo kyādi na nshintulwilo’ka? Le kidi na buluji kampanda kotudi dyalelo?

“Longai’kyo”

3. I kika kinenenwa amba byālongele Yesu mu bufuku bwa mu difuku dya 14 Kweji wa Nisane 33 K.K., byādi na mvubu?

³ Byālongele Yesu Kidishitu bufuku bwa mu difuku dya 14 Kweji wa Nisane 33 K.K., kewādipo mwanda wa lupito mu būmi bwandi, wādi na mvubu mpata. Mutumibwa Polo wēsambīle pa uno mwanda paātumīne bene Kidishitu bashingwe māni ba mu Kodinda mukanda, bādi bakilonda mulongelo wao, papo ke papite kintu kya myaka 20. Eyo, Polo kātenwepo pādi Yesu ne batumibwa bandi 11 mu mwaka wa 33 K.K., ino na bubine wāyukile uno mwanda mowāpityile pa kusapwilwa’o na batumibwa bamobamo. Ne kadi bimweka amba Polo wālombwelwe na bubine  mwāpityile kino kinkumenkume na kusokwelwa myanda imoimo na mushipiditu. Polo wānene amba: “Natambwile kudi Mfumwetu kino kyonka kyo nemufikijijija kya aye Mfumwetu Yesu, mu bufuku bonka bwāsokwelwe watekwine mukate. Ino pa kufwijako watyumwine’o, kanena’mba: Tambulai, mudye, īno i ngitu yami ya kwimutyumukila, longai kino ke kyakumvulukilapo. Kadi ne kitomeno kino nakyo monka, pa kupwa kudya wanena’mba: Kino kitomeno kino nakyo, i kipwanino kipya kya mu mashi ami; kino nakyo longai’kyo pa ku mvulukila, ponso po mutoma’kyo.”​—1 Kodinda 11:23-25.

4. Mwanda waka bene Kidishitu bafwaninwe kuvuluka Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu?

⁴ Luka mulembi wa Evanjile witabija amba Yesu wāsoñenye amba: “Mukaloñanga enka namino pa kumvuluka.” (Luka 22:19) Bino binenwa i byalamunwe ne namino amba: “Longai namino ke pa kumvulukila.” (MB) ne amba: “Longai binobi mwa kumvulukila.” (BB) O mwanda ano masobo atelwanga divule bu Kivulukilo kya lufu lwa Kidishitu. Polo nandi wātelele’o bu Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu​—mwityilo mufwaninwe mwanda āshilwilwe kakyolwa. (1 Kodinda 11:20) Bene Kidishitu i basoñanibwe kuvuluka Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu. Ino i kika kine kyāshilwidilwe ano masobo?

Kine Kyokyāshilwidilwe

5, 6. (a) I buluji’ka bumo bwāshilwidile Yesu Kivulukilo? (b) Leta buluji bukwabo bwāshilwidilwe Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu.

⁵ Buluji bumo bwāshilwidilwe Kivulukilo i kitungo kimo kyāfwidile Yesu. Wāfwile bu mubingiji wa bubikadi bwa Shandi wa mūlu. Enka namino Kidishitu wālombola patōka amba Dyabola i mbepai pa kufwatakenya bantu bya bubela amba bengidilanga Leza pa mwanda wa kamweno kobasaka. (Yoba 2:1-5) Yesu pa kufwa na kikōkeji wālombola patōka amba ino milangwe i ya bubela, ne kusangaja wāsangaja mutyima wa Yehova.​—Nkindi 27:11.

⁶ Buluji bukwabo bwāshilwidilwe Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu i kwituvuluja amba Yesu pa kufwa bu muntu mubwaninine, wampikwa bubi, wāikele “kupana muya wandi ke kikūlwa kya bavule bene.” (Mateo 20:28) Muntu umbajinji pa kulubila Leza, wājimije būmi bwa bu muntu mubwaninine ne byepelo byabo byonso. O mwanda Yesu wānene amba: “Leza wāswele ntanda mpata, o mwanda wāpēne wandi Mwana wa bunka, amba muntu ye-yense ulombola lwitabijo mudi aye kakonakanibwapo, ehe, ino ukekala na būmi bwa nyeke.” (Yoano 3:16, NW) I bine, “mpalo ya bubi i lufu, ino kyabuntu kya Leza i būmi bwa nyeke monka mudi Kidishitu Yesu Mfumwetu.” (Loma 6:23) Kuvuluka Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu kwituvuluja buswe bukatampe bwālombwele ba Yehova ne wandi Mwana pa mwanda utala lufu lwa Yesu lwa bu kitapwa. Bine, tufwaninwe kwibafwija’ko mpata pa buno buswe bwabo!

I kya Kuvuluka Kitatyi’ka?

7. I kika kilengeje bene Kidishitu bashingwe māni badye ne kutoma ku Kivulukilo “misunsa yonso”?

⁷ Polo wānenene pa Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu amba: “Misunsa yonso yo mudya mukate uno ne kutoma kitomeno kino, musapulanga lufu lwa Mfumwetu poso’nka ne byafika.” (1 Kodinda 11:26, MB) Bene Kidishitu bashingwe māni banenwe kudya ne kutoma ku byelekejo bya pa Kivulukilo kutūla’nka ne ku lufu lwabo. Namino, ko kusapula kobasapula misunsa ne misunsa ku meso a Yehova ne a ntanda lwitabijo lobetabije mpango ya Leza itala pa kitapwa kya kikūlwa kya Yesu.

8. Le bene Kidishitu bashingwe māni abo bonso banenwe kuvuluka Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu kufika ne kitatyi’ka?

⁸ Le katango ka bene Kidishitu bashingwe māni kanenwe kuvuluka Kivulukilo kya lufu lwa Kidishitu kufika ne kitatyi’ka? “Poso’nka ne byafika,” mo mwānenene Polo, mobimwekela kino kilombola amba banenwe kuvuluka’nka kuvuluka enka ne bikāya Yesu kutambwila balondi bandi bashingwe māni kwadi, momwa mūlu, kupityila ku lusangukilo mu kitatyi kya “kwikala’ko” kwandi. (1 Tesalonika 4:14-17, NW) Kino i kikwatañane na byānene Yesu ku batumibwa bandi 11 bakikōkeji amba: “Wivwane ñende kukemulongolwela kuntu kwenu, kadi nsa kwiya dikwabo kwimutambwila ko ndi, amba ko ngikele ami ne bānwe mwikale konka.”​—Yoano 14:3.

9. I buluji’ka budi na binenwa bya Yesu bisonekelwe mu Mako 14:25?

⁹ Kitatyi kyāshilwile Yesu Kivulukilo, wēsambīle  pa kitomeno kya vinyu na kulombola batumibwa bandi bakikōkeji amba: “Nkikikatomepo dikwabo kadi ku bipa bya mañanza madimwe, poso dyodya difuku dyo nkekitoma kipya mu bulopwe bwa Leza.” (Mako 14:25) Eyo, Yesu kādipo wa kukatoma momwa mūlu ino vinyu ya mañanza, nanshi mobimwekela wādi wisambila pa nsangaji yelekejibwanga divule na vinyu. (Mitōto 104:15; Musapudi 10:19) Kwitanina pamo mu Bulopwe i kintu kimo kya nsangaji kyādi kyabila mpata Yesu ne balondi bādi balonda mu mayo andi.​—Loma 8:23; 2 Kodinda 5:2.

10. I misunsa inga ifwaninwe kuvulukwa Kivulukilo?

¹⁰ Le lufu lwa Yesu lunenwe kuvulukwa kweji ne kweji, yenga ne yenga, nansha difuku ne difuku? Mhm. Yesu wāshilwile Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu ne kwipaibwa mu difuku dya Pashika, dyādi disobwa’mo masobo a “kivulukilo” kya kunyongololwa kwa Isalela mu bupika bwa Edipito mu 1513 K.K.K. (Divilu 12:14) Pashika yādi isobwa dimo ku mwaka, mu difuku dya 14 dya kweji wa Bayuda wa Nisane. (Divilu 12:1-6; Levi 23:5) Kino kilombola amba lufu lwa Yesu nalo lufwaninwe kuvulukwa misunsa ne misunsa pamo bwa Pashika​—dimo pa mwaka​—ke kuvulukapo kweji ne kweji, yenga ne yenga, nansha difuku ne difuku, mhm.

11, 12. Lelo mānga ilombola bika pa mivulukilo imbajinjibajinji ya Kivulukilo?

¹¹ Nanshi i kyendele’mo kuvuluka Kivulukilo mwaka ne mwaka mu difuku dya 14 Kweji wa Nisane. Dibuku dimo dinena’mba: “Bene Kidishitu ba mu Azia Minele bādi betwa bu ba Quartodécimans [ba difuku dya dikumi ne buná] mwanda wa kibidiji kyabo kya kusoba pascha [Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu] enka mu difuku dya 14 Kweji wa Nisane kete . . . Dino difuku dibwanya kuponena mu Dya Butano nansha mu difuku dikwabo dya mu yenga.”​—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, Volime IV, paje 44.

¹² Mulembi wa mānga Mosheim wisambila pa kino kibidiji kya mu myaka katwa ka bubidi K.K. amba ba difuku dya dikumi ne buná bādi bavuluka Kivulukilo mu difuku dya 14 Kweji wa Nisane mwanda “bādi bamwene kifwa kya Kidishitu bu kyo kine kya kulondela’po bijila.” Mulembi wa mānga mukwabo unena’mba: “Mulongelo wa bipwilo bya mu Azia bya ba difuku dya dikumi ne buná wādi wendela pamo na wa kipwilo kya mu Yelusalema. Mu myaka katwa ka bubidi bino bipwilo, pa Pashika yabyo ya mu difuku dya 14 Kweji wa Nisane, byādi bivuluka kukūlwa kobakūdilwe na lufu lwa Kidishitu.”​—Studia Patristica, Volime V, 1962, paje 8.

Nshintulwilo ya Mukate

13. I mukate wa muswelo’ka wāingije Yesu paāshilwile Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu?

¹³ Yesu pa kushilula Kivulukilo, “wayatyile mukate wafwija’[k]o, ebiya weutyumuna, kēbape [batumibwa].” (Mako 14:22) Mukate obāingidije penepa wādi wa muswelo umo onka na owa obādi bakipwa kudya pa Pashika. (Divilu 13:6-10) Byowādi musōke pampikwa kiyujo, wādi nanshi mupatalale, ubwanya kutyumuka mwa kwiabidila’o. Kitatyi kyāvudije Yesu mikate ya kudya tununu ne tununu twa bantu, nayo yādi myūmu, mipapakane, mwanda wātyumwine’yo amba beyabanye. (Mateo 14:19; 15:36) Mobimwekela kutyumunwa kwa mukate wa Kivulukilo kekudipo na nshintulwilo ya ku mushipiditu nansha imo.

14. (a) Mwanda waka i kyendele’mo mukate wa pa Kivulukilo wikale wampikwa kiyujo? (b) I mukate wa muswelo’ka ubwanya kupotwa nansha kusokwa mwanda wa kwingidija’o pa Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu?

¹⁴ Yesu wānene pa mwanda utala mukate waāingidije pa kushilula Kivulukilo amba: “Uno i umbidi wami, wabwa ku mwanda wenu.” (1 Kodinda 11:24, BB; Mako 14:22) Kyādi kyendele’mo uno mukate wikale wampikwa kiyujo. Mwanda waka? Mwanda kiyujo kiletanga mulangwe wa butyani, bunonga bibi, nansha bubi. (1 Kodinda 5:6-8) Mukate wādi welekeja umbidi wa Yesu wa bu muntu mubwaninine, wampikwa bubi, wāelelwe mobifwaninwe bu kitapwa kya kikūlwa. (Bahebelu  7:26; 10:5-10) Batumoni ba Yehova balamine kino mu ñeni, o mwanda balondanga kifwa kyāshile Yesu kya kwingidija mukate wampikwa kiyujo ponso pobavuluka Kivulukilo. Dimodimo bengidijanga mukate wampikwa kiyujo pamo bwa wa Bayuda, wampikwa kutyanga’mo bisombelwa, pamo bwa bitungulu ne mai. Pakwabo mukate wampikwa kiyujo ubwanya kulongwa na bukula bwa bidibwa bya miseke (bwa ñano, kokwa kobadi nabo) buvube na mema matyetye. Kupwa mukama’wa beupapadika ne kwiosha mu mpanu ulambilwe’mo tumāni tutyetye enka ne byowikala mūmu pō.

Nshintulwilo ya Vinyu

15. Le i bika byādi mu kitomeno kyāingidije Kidishitu pa kushilula Kivulukilo kya lufu lwandi?

¹⁵ Yesu paāpwile kupityija mukate wampikwa kiyujo, wātekwine kitomeno, “pa kufwijako Leza, webapa [batumibwa], nabo batoma abo bonso.” Penepa Yesu wāshintulula’mba: “Ano i mashi ami a kipwano amwangikila bavule.” (Mako 14:23, 24, MB) Le i bika byādi mu kitomeno? I vinyu milulu, ke busukupo butobala bwa mañanza, mhm. Ponso patela Bisonekwa kishima vinyu, ke busukupo bwa mañanza butobala. Kifwa, Yesu wānene amba vinyu milulu ibwanya kusana “mikolo ya biseba bya kala,” ke busukupo’tu butobala bwa mañanza. Balwana na Kidishitu nabo bādi bamutopeka amba wādi wipēne mu “kutoma vinyu.” Ano matope keādipo a kwikala na buluji shi vinyu’ya yādi’tu busuku butobala bwa mañanza. (Mateo 9:17; 11:19) Vinyu yo yādi itomibwa pa Pashika, kadi yo yātomene ne Kidishitu pa kushilula Kivulukilo kya lufu lwandi.

16, 17. I vinyu ya muswelo’ka ifwaninwe kwingidijibwa pa Kivulukilo, ne mwanda waka?

¹⁶ Vinyu ityila yo yonka kete ileta kyelekejo kifwaninwe kya byobya bifunkila’po vinyu yādi mu kitomeno, ke mashi āmwangile Yesu kadi. Aye mwine wānene amba: “Ano i mashi ami a kipwano amwangikila bavule.” Mutumibwa Petelo nandi wāsoneka’mba: “Muyukile [banwe bene Kidishitu bashingwe māni] lufuto lo mwakudilwe nalo ku miswelo yenu mikobakane ya ngikadilo yenu imushidile bankambo benu. Kemukudilwepo na lupeto lupwa buleme pamo bwa ndalama nansha nsahabu, enhe, i na mashi maleme a Kidishitu wadi’nka bwa mukoko mwana wampikwa bulema nansha biko.”​—1 Petelo 1:18, 19, MB.

¹⁷ Na bubine, vinyu ityila ya mañanza yo ayo yāingidije Yesu pa kushilula Kivulukilo. Inoko vinyu imoimo ityila ya mu ano mafuku ke miyampepo mwanda babwejanga’mo nkuja ne ntobolo, nansha bimuna ne tubisombelwa twa mwenye. Mashi a Yesu ādi mabwane shē, keādipo asakilwa kintu kya kubweja’mo. O mwanda vinyu pamo bwa porto, xérès, vermouth ke miyampepo kwingidija. Kitomeno kya Kivulukilo kifwaninwe kwikala na vinyu ityila yampikwa kutobala, ayo’ko yakubulwa kwela’mo nkuja. Mukokeja kwingidija vinyu ityila, yampikwa kutobala, mipunge ku njibo, nansha vinyu mikwabo kifwa bourgogne ne bordeaux.

18. Mwanda waka Yesu kālongelepo kingelengele kya kwalamuna mukate ne vinyu ya pa Kivulukilo?

¹⁸ Yesu, pa kushilula bino bidibwa, kālongelepo kingelengele kya kwalamuna byelekejo ke mwita ne mashi andi, ehe. Mwanda kudya mwita wa muntu ne kutoma mashi andi i bufwityi, kadi i kujilula kijila kya Leza. (Ngalwilo 9:3, 4; Levi 17:10) Ino Yesu wādi ukidi na umbidi wandi mutuntulu ne mashi andi onso makunkane. Umbidi wandi wāelelwe bu kitapwa kibwaninine, ne mashi andi amwangwa mu kyolwa kya difuku dyalondele’po ko kunena’mba mu difuku dimo dyonka dya 14 Kweji wa Nisane mungya kalandadiye ka Bayuda. O mwanda mukate ne vinyu ya pa Kivulukilo  i byelekejo’tu bifunkila pa umbidi ne mashi a Kidishitu. *

Kivulukilo​—Bidibwa bya Kudīla Pamo

19. Mwanda waka bibwanika kwingidija masani ne bitomeno bivule ku Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu?

¹⁹ Yesu pa kushilula Kivulukilo, wāityile batumibwa bandi bakikōkeji batome bonsololo ku kitomeno kimo. Evanjile ya Mateo inena’mba: “[Yesu] watekuna kadi ne kitomeno, kadi, pa kupwa kufwija, webapa’mba: “Tomai’mo banwe bonsololo.” (Mateo 26:27, MB) Kwingidija “kitomeno” kimo, pa kyaba kya bitomeno bivule, kekwādipo na makambakano, mwanda pādi enka bantu 11 ba kutoma’kyo, kadi mobimwekela bonso bādi ku meza amo kadi bādi babwanya kupityija’kyo lubilo lonka ku umo ne umo. Uno mwaka, midiyo ne midiyo ikebungila pamo ku Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu mu bipwilo 94 000 ne bya pangala bya Batumoni ba Yehova kujokoloka ntanda yonso. Byokukekala kupwila kuvule kwa kuvuluka kino kintu mu bufuku bumo bonka, i bikomo kwingidija kitomeno kimo kyonka ku bonso. Ino, mulangwe mwine wa Kivulukilo ulondwanga mu bipwilo bidi na bantu bavule bingidija bitomeno bivule mwa kupityijija’byo mu bemvwaniki bonso mu kitatyi kibwanine. Ne masani a kutūla’mo mikate nao mo monka, akokeja kwikala mavule. Kekudipo kintu mu Bisonekwa kilombola amba kitomeno nansha vele ufwaninwe kwikala wa bupunga kampanda. Inoko kitomeno ne nsani bifwaninwe shabyo kulombola bulēme bwa kino kinkumenkume. Ke biyampepo kudinga kitomeno ne pa milomo bā kutyina amba vinyu yakanza kumwangala pa kupityijibwa’yo mu bantu.

20, 21. I kika kinenenwa amba Kivulukilo i bidibwa bya kudīla pamo?

²⁰ Nansha shi kubaingidijibwa masani ne bitomeno bivule, Kivulukilo i bidibwa bya kudīla pamo. Mu Isalela wa kala, muntu wādi ukokeja kuteka bidibwa bya kudīla pamo na kuleta nyema ku kipandulwa’mo kya Leza, kwine kwa kumwipaila. Kipindi kimo kya nyema kyādi kisokwa pa madabahu, kikwabo kyādi kipebwa kitobo wādi wela kitapwa, kyoki nakyo ke kya bana ba Alone babitobo ne mwedi mwine wa kitapwa ne kipango kyandi nabo badya’ko. (Levi 3:1-16; 7:28-36) Kivulukilo nakyo i bidibwa bya kudīla pamo mwanda bidibwanga na bonso pamo.

²¹ Yehova nandi ubadilwa mu badya bino bidibwa bya kudīla pamo mwanda ye Mushiludi wa ino mpangiko. Yesu ye kitapwa kine, bene Kidishitu bashingwe māni nabo bo betyilwe kudya ku byelekejo na bakwabo. Kudya ku meza a Yehova kushintulula amba badya’ko’ba badi nandi mu ndoe. O mwanda Polo wāsonekele amba: “Lelo kino kitomeno kya dyese kyo tutumbikile, kekidipo kya pa kipwano kya mu mashi a Kidishitu’ni, a? Kadi, ne mukate nao o tutyumuna, le keudipo wa pa kipwano kya pa ngitu ya Kidishitu’ni, a? Ebiya byo tudi, bātwe bungi bungi, mukate umo onka, i ngitu īmo yonka; ke-twi-bantu tudyanga ku mukate umo onka.”​—1 Kodinda 10:16, 17.

22. I bipangujo’ka bitala Kivulukilo byetushadila’ko kubandaula?

²² Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu dyo difuku dimo kete dya mu myanda ya Leza divulukwa ku mwaka ne mwaka na Batumoni ba Yehova. Kino i kyendele’mo mwanda Yesu wāsoñenye balondi bandi amba: ‘Mukaloñanga enka namino mwa kumvulukila.’ Kitatyi kya Kivulukilo, tuvulukanga lufu lwa Yesu, lufu lubingija bubikadi bwa Yehova. Monka motwamwena kala, mu bino bidibwa bya kudīla pamo, mukate ushintulula umbidi wa bu muntu wāelele Kidishitu bu kitapwa, vinyu nayo o mashi andi aāmwangile. Ino, bantu badyanga ne kutoma ku byelekejo bya mukate ne vinyu i batyetye mpata. Mwanda waka bidi namino? Le Kivulukilo kidi na buluji bwabinebine ku midiyo ne midiyo ya boba kebadipo ne kutoma ku byelekejo? Bine, lelo Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu bidi na buluji’ka kodi?

[Kunshi kwa dyani]

Ukalondolola’po Bika?

• Mwanda waka Yesu wāshilwile Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu?

• I misunsa inga ifwaninwe kuvulukwa Kivulukilo?

• Le mukate wampikwa kiyujo ushintulula bika?

• Le vinyu ya pa Kivulukilo yelekeja bika?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 11]

Yesu wāshilwile Bidibwa bya ku Kyolwa bya Mfumwetu